Gyaandweep | Chanakya Neeti

Pratham-Adhyaya
Collapse

प्रणम्य शिरसा विष्णुं त्रैलोक्याधिपतिं प्रभुम् । नानाशास्त्रोद्धृतं वक्ष्ये राजनीतिसमुच्चयम् ॥ ०१ ॥

pranamya sirasa visnum trailokyadhipatim prabhum । nanasastroddhrtam vaksye rajanitisamuchchayam ॥ ०1 ॥

Humbly bowing down before the almighty Lord Sri Vishnu, the Lord of the three worlds, I recite maxims of the science of political ethics (niti) selected from the various shastras.

अधीत्येदं यथाशास्त्रं नरो जानाति सत्तमः । धर्मोपदेशविख्यातं कार्याकार्यं शुभाशुभम् ॥ ०२ ॥

adhityedam yathasastram naro janati sattamah । dharmopadesavikhyatam karyakaryam subhasubham ॥ ०2 ॥

That man who by the study of these maxims from the satras acquires a knowledge of the most celebrated principles of duty, and understands what ought and what ought not to be followed, and what is good and what is bad, is most excellent.

तदहं सम्प्रवक्ष्यामि लोकानां हितकाम्यया । येन विज्ञातमात्रेण सर्वज्ञात्वं प्रपद्यते ॥ ०३ ॥

tadaham sampravaksyami lokanam hitakamyaya । yena vijñatamatrena sarvajñatvam prapadyate ॥ ०3 ॥

Therefore with an eye to the public good, I shall speak that which, when understood, will lead to an understanding of things in their proper perspective.

मूर्खशिष्योपदेशेन दुष्टस्त्रीभरणेन च । दुःखितैः सम्प्रयोगेण पण्डितोऽप्यवसीदति ॥ ०४ ॥

mūrkhasisyopadesena dustastribharanena cha । duhkhitaih samprayogena pandito'pyavasidati ॥ ०4 ॥

Even a pandit or a learned person comes to grief by giving instruction to a foolish disciple, by maintaining a wicked wife, and by excessive familiarity with the miserable.

दुष्टा भार्या शठं मित्रं भृत्यश्चोत्तरदायकः । ससर्पे च गृहे वासो मृत्युरेव न संशयः ॥ ०५ ॥

dusta bharya satham mitram bhrtyaschottaradayakah । sasarpe cha grhe vaso mrtyureva na samsayah ॥ ०5 ॥

A treacherous wife, a deceitful friend, a disrespectful servant—these, dwelling in a home, are akin to a serpent's venom, bringing only destruction.

आपदर्थे धनं रक्षेद्दारान् रक्षेद्धनैरपि । आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि ॥ ०६ ॥

apadarthe dhanam rakseddaran rakseddhanairapi । atmanam satatam rakseddarairapi dhanairapi ॥ ०6 ॥

One should save his money against hard times, save his wife at the sacrifice of his riches, but invariably one should save his soul even at the sacrifice of his wife and riches.

आपदर्थे धनं रक्षेच्छ्रीमतां कुत आपदः । कदाचिच्चलते लक्ष्मीः सञ्चितोऽपि विनश्यति ॥ ०७ ॥

apadarthe dhanam raksechChrimatam kuta apadah । kadachichchalate laksmih sañchito'pi vinasyati ॥ ०7 ॥

Save your wealth against future calamity. Do not say, "What what fear has a rich man of calamity?" When riches begin to forsake one even the accumulated stock dwindles away

यस्मिन्देशे न सम्मानो न वृत्तिर्न च बान्धवाः । न च विद्यागमोऽप्यस्ति वासं तत्र न कारयेत् ॥ ०८ ॥

yasmindese na sammano na vrttirna cha bandhavah । na cha vidyagamo'pyasti vasam tatra na karayet ॥ ०8 ॥

Do not inhabit a country where you are not respected, cannot earn your livelihood, have no friends, or cannot acquire knowledge.

धनिकः श्रोत्रियो राजा नदी वैद्यस्तु पञ्चमः । पञ्च यत्र न विद्यन्ते न तत्र दिवसं वसेत् ॥ ०९ ॥

dhanikah srotriyo raja nadi vaidyastu pañchamah । pañcha yatra na vidyante na tatra divasam vaset ॥ ०9 ॥

Do not stay for a single day where there are not these five persons: a wealthy man, a brahmana well versed in Vedic lore, a king, a river and a physician.

लोकयात्रा भयं लज्जा दाक्षिण्यं त्यागशीलता । पञ्च यत्र न विद्यन्ते न कुर्यात्तत्र संस्थितिम् ॥ १० ॥

lokayatra bhayam lajja daksinyam tyagasilata । pañcha yatra na vidyante na kuryattatra samsthitim ॥ 1० ॥

Wise men should never go into a country where there are no means of earning one's livelihood, where the people have no dread of anybody, have no sense of shame, no intelligence, or a charitable disposition.

जानीयात्प्रेषणे भृत्यान्बान्धवान् व्यसनागमे । मित्रं चापत्तिकालेषु भार्यां च विभवक्षये ॥ ११ ॥

janiyatpresane bhrtyanbandhavan vyasanagame । mitram chapattikalesu bharyam cha vibhavaksaye ॥ 11 ॥

Test a servant while in the discharge of his duty, a relative in difficulty, a friend in adversity, and a wife in misfortune.

आतुरे व्यसने प्राप्ते दुर्भिक्षे शत्रुसङ्कटे । राजद्वारे श्मशाने च यस्तिष्ठति स बान्धवः ॥ १२ ॥

ature vyasane prapte durbhikse satrusaṅkate । rajadvare smasane cha yastisthati sa bandhavah ॥ 12 ॥

He is a true friend who does not forsake us in time of need, misfortune, famine, or war, in a king's court, or at the crematorium (smasana).

यो ध्रुवाणि परित्यज्य अध्रुवं परिषेवते । ध्रुवाणि तस्य नश्यन्ति चाध्रुवं नष्टमेव हि ॥ १३ ॥

yo dhruvani parityajya adhruvam parisevate । dhruvani tasya nasyanti chadhruvam nastameva hi ॥ 13 ॥

He who gives up what is imperishable for that which perishable, loses that which is imperishable; and doubtlessly loses that which is perishable also.

वरयेत्कुलजां प्राज्ञो विरूपामपि कन्यकाम् । रूपशीलां न नीचस्य विवाहः सदृशे कुले ॥ १४ ॥

varayetkulajam prajño virūpamapi kanyakam । rūpasilam na nichasya vivahah sadrse kule ॥ 14 ॥

A wise man should marry a virgin of a respectable family even if she is deformed. He should not marry one of a low-class family, through beauty. Marriage in a family of equal status is preferable.

नदीनां शस्त्रपाणीनान्नखीनां श‍ऋङ्गिणां तथा । विश्वासो नैव कर्तव्यः स्त्रीषु राजकुलेषु च ॥ १५ ॥

nadinam sastrapaninannakhinam sa‍rṅginam tatha । visvaso naiva kartavyah strisu rajakulesu cha ॥ 15 ॥

Do not put your trust in rivers, men who carry weapons, beasts with claws or horns, women, and members of a royal family.

विषादप्यमृतं ग्राह्यममेध्यादपि काञ्चनम् । अमित्रादपि सद्वृत्तं बालादपि सुभाषितम् ॥ १६ ॥

visadapyamrtam grahyamamedhyadapi kañchanam । amitradapi sadvrttam baladapi subhasitam ॥ 16 ॥

Even from poison extract nectar, wash and take back gold if it has fallen in filth, receive the highest knowledge (Krsna consciousness) from a low born person; so also a girl possessing virtuous qualities (stri-ratna) even if she be born in a disreputable family.

स्त्रीणां द्विगुण आहारो लज्जा चापि चतुर्गुणा । साहसं षड्गुणं चैव कामश्चाष्टगुणः स्मृतः ॥ १७ ॥

strinam dviguna aharo lajja chapi chaturguna । sahasam sadgunam chaiva kamaschastagunah smrtah ॥ 17 ॥

Women have hunger two-fold, shyness four-fold, daring six-fold, and lust eight-fold as compared to men.

Dwitiya-Adhayaya
Collapse

अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभिता । अशौचत्वं निर्दयत्वं स्त्रीणां दोषाः स्वभावजाः ॥ ०१ ॥

anrtam sahasam maya mūrkhatvamatilobhita । asauchatvam nirdayatvam strinam dosah svabhavajah ॥ ०1 ॥

Untruthfulness, rashness, guile, stupidity, avarice, uncleanliness and cruelty are a women's seven natural flaws.

भोज्यं भोजनशक्तिश्च रतिशक्तिर्वराङ्गना । विभवो दानशक्तिश्च नाल्पस्य तपसः फलम् ॥ ०२ ॥

bhojyam bhojanasaktischa ratisaktirvaraṅgana । vibhavo danasaktischa nalpasya tapasah phalam ॥ ०2 ॥

To have ability for eating when dishes are ready at hand, to be robust and virile in the company of one's religiously wedded wife, and to have a mind for making charity when one is prosperous are the fruits of no ordinary austerities.

यस्य पुत्रो वशीभूतो भार्या छन्दानुगामिनी । विभवे यश्च सन्तुष्टस्तस्य स्वर्ग इहैव हि ॥ ०३ ॥

yasya putro vasibhūto bharya Chandanugamini । vibhave yascha santustastasya svarga ihaiva hi ॥ ०3 ॥

Whose son is obedient to him, whose wife's conduct is in accordance with his wishes, and who is content with his riches is blessed with heaven here on earth.

ते पुत्रा ये पितुर्भक्ताः स पिता यस्तु पोषकः । तन्मित्रं यत्र विश्वासः सा भार्या यत्र निर्वृतिः ॥ ०४ ॥

te putra ye piturbhaktah sa pita yastu posakah । tanmitram yatra visvasah sa bharya yatra nirvrtih ॥ ०4 ॥

They alone are sons who are devoted to their father. He is a father who supports his sons. He is a friend in whom we can confide, and she only is a wife in whose company the husband feels contented and peaceful.

परोक्षे कार्यहन्तारं प्रत्यक्षे प्रियवादिनम् । वर्जयेत्तादृशं मित्रं विषकुम्भं पयोमुखम् ॥ ०५ ॥

parokse karyahantaram pratyakse priyavadinam । varjayettadrsam mitram visakumbham payomukham ॥ ०5 ॥

Avoid him who talks sweetly before you but tries to ruin you behind your back, for he is like a pitcher of poison with milk on top.

न विश्वसेत्कुमित्रे च मित्रे चापि न विश्वसेत् । कदाचित्कुपितं मित्रं सर्वं गुह्यं प्रकाशयेत् ॥ ०६ ॥

na visvasetkumitre cha mitre chapi na visvaset । kadachitkupitam mitram sarvam guhyam prakasayet ॥ ०6 ॥

Do not put your trust in a bad companion nor even trust an ordinary friend, for if he should get angry with you, he may bring all your secrets to light.

मनसा चिन्तितं कार्यं वाचा नैव प्रकाशयेत् । मन्त्रेण रक्षयेद्गूढं कार्ये चापि नियोजयेत् ॥ ०७ ॥

manasa chintitam karyam vacha naiva prakasayet । mantrena raksayedgūdham karye chapi niyojayet ॥ ०7 ॥

Do not reveal what you have thought upon doing, but by wise council keep it secret being determined to carry it into execution.

कष्टं च खलु मूर्खत्वं कष्टं च खलु यौवनम् । कष्टात्कष्टतरं चैव परगेहनिवासनम् ॥ ०८ ॥

kastam cha khalu mūrkhatvam kastam cha khalu yauvanam । kastatkastataram chaiva paragehanivasanam ॥ ०8 ॥

Foolishness is indeed painful, and verily so is youth, but more painful by far than either is being obliged in another person's house.

शैले शैले च माणिक्यं मौक्तिकं न गजे गजे । साधवो न हि सर्वत्र चन्दनं न वने वने ॥ ०९ ॥

saile saile cha manikyam mauktikam na gaje gaje । sadhavo na hi sarvatra chandanam na vane vane ॥ ०9 ॥

There does not exist a ruby in every mountain, nor a pearl in the head of every elephant; neither are the sadhus to be found everywhere, nor sandal trees in every forest.

पुत्राश्च विविधैः शीलैर्नियोज्याः सततं बुधैः । नीतिज्ञाः शीलसम्पन्ना भवन्ति कुलपूजिताः ॥ १० ॥

putrascha vividhaih silairniyojyah satatam budhaih । nitijñah silasampanna bhavanti kulapūjitah ॥ 1० ॥

Wise men should always bring up their sons in various moral ways, for children who have knowledge of niti-sastra and are well-behaved become a glory to their family.

माता शत्रुः पिता वैरी याभ्यां बाला न पाठिताः । सभामध्ये न शोभन्ते हंसमध्ये बको यथा ॥ ११ ॥

mata satruh pita vairi yabhyam bala na pathitah । sabhamadhye na sobhante hamsamadhye bako yatha ॥ 11 ॥

Those parents who do not educate their sons are their enemies; for as is a crane among swans, so are ignorant so are ignorant sons in a public assembly.

लालनाद्बहवो दोषास्ताडने बहवो गुणाः । तस्मात्पुत्रं च शिष्यं च ताडयेन्न तु लालयेत् ॥ १२ ॥

lalanadbahavo dosastadane bahavo gunah । tasmatputram cha sisyam cha tadayenna tu lalayet ॥ 12 ॥

Many a bad habit is developed through overindulgence, and many a good one by chastisement, therefore beat your son as well as your pupil when they need a lesson.

श्लोकेन वा तदर्धेन तदर्धार्धाक्षरेण वा । अबन्ध्यं दिवसं कुर्याद्दानाध्ययनकर्मभिः ॥ १३ ॥

slokena va tadardhena tadardhardhaksarena va । abandhyam divasam kuryaddanadhyayanakarmabhih ॥ 13 ॥

कान्तावियोगः स्वजनापमानं ऋणस्य शेषं कुनृपस्य सेवा । दारिद्र्यभावाद्विमुखं च मित्रं विनाग्निना पञ्च दहन्ति कायम् ॥ १४ ॥

kantaviyogah svajanapamanam rnasya sesam kunrpasya seva । daridryabhavadvimukham cha mitram vinagnina pañcha dahanti kayam ॥ 14 ॥

Separation from the wife, disgrace from one's own people, an enemy saved in battle, service to a wicked king, poverty, and a mismanaged assembly: these six kinds of evils, if afflicting a person, burn him even without fire.

नदीतीरे च ये वृक्षाः परगेहेषु कामिनी । मन्त्रहीनाश्च राजानः शीघ्रं नश्यन्त्यसंशयम् ॥ १५ ॥

naditire cha ye vrksah paragehesu kamini । mantrahinascha rajanah sighram nasyantyasamsayam ॥ 15 ॥

Trees on a river bank, a woman in another man's house, and kings without counsellors go without doubt to swift destruction.

बलं विद्या च विप्राणां राज्ञां सैन्यं बलं तथा । बलं वित्तं च वैश्यानां शूद्राणां पारिचर्यकम् ॥ १६ ॥

balam vidya cha vipranam rajñam sainyam balam tatha । balam vittam cha vaisyanam sūdranam paricharyakam ॥ 16 ॥

A brahmana's strength is in his learning, a king's strength is in his army, a vaishya's strength is in his wealth and a shudra's strength is in his attitude of service.

निर्धनं पुरुषं वेश्या प्रजा भग्नं नृपं त्यजेत् । खगा वीतफलं वृक्षं भुक्त्वा चाभ्यागतो गृहम् ॥ १७ ॥

nirdhanam purusam vesya praja bhagnam nrpam tyajet । khaga vitaphalam vrksam bhuktva chabhyagato grham ॥ 17 ॥

The prostitute has to forsake a man who has no money, the subject a king that cannot defend him, the birds in a tree that bears no fruit, and the guests in a house after they have finished their meals.

गृहीत्वा दक्षिणां विप्रास्त्यजन्ति यजमानकम् । प्राप्तविद्या गुरुं शिष्या दग्धारण्यं मृगास्तथा ॥ १८ ॥

grhitva daksinam viprastyajanti yajamanakam । praptavidya gurum sisya dagdharanyam mrgastatha ॥ 18 ॥

Brahmanas quit their patrons after receiving alms from them, scholars leave their teachers after receiving education from them, and animals desert a forest that has been burnt down.

दुराचारी दुरादृष्टिर्दुरावासी च दुर्जनः । यन्मैत्री क्रियते पुम्भिर्नरः शीघ्रं विनश्यति ॥ १९ ॥

durachari duradrstirduravasi cha durjanah । yanmaitri kriyate pumbhirnarah sighram vinasyati ॥ 19 ॥

He who befriends a man whose conduct is vicious, whose vision impure, and who is notoriously crooked is ruined.

समाने शोभते प्रीतिः राज्ञि सेवा च शोभते । वाणिज्यं व्यवहारेषु दिव्या स्त्री शोभते गृहे ॥ २० ॥

samane sobhate pritih rajñi seva cha sobhate । vanijyam vyavaharesu divya stri sobhate grhe ॥ 2० ॥

Friendship between equals flourishes, service under a king is respectable, it is good to be business-minded in public dealings, and a handsome lady is safe in her own home.

Tritiya-Adhyaya
Collapse

कस्य दोषः कुले नास्ति व्याधिना को न पीडितः । व्यसनं केन न प्राप्तं कस्य सौख्यं निरन्तरम् ॥ ०१ ॥

kasya dosah kule nasti vyadhina ko na piditah । vyasanam kena na praptam kasya saukhyam nirantaram ॥ ०1 ॥

In this world, whose family is there without blemish? Who is free from sickness and grief? Who is forever happy?

आचारः कुलमाख्याति देशमाख्याति भाषणम् । सम्भ्रमः स्नेहमाख्याति वपुराख्याति भोजनम् ॥ ०२ ॥

acharah kulamakhyati desamakhyati bhasanam । sambhramah snehamakhyati vapurakhyati bhojanam ॥ ०2 ॥

A man's descent may be discerned by - his conduct, his country by his pronunciation of language, his friendship by his warmth and glow, and his capacity to eat by his body.

सुकुले योजयेत्कन्यां पुत्रं विद्यासु योजयेत् । व्यसने योजयेच्छत्रुं मित्रं धर्मेण योजयेत् ॥ ०३ ॥

sukule yojayetkanyam putram vidyasu yojayet । vyasane yojayechChatrum mitram dharmena yojayet ॥ ०3 ॥

Give your daughter in marriage to a good family, engage your son in learning, see that your enemy comes to grief, and engage your friends in dharma.

दुर्जनस्य च सर्पस्य वरं सर्पो न दुर्जनः । सर्पो दंशति काले तु दुर्जनस्तु पदे पदे ॥ ०४ ॥

durjanasya cha sarpasya varam sarpo na durjanah । sarpo damsati kale tu durjanastu pade pade ॥ ०4 ॥

Of a rascal and a serpent, the serpent is the better of the two, for he strikes only at the time he is destined to kill, while the former at every step

एतदर्थे कुलीनानां नृपाः कुर्वन्ति सङ्ग्रहम् । आदिमध्यावसानेषु न ते गच्छन्ति विक्रियाम् ॥ ०५ ॥

etadarthe kulinanam nrpah kurvanti saṅgraham । adimadhyavasanesu na te gachChanti vikriyam ॥ ०5 ॥

Therefore kings gather round themselves men of good families, for they never forsake them either at the beginning, the middle or the end.

प्रलये भिन्नमर्यादा भवन्ति किल सागराः । सागरा भेदमिच्छन्ति प्रलयेऽपि न साधवः ॥ ०६ ॥

praḻaye bhinnamaryada bhavanti kila sagarah । sagara bhedamichChanti pralaye'pi na sadhavah ॥ ०6 ॥

At the time of the praḻaya (universal destruction) the oceans are to exceed their limits and seek to change, but a saintly man never changes.

मूर्खस्तु प्रहर्तव्यः प्रत्यक्षो द्विपदः पशुः । भिद्यते वाक्य-शल्येन अदृशं कण्टकं यथा ॥ ०७ ॥

mūrkhastu prahartavyah pratyakso dvipadah pasuh । bhidyate vakya-salyena adrsam kantakam yatha ॥ ०7 ॥

Do not keep company with a fool for as we can see he is a two-legged beast. Like an unseen thorn he pierces the heart with his sharp words.

रूपयौवनसम्पन्ना विशालकुलसम्भवाः । विद्याहीना न शोभन्ते निर्गन्धाः किंशुका यथा ॥ ०८ ॥

rūpayauvanasampanna visalakulasambhavah । vidyahina na sobhante nirgandhah kimsuka yatha ॥ ०8 ॥

Though men be endowed with beauty and youth and born in noble families, yet without education they are like the palasa flower which is void of sweet fragrance

कोकिलानां स्वरो रूपं स्त्रीणां रूपं पतिव्रतम् । विद्या रूपं कुरूपाणां क्षमा रूपं तपस्विनाम् ॥ ०९ ॥

kokilanam svaro rūpam strinam rūpam pativratam । vidya rūpam kurūpanam ksama rūpam tapasvinam ॥ ०9 ॥

The beauty of a cuckoo is in its notes, that of a woman in her unalloyed devotion to her husband, that of an ugly person in his scholarship, and that of an ascetic in his forgiveness.

त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥ १० ॥

tyajedekam kulasyarthe gramasyarthe kulam tyajet । gramam janapadasyarthe atmarthe prthivim tyajet ॥ 1० ॥

Give up a member to save a family, a family to save a village, a village to save a country, and the country to save yourself.

उद्योगे नास्ति दारिद्र्यं जपतो नास्ति पातकम् । मौनेन कलहो नास्ति नास्ति जागरिते भयम् ॥ ११ ॥

krsito nasti durbhiksam japato nasti patakam । maunena kalaho nasti nasti jagarito bhayam ॥ 11 ॥

There is no poverty for the industrious. Sin does not attach itself to the person practicing japa or meditation, who does not attach himself to good or bad in situations. Those who are absorbed in maunam have no quarrel with others. They are fearless who remain always alert.

अतिरूपेण वा सीता अतिगर्वेण रावणः । अतिदानाद्बलिर्बद्धो ह्यतिसर्वत्र वर्जयेत् ॥ १२ ॥

atirūpena va sita atigarvena ravanah । atidanadbalirbaddho-hyatisarvatra varjayet ॥ 12 ॥

devi sita was abducted by ravana because of her being extremely beautiful, and ravana did this being extremely proud of his power. Demon King bali also suffered downfall of is kingdom due to his extreme charitable nature. Therefore, we should always give up the habit of going to the extreme in any case or a situation.

को हि भारः समर्थानां किं दूरं व्यवसायिनाम् । को विदेशः सुविद्यानां कः परः प्रियवादिनाम् ॥ १३ ॥

ko hi bharah samarthanam kim dūram vyavasayinam । ko videsah suvidyanam kah parah priyavadinam ॥ 13 ॥

What is too heavy for the strong and what place is too distant for those who put forth effort? What country is foreign to a man of true learning? Who can be inimical to one who speaks pleasingly?

एकेनापि सुवृक्षेण पुष्पितेन सुगन्धिना । वासितं तद्वनं सर्वं सुपुत्रेण कुलं यथा ॥ १४ ॥

ekenapi suvrksena puspitena sugandhina । vasitam tadvanam sarvam suputrena kulam yatha ॥ 14 ॥

`As a whole forest becomes fragrant by the existence of a single tree with sweet-smelling blossoms in it, so a family becomes famous by the birth of a virtuous son.

एकेन शुष्कवृक्षेण दह्यमानेन वह्निना । दह्यते तद्वनं सर्वं कुपुत्रेण कुलं यथा ॥ १५ ॥

ekena suskavrksena dahyamanena vahnina । dahyate tadvanam sarvam kuputrena kulam yatha ॥ 15 ॥

As a single withered tree, if set aflame, causes a whole forest to burn, so does a rascal son destroy a whole family.

एकेनापि सुपुत्रेण विद्यायुक्तेन साधुना । आह्लादितं कुलं सर्वं यथा चन्द्रेण शर्वरी ॥ १६ ॥

ekenapi suputrena vidyayuktena sadhuna । ahladitam kulam sarvam yatha chandrena sarvari ॥ 16 ॥

As night looks delightful when the moon shines, so is a family gladdened by even one learned and virtuous son.

किं जातैर्बहुभिः पुत्रैः शोकसन्तापकारकैः । वरमेकः कुलालम्बी यत्र विश्राम्यते कुलम् ॥ १७ ॥

kim jatairbahubhih putraih sokasantapakarakaih । varamekah kulalambi yatra visramyate kulam ॥ 17 ॥

What is the use of having many sons if they cause grief and vexation? It is better to have only one son from whom the whole family can derive support and peacefulness.

लालयेत्पञ्चवर्षाणि दशवर्षाणि ताडयेत् । प्राप्ते तु षोडशे वर्षे पुत्रे मित्रवदाचरेत् ॥ १८ ॥

lalayetpañchavarsani dasavarsani tadayet । prapte tu sodase varse putre mitravadacharet ॥ 18 ॥

Fondle a son until he is five years of age, and use the stick for another ten years, but when he has attained his sixteenth year treat him as a friend.

उपसर्गेऽन्यचक्रे च दुर्भिक्षे च भयावहे । असाधुजनसम्पर्के यः पलायेत्स जीवति ॥ १९ ॥

upasarge'nyachakre cha durbhikse cha bhayavahe । asadhujanasamparke yah palayetsa jivati ॥ 19 ॥

He who runs away from a fearful calamity, a foreign invasion, a terrible famine, and the companionship of wicked men is safe.

धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैकोऽपि न विद्यते । अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ २० ॥

dharmarthakamamoksanam yasyaiko'pi na vidyate । ajagalastanasyeva tasya janma nirarthakam ॥ 2० ॥

He who has not acquired one of the following: religious merit (dharma), wealth (artha), satisfaction of desires (kama), or liberation (moksa) is repeatedly born to die.

मूर्खा यत्र न पूज्यन्ते धान्यं यत्र सुसञ्चितम् । दाम्पत्ये कलहो नास्ति तत्र श्रीः स्वयमागता ॥ २१ ॥

mūrkha yatra na pūjyante dhanyam yatra susañchitam । dampatye kalaho nasti tatra srih svayamagata ॥ 21 ॥

Lakshmi, the Goddess of wealth, comes of Her own accord where fools are not respected, grain is well stored up, and the husband and wife do not quarrel.

Chaturtho-Adhyaya
Collapse

आयुः कर्म च वित्तं च विद्या निधनमेव च । पञ्चैतानि हि सृज्यन्ते गर्भस्थस्यैव देहिनः ॥ ०१ ॥

ayuh karma cha vittam cha vidya nidhanameva cha । pañchaitani hi srjyante garbhasthasyaiva dehinah ॥ ०1 ॥

These five: the life-span, the type of work, wealth, learning and the time of one's death are determined while one is in the womb.

साधुभ्यस्ते निवर्तन्ते पुत्रमित्राणि बान्धवाः । ये च तैः सह गन्तारस्तद्धर्मात्सुकृतं कुलम् ॥ ०२ ॥

sadhubhyaste nivartante putramitrani bandhavah । ye cha taih saha gantarastaddharmatsukrtam kulam ॥ ०2 ॥

Offspring, friends and relatives flee from a devotee of the Lord: yet those who follow him bring merit to their families through their devotion.

दर्शनध्यानसंस्पर्शैर्मत्सी कूर्मी च पक्षिणी । शिशुं पालयते नित्यं तथा सज्जन-सङ्गतिः ॥ ०३ ॥

darsanadhyanasamsparsairmatsi kūrmi cha paksini । sisum palayate nityam tatha sajjana-saṅgatih ॥ ०3 ॥

Fish, tortoises, and birds bring up their young by means of sight, attention and touch; so do saintly men afford protection to their associates by the same means.

यावत्स्वस्थो ह्ययं देहो यावन्मृत्युश्च दूरतः । तावदात्महितं कुर्यात्प्राणान्ते किं करिष्यति ॥ ०४ ॥

yavatsvastho hyayam deho yavanmrtyuscha dūratah । tavadatmahitam kuryatpranante kim karisyati ॥ ०4 ॥

As long as your body is healthy and under control and death is distant, try to save your soul; when death is immanent what can you do?

कामधेनुगुणा विद्या ह्यकाले फलदायिनी । प्रवासे मातृसदृशी विद्या गुप्तं धनं स्मृतम् ॥ ०५ ॥

kamadhenuguna vidya hyakale phaladayini । pravase matrsadrsi vidya guptam dhanam smrtam ॥ ०5 ॥

Learning is like a cow of desire. It, like her, yields in all seasons. Like a mother, it feeds you on your journey. Therefore learning is a hidden treasure.

एकोऽपि गुणवान्पुत्रो निर्गुणेन शतेन किम् । एकश्चन्द्रस्तमो हन्ति न च ताराः सहस्रशः ॥ ०६ ॥

eko'pi gunavanputro nirgunena satena kim । ekaschandrastamo hanti na cha tarah sahasrasah ॥ ०6 ॥

A single son endowed with good qualities is far better than a hundred devoid of them. For the moon, though one, dispels the darkness, which the stars, though numerous, can not.

मूर्खश्चिरायुर्जातोऽपि तस्माज्जातमृतो वरः । मृतः स चाल्पदुःखाय यावज्जीवं जडो दहेत् ॥ ०७ ॥

mūrkhaschirayurjato'pi tasmajjatamrto varah । mrtah sa chalpaduhkhaya yavajjivam jado dahet ॥ ०7 ॥

A still-born son as superior to a foolish son endowed with a long life. The first causes grief for but a moment while the latter like a blazing fire consumes his parents in grief for life.

कुग्रामवासः कुलहीनसेवा कुभोजनं क्रोधमुखी च भार्या । पुत्रश्च मूर्खो विधवा च कन्या विनाग्निना षट्प्रदहन्ति कायम् ॥ ०८ ॥

kugramavasah kulahinaseva kubhojanam krodhamukhi cha bharya । putrascha mūrkho vidhava cha kanya vinagnina satpradahanti kayam ॥ ०8 ॥

Residing in a small village devoid of proper living facilities, serving a person born of a low family, unwholesome food, a frowning wife, a foolish son, and a widowed daughter burn the body without fire.

किं तया क्रियते धेन्वा या न दोग्ध्री न गर्भिणी । कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान् न भक्तिमान् ॥ ०९ ॥

kim taya kriyate dhenva ya na dogdhri na garbhini । ko'rthah putrena jatena yo na vidvan na bhaktiman ॥ ०9 ॥

What good is a cow that neither gives milk nor conceives? Similarly, what is the value of the birth of a son if he becomes neither learned nor a pure devotee of the Lord?

संसारतापदग्धानां त्रयो विश्रान्तिहेतवः । अपत्यं च कलत्रं च सतां सङ्गतिरेव च ॥ १० ॥

samsaratapadagdhanam trayo visrantihetavah । apatyam cha kalatram cha satam saṅgatireva cha ॥ 1० ॥

When one is consumed by the sorrows of life, three things give him relief: offspring, a wife, and the company of the Lord's devotees.

सकृज्जल्पन्ति राजानः सकृज्जल्पन्ति पण्डिताः । सकृत्कन्याः प्रदीयन्ते त्रीण्येतानि सकृत्सकृत् ॥ ११ ॥

sakrjjalpanti rajanah sakrjjalpanti panditah । sakrtkanyah pradiyante trinyetani sakrtsakrt ॥ 11 ॥

Kings speak for once, men of learning once, and the daughter is given in marriage once. All these things happen once and only once.

एकाकिना तपो द्वाभ्यां पठनं गायनं त्रिभिः । चतुर्भिर्गमनं क्षेत्रं पञ्चभिर्बहुभी रणः ॥ १२ ॥

ekakina tapo dvabhyam pathanam gayanam tribhih । chaturbhirgamanam ksetram pañchabhirbahubhi ranah ॥ 12 ॥

Religious austerities should be practiced alone, study by two, and singing by three. A journey should be undertaken by four, agriculture by five, and war by many together.

सा भार्या या शुचिर्दक्षा सा भार्या या पतिव्रता । सा भार्या या पतिप्रीता सा भार्या सत्यवादिनी ॥ १३ ॥

sa bharya ya suchirdaksa sa bharya ya pativrata । sa bharya ya patiprita sa bharya satyavadini ॥ 13 ॥

She is a true wife who is clean (suci), expert, chaste, pleasing to the husband, and truthful.

अपुत्रस्य गृहं शून्यं दिशः शून्यास्त्वबान्धवाः । मूर्खस्य हृदयं शून्यं सर्वशून्या दरिद्रता ॥ १४ ॥

aputrasya grham sūnyam disah sūnyastvabandhavah । mūrkhasya hrdayam sūnyam sarvasūnya daridrata ॥ 14 ॥

The house of a childless person is a void, all directions are void to one who has no relatives, the heart of a fool is also void, but to a poverty stricken man all is void.

अनभ्यासे विषं शास्त्रमजीर्णे भोजनं विषम् । दरिद्रस्य विषं गोष्ठी वृद्धस्य तरुणी विषम् ॥ १५ ॥

anabhyase visam sastramajirne bhojanam visam । daridrasya visam gosthi vrddhasya taruni visam ॥ 15 ॥

Scriptural lessons not put into practice are poison; a meal is poison to him who suffers from indigestion; a social gathering is poison to a poverty stricken person; and a young wife is poison to an aged man.

त्यजेद्धर्मं दयाहीनं विद्याहीनं गुरुं त्यजेत् । त्यजेत्क्रोधमुखीं भार्यां निःस्नेहान्बान्धवांस्त्यजेत् ॥ १६ ॥

tyajeddharmam dayahinam vidyahinam gurum tyajet । tyajetkrodhamukhim bharyam nihsnehanbandhavamstyajet ॥ 16 ॥

That man who is without religion and mercy should be rejected. A guru without spiritual knowledge should be rejected. The wife with an offensive face should be given up, and so should relatives who are without affection.

अध्वा जरा देहवतां पर्वतानां जलं जरा । अमैथुनं जरा स्त्रीणां वस्त्राणामातपो जरा ॥ १७ ॥

adhva jara dehavatam parvatanam jalam jara । amaithunam jara strinam vastranamatapo jara ॥ 17 ॥

Constant travel brings old age upon a man; a horse becomes old by being constantly tied up; lack of sexual contact with her husband brings old age upon a woman; and garments become old through being left in the sun.

कः कालः कानि मित्राणि को देशः कौ व्ययागमौ । कश्चाहं का च मे शक्तिरिति चिन्त्यं मुहुर्मुहुः ॥ १८ ॥

kah kalah kani mitrani ko desah kau vyayagamau । kaschaham ka cha me saktiriti chintyam muhurmuhuh ॥ 18 ॥

The right time, the right friends, the right place, the right means of income, the right ways of spending, and from whom you derive your power should be considered again and again

अग्निर्देवो द्विजातीनां मुनीनां हृदि दैवतम् । प्रतिमा स्वल्पबुद्धीनां सर्वत्र समदर्शिनः ॥ १९ ॥

agnirdevo dvijatinam muninam hrdi daivatam । pratima svalpabuddhinam sarvatra samadarsinah ॥ 19 ॥

For the twice-born the fire (Agni) is a representative of God. The Supreme Lord resides in the heart of His devotees. Those of average intelligence see God only in His sri- murti, but those of broad vision see the Supreme Lord everywhere.

Panchamo-Adhyaya
Collapse

गुरुरग्निर्द्विजातीनां वर्णानां ब्राह्मणो गुरुः । पतिरेव गुरुः स्त्रीणां सर्वस्याभ्यागतो गुरुः ॥ ०१ ॥

gururagnirdvijatinam varnanam brahmano guruh । patireva guruh strinam sarvasyabhyagato guruh ॥ ०1 ॥

Agni is the worshipable person for the twice-born; the brahmana for the other castes; the husband for the wife; and the guest who comes for food at the midday meal for all.

यथा चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः । तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते त्यागेन शीलेन गुणेन कर्मणा ॥ ०२ ॥

yatha chaturbhih kanakam pariksyate nigharsanachChedanatapatadanaih । tatha chaturbhih purusah pariksyate tyagena silena gunena karmana ॥ ०2 ॥

As gold is tested in four ways by rubbing, cutting, heating and beating - - so a man should be tested by these four things: his renunciation, his conduct, his qualities and his actions.

तावद्भयेषु भेतव्यं यावद्भयमनागतम् । आगतं तु भयं वीक्ष्य प्रहर्तव्यमशङ्कया ॥ ०३ ॥

tavadbhayesu bhetavyam yavadbhayamanagatam । agatam tu bhayam viksya prahartavyamasaṅkaya ॥ ०3 ॥

A thing may be dreaded as long as it has not overtaken you, but once it has come upon you, try to get rid of it without hesitation.

एकोदरसमुद्भूता एकनक्षत्रजातकाः । न भवन्ति समाः शीले यथा बदरकण्टकाः ॥ ०४ ॥

ekodarasamudbhūta ekanaksatrajatakah । na bhavanti samah sile yatha badarakantakah ॥ ०4 ॥

Though persons be born from the same womb and under the same stars, they do not become alike in disposition as the thousand fruits of the badari tree.

निःस्पृहो नाधिकारी स्यान् नाकामो मण्डनप्रियः । नाविदग्धः प्रियं ब्रूयात्स्पष्टवक्ता न वञ्चकः ॥ ०५ ॥

nihsprho nadhikari syan nakamo mandanapriyah । navidagdhah priyam brūyatspastavakta na vañchakah ॥ ०5 ॥

He whose hands are clean does not like to hold an office; he who desires nothing cares not for bodily decorations; he who is only partially educated cannot speak agreeably; and he who speaks out plainly cannot be a deceiver.

मूर्खाणां पण्डिता द्वेष्या अधनानां महाधनाः । पराङ्गना कुलस्त्रीणां सुभगानां च दुर्भगाः ॥ ०६ ॥

mūrkhanam pandita dvesya adhananam mahadhanah । paraṅgana kulastrinam subhaganam cha durbhagah ॥ ०6 ॥

The learned are envied by the foolish; rich men by the poor; chaste women by adulteresses; and beautiful ladies by ugly ones.

आलस्योपगता विद्या परहस्तगतं धनम् । अल्पबीजं हतं क्षेत्रं हतं सैन्यमनायकम् ॥ ०७ ॥

alasyopagata vidya parahastagatam dhanam । alpabijam hatam ksetram hatam sainyamanayakam ॥ ०7 ॥

Indolent application ruins study; money is lost when entrusted to others; a farmer who sows his seed sparsely is ruined; and an army is lost for want of a commander.

अभ्यासाद्धार्यते विद्या कुलं शीलेन धार्यते । गुणेन ज्ञायते त्वार्यः कोपो नेत्रेण गम्यते ॥ ०८ ॥

abhyasaddharyate vidya kulam silena dharyate । gunena jñayate tvaryah kopo netrena gamyate ॥ ०8 ॥

Learning is retained through putting into practice; family prestige is maintained through good behaviour; a respectable person is recognised by his excellent qualities; and anger is seen in the eyes.

वित्तेन रक्ष्यते धर्मो विद्या योगेन रक्ष्यते । मृदुना रक्ष्यते भूपः सत्स्त्रिया रक्ष्यते गृहम् ॥ ०९ ॥

vittena raksyate dharmo vidya yogena raksyate । mrduna raksyate bhūpah satstriya raksyate grham ॥ ०9 ॥

Religion is preserved by wealth; knowledge by diligent practice; a king by conciliatory words; and a home by a dutiful housewife.

अन्यथा वेदशास्त्राणि ज्ञानपाण्डित्यमन्यथा । अन्यथा तत्पदं शान्तं लोकाः क्लिश्यन्ति चाह्न्यथा ॥ १० ॥

anyatha vedasastrani jñanapandityamanyatha । anyatha tatpadam santam lokah klisyanti chahnyatha ॥ 1० ॥

Those who blaspheme Vedic wisdom, who ridicule the life style recommended in the satras, and who deride men of peaceful temperament, come to grief unnecessarily.

दारिद्र्यनाशनं दानं शीलं दुर्गतिनाशनम् । अज्ञाननाशिनी प्रज्ञा भावना भयनाशिनी ॥ ११ ॥

daridryanasanam danam silam durgatinasanam । ajñananasini prajña bhavana bhayanasini ॥ 11 ॥

Charity puts an end to poverty; righteous conduct to misery; discretion to ignorance; and scrutiny to fear.

नास्ति कामसमो व्याधिर्नास्ति मोहसमो रिपुः । नास्ति कोपसमो वह्निर्नास्ति ज्ञानात्परं सुखम् ॥ १२ ॥

nasti kamasamo vyadhirnasti mohasamo ripuh । nasti kopasamo vahnirnasti jñanatparam sukham ॥ 12 ॥

There is no disease as destructive as lust; no enemy like infatuation; no fire like wrath; and no happiness like spiritual knowledge.

जन्ममृत्यू हि यात्येको भुनक्त्येकः शुभाशुभम् । नरकेषु पतत्येक एको याति परां गतिम् ॥ १३ ॥

janmamrtyū hi yatyeko bhunaktyekah subhasubham । narakesu patatyeka eko yati param gatim ॥ 13 ॥

A man is born alone and dies alone; and he experiences the good and bad consequences of his karma alone; and he goes alone to hell or the Supreme abode

तृणं ब्रह्मविदः स्वर्गस्तृणं शूरस्य जीवितम् । जिताशस्य तृणं नारी निःस्पृहस्य तृणं जगत् ॥ १४ ॥

trnam brahmavidah svargastrnam sūrasya jivitam । jitasasya trnam nari nihsprhasya trnam jagat ॥ 14 ॥

Heaven is but a straw to him who knows spiritual life; so is life to a valiant man; a woman to him who has subdued his senses; and the universe to him who is without attachment for the world.

विद्या मित्रं प्रवासे च भार्या मित्रं गृहेषु च । व्याधितस्यौषधं मित्रं धर्मो मित्रं मृतस्य च ॥ १५ ॥

vidya mitram pravase cha bharya mitram grhesu cha । vyadhitasyausadham mitram dharmo mitram mrtasya cha ॥ 15 ॥

Learning is a friend on the journey; a wife in the house; medicine in sickness; and righteous action is the only friend after death.

वृथा वृष्टिः समुद्रेषु वृथा तृप्तस्य भोजनम् । वृथा दानं समर्थस्य वृथा दीपो दिवापि च ॥ १६ ॥

vrtha vrstih samudresu vrtha trptasya bhojanam । vrtha danam samarthasya vrtha dipo divapi cha ॥ 16 ॥

Rain which falls upon the sea is useless; so is food for one who is satiated; in vain is a gift for one who is wealthy; and a burning lamp during the daytime is useless.

नास्ति मेघसमं तोयं नास्ति चात्मसमं बलम् । नास्ति चक्षुःसमं तेजो नास्ति धान्यसमं प्रियम् ॥ १७ ॥

nasti meghasamam toyam nasti chatmasamam balam । nasti chaksuhsamam tejo nasti dhanyasamam priyam ॥ 17 ॥

There is no water like rainwater; no strength like one's own; no light like that of the eyes; and no wealth more dear than food grain.

अधना धनमिच्छन्ति वाचं चैव चतुष्पदाः । मानवाः स्वर्गमिच्छन्ति मोक्षमिच्छन्ति देवताः ॥ १८ ॥

adhana dhanamichChanti vacham chaiva chatuspadah । manavah svargamichChanti moksamichChanti devatah ॥ 18 ॥

The poor wish for wealth; animals for the faculty of speech; men wish for heaven; and godly persons for liberation.

सत्येन धार्यते पृथ्वी सत्येन तपते रविः । सत्येन वाति वायुश्च सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम् ॥ १९ ॥

satyena dharyate prthvi satyena tapate ravih । satyena vati vayuscha sarvam satye pratisthitam ॥ 19 ॥

The earth is supported by the power of truth; it is the power of truth that makes the sun shine and the winds blow; indeed all things rest upon truth.

चला लक्ष्मीश्चलाः प्राणाश्चले जीवितमन्दिरे । चलाचले च संसारे धर्म एको हि निश्चलः ॥ २० ॥

chala laksmischalah pranaschale jivitamandire । chalachale cha samsare dharma eko hi nischalah ॥ 2० ॥

The wealth is unsteady and it is bound to leave at sometime, and so is the breath of this life. The duration of life is uncertain, and the place of habitation is uncertain; but in all this inconsistent world, the righteous action alone is immovable.

नराणां नापितो धूर्तः पक्षिणां चैव वायसः । चतुष्पादं श‍ऋगालस्तु स्त्रीणां धूर्ता च मालिनी ॥ २१ ॥

naranam napito dhūrtah paksinam chaiva vayasah । chatuspadam sa‍rgalastu strinam dhūrta cha malini ॥ 21 ॥

Among men the barber is cunning; among birds, it is the crow; among beasts, it is the jackal; and among women, it is the flower girl.

जनिता चोपनेता च यस्तु विद्यां प्रयच्छति । अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः ॥ २२ ॥

janita chopaneta cha yastu vidyam prayachChati । annadata bhayatrata pañchaite pitarah smrtah ॥ 22 ॥

These five are your fathers; he who gave you birth, girdled you with sacred thread, teaches you, provides you with food, and protects you from fearful situations.

राजपत्नी गुरोः पत्नी मित्रपत्नी तथैव च । पत्नीमाता स्वमाता च पञ्चैता मातरः स्मृताः ॥ २३ ॥

rajapatni guroh patni mitrapatni tathaiva cha । patnimata svamata cha pañchaita matarah smrtah ॥ 23 ॥

These five should be considered as mothers; the king's wife, the preceptor's wife, the friend's wife, your wife's mother, and your own mother.

Sasto-Adhyaya
Collapse

श्रुत्वा धर्मं विजानाति श्रुत्वा त्यजति दुर्मतिम् । श्रुत्वा ज्ञानमवाप्नोति श्रुत्वा मोक्षमवाप्नुयात् ॥ ०१ ॥

srutva dharmam vijanati srutva tyajati durmatim । srutva jñanamavapnoti srutva moksamavapnuyat ॥ ०1 ॥

By means of hearing one understands dharma, malignity vanishes, knowledge is acquired, and liberation from material bondage is gained.

पक्षिणः काकश्चण्डालः पशूनां चैव कुक्कुरः । मुनीनां पापश्चण्डालः सर्वचाण्डालनिन्दकः ॥ ०२ ॥

paksinah kakaschandalah pasūnam chaiva kukkurah । muninam papaschandalah sarvachandalanindakah ॥ ०2 ॥

Among birds the crow is vile; among beasts the dog; the ascetic whose sins is abominable, but he who blasphemes others is the worst chandala.

भस्मना शुद्ध्यते कास्यं ताम्रमम्लेन शुद्ध्यति । रजसा शुद्ध्यते नारी नदी वेगेन शुद्ध्यति ॥ ०३ ॥

bhasmana suddhyate kasyam tamramamlena suddhyati । rajasa suddhyate nari nadi vegena suddhyati ॥ ०3 ॥

Brass is polished by ashes; copper is cleaned by tamarind; a woman, by her menses; and a river by its flow.

भ्रमन्सम्पूज्यते राजा भ्रमन्सम्पूज्यते द्विजः । भ्रमन्सम्पूज्यते योगी स्त्री भ्रमन्ती विनश्यति ॥ ०४ ॥

bhramansampūjyate raja bhramansampūjyate dvijah । bhramansampūjyate yogi stri bhramanti vinasyati ॥ ०4 ॥

The king, the brahmana, and the ascetic yogi who go abroad are respected; but the woman who wanders is utterly ruined.

यस्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः । यस्यार्थाः स पुमाँल्लोके यस्यार्थाः स च पण्डितः ॥ ०५ ॥

yasyarthastasya mitrani yasyarthastasya bandhavah । yasyarthah sa pumaँlloke yasyarthah sa cha panditah ॥ ०5 ॥

He who has wealth has friends. He who is wealthy has relatives. The rich one alone is called a man, and the affluent alone are respected as pandits.

तादृशी जायते बुद्धिर्व्यवसायोऽपि तादृशः । सहायास्तादृशा एव यादृशी भवितव्यता ॥ ०६ ॥

tadrsi jayate buddhirvyavasayo'pi tadrsah । sahayastadrsa eva yadrsi bhavitavyata ॥ ०6 ॥

As is the desire of Providence, so functions one's intellect; one's activities are also controlled by Providence; and by the will of Providence one is surrounded by helpers

कालः पचति भूतानि कालः संहरते प्रजाः । कालः सुप्तेषु जागर्ति कालो हि दुरतिक्रमः ॥ ०७ ॥

kalah pachati bhūtani kalah samharate prajah । kalah suptesu jagarti kalo hi duratikramah ॥ ०7 ॥

Time perfects all living beings as well as kills them; it alone is awake when all others are asleep. Time is insurmountable.

न पश्यति च जन्मान्धः कामान्धो नैव पश्यति । मदोन्मत्ता न पश्यन्ति अर्थी दोषं न पश्यति ॥ ०८ ॥

na pasyati cha janmandhah kamandho naiva pasyati । madonmatta na pasyanti arthi dosam na pasyati ॥ ०8 ॥

Those born blind cannot see; similarly blind are those in the grip of lust. Proud men have no perception of evil; and those bent on acquiring riches see no sin in their actions.

स्वयं कर्म करोत्यात्मा स्वयं तत्फलमश्नुते । स्वयं भ्रमति संसारे स्वयं तस्माद्विमुच्यते ॥ ०९ ॥

svayam karma karotyatma svayam tatphalamasnute । svayam bhramati samsare svayam tasmadvimuchyate ॥ ०9 ॥

The spirit soul goes through his own course of karma and he himself suffers the good and bad results thereby accrued. By his own actions he entangles himself in samsara, and by his own efforts he extricates himself.

राजा राष्ट्रकृतं पापं राज्ञः पापं पुरोहितः । भर्ता च स्त्रीकृतं पापं शिष्यपापं गुरुस्तथा ॥ १० ॥

raja rastrakrtam papam rajñah papam purohitah । bharta cha strikrtam papam sisyapapam gurustatha ॥ 1० ॥

The king is obliged to accept the sins of his subjects; the purohita suffers for those of the king; a husband suffers for those of his wife; and the guru suffers for those of his pupils.

ऋणकर्ता पिता शत्रुर्माता च व्यभिचारिणी । भार्या रूपवती शत्रुः पुत्रः शत्रुरपण्डितः ॥ ११ ॥

rnakarta pita satrurmata cha vyabhicharini । bharya rūpavati satruh putrah satrurapanditah ॥ 11 ॥

A father who is a chronic debtor, an adulterous mother, a beautiful wife, and an unlearned son are enemies in one's own home.

लुब्धमर्थेन गृह्णीयात् स्तब्धमञ्जलिकर्मणा । मूर्खं छन्दोऽनुवृत्त्या च यथार्थत्वेन पण्डितम् ॥ १२ ॥

lubdhamarthena grhniyat stabdhamañjalikarmana । mūrkham Chando'nuvrttya cha yatharthatvena panditam ॥ 12 ॥

Conciliate a covetous man by means of a gift, an obstinate man with folded hands in salutation, a fool by humouring him, and a learned man by truthful words.

वरं न राज्यं न कुराजराज्यं वरं न मित्रं न कुमित्रमित्रम् । वरं न शिष्यो न कुशिष्यशिष्यो वरं न दार न कुदरदारः ॥ १३ ॥

varam na rajyam na kurajarajyam varam na mitram na kumitramitram । varam na sisyo na kusisyasisyo varam na dara na kudaradarah ॥ 13 ॥

It is better to be without a kingdom than to rule over a petty one; better to be without a friend than to befriend a rascal; better to be without a disciple than to have a stupid one; and better to be without a wife than to have a bad one.

कुराजराज्येन कुतः प्रजासुखं कुमित्रमित्रेण कुतोऽभिनिर्वृतिः । कुदारदारैश्च कुतो गृहे रतिः कुशिष्यशिष्यमध्यापयतः कुतो यशः ॥ १४ ॥

kurajarajyena kutah prajasukham kumitramitrena kuto'bhinirvrtih । kudaradaraischa kuto grhe ratih kusisyasisyamadhyapayatah kuto yasah ॥ 14 ॥

How can people be made happy in a petty kingdom? What peace can we expect from a rascal friend? What happiness can we have at home in the company of a bad wife? How can renown be gained by instructing an unworthy disciple?

सिंहादेकं बकादेकं शिक्षेच्चत्वारि कुक्कुटात् । वायसात्पञ्च शिक्षेच्च षट्शुनस्त्रीणि गर्दभात् ॥ १५ ॥

simhadekam bakadekam siksechchatvari kukkutat । vayasatpañcha siksechcha satsunastrini gardabhat ॥ 15 ॥

Learn one thing from a lion; one from a crane; four from a cock; five from a crow; six from a dog; and three from a donkey

प्रभूतं कार्यमल्पं वा यन्नरः कर्तुमिच्छति । सर्वारम्भेण तत्कार्यं सिंहादेकं प्रचक्षते ॥ १६ ॥

prabhūtam karyamalpam va yannarah kartumichChati । sarvarambhena tatkaryam simhadekam prachaksate ॥ 16 ॥

The one excellent thing that can be learned from a lion is that whatever a man intends doing should be done by him with a whole-hearted and strenuous effort.

इन्द्रियाणि च संयम्य रागद्वेषविवर्जितः । समदुःखसुखः शान्तः तत्त्वज्ञः साधुरुच्यते ॥ १७ ॥

indriyani cha samyamya ragadvesavivarjitah । samaduhkhasukhah santah tattvajñah sadhuruchyate ॥ 17 ॥

The wise man should restrain his senses like the crane and accomplish his purpose with due knowledge of his place, time and ability.

प्रत्युत्थानं च युद्धं च संविभागं च बन्धुषु । स्वयमाक्रम्य भुक्तं च शिक्षेच्चत्वारि कुक्कुटात् ॥ १८ ॥

pratyutthanam cha yuddham cha samvibhagam cha bandhusu । svayamakramya bhuktam cha siksechchatvari kukkutat ॥ 18 ॥

To wake at the proper time; to take a bold stand and fight; to make a fair division of property among relations; and to earn one's own bread by personal exertion are the four excellent things to be learned from a cock

गूढमैथुनचारित्वं काले काले च सङ्ग्रहम् । अप्रमत्तमविश्वासं पञ्च शिक्षेच्च वायसात् ॥ १९ ॥

gūdhamaithunacharitvam kale kale cha saṅgraham । apramattamavisvasam pañcha siksechcha vayasat ॥ 19 ॥

Union in privacy (with one's wife); boldness; storing away useful items; watchfulness; and not easily trusting others; these five things are to be learned from a crow.

बह्वाशी स्वल्पसन्तुष्टः सनिद्रो लघुचेतनः । स्वामिभक्तश्च शूरश्च षडेते श्वानतो गुणाः ॥ २० ॥

bahvasi svalpasantustah sanidro laghuchetanah । svamibhaktascha sūrascha sadete svanato gunah ॥ 2० ॥

Contentment with little or nothing to eat although one may have a great appetite; to awaken instantly although one may be in a deep slumber; unflinching devotion to the master; and bravery; these six qualities should be learned from the dog.

सुश्रान्तोऽपि वहेद्भारं शीतोष्णं न च पश्यति । सन्तुष्टश्चरते नित्यं त्रीणि शिक्षेच्च गर्दभात् ॥ २१ ॥

susranto'pi vahedbharam sitosnam na cha pasyati । santustascharate nityam trini siksechcha gardabhat ॥ 21 ॥

Although an ass is tired, he continues to carry his burden; he is unmindful of cold and heat; and he is always contented; these three things should be learned from the donkey.

य एतान्विंशतिगुणानाचरिष्यति मानवः । कार्यावस्थासु सर्वासु अजेयः स भविष्यति ॥ २२ ॥

ya etanvimsatigunanacharisyati manavah । karyavasthasu sarvasu ajeyah sa bhavisyati ॥ 22 ॥

He who shall practice these twenty virtues shall become invincible in all his undertakings.

Saptamo-Adhyaya
Collapse

अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च । वञ्चनं चापमानं च मतिमान्न प्रकाशयेत् ॥ ०१ ॥

arthanasam manastapam grhe duscharitani cha । vañchanam chapamanam cha matimanna prakasayet ॥ ०1 ॥

A wise man should not reveal his loss of wealth, the vexation of his mind, the misconduct of his own wife, base words spoken by others, and disgrace that has befallen him.

धनधान्यप्रयोगेषु विद्यासङ्ग्रहणे तथा । आहारे व्यवहारे च त्यक्तलज्जः सुखी भवेत् ॥ ०२ ॥

dhanadhanyaprayogesu vidyasaṅgrahane tatha । ahare vyavahare cha tyaktalajjah sukhi bhavet ॥ ०2 ॥

He who gives up shyness in monetary dealings, in acquiring knowledge, in eating and in business, becomes happy.

सन्तोषामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तिरेव च । न च तद्धनलुब्धानामितश्चेतश्च धावताम् ॥ ०३ ॥

santosamrtatrptanam yatsukham santireva cha । na cha taddhanalubdhanamitaschetascha dhavatam ॥ ०3 ॥

The happiness and peace attained by those satisfied by the nectar of spiritual tranquillity is not attained by greedy persons restlessly moving here and there.

सन्तोषस्त्रिषु कर्तव्यः स्वदारे भोजने धने । त्रिषु चैव न कर्तव्योऽध्ययने जपदानयोः ॥ ०४ ॥

santosastrisu kartavyah svadare bhojane dhane । trisu chaiva na kartavyo'dhyayane japadanayoh ॥ ०4 ॥

One should feel satisfied with the following three things; his own wife, food given by Providence and wealth acquired by honest effort; but one should never feel satisfied with the following three; study, chanting the holy names of the Lord (japa) and charity.

विप्रयोर्विप्रवह्न्योश्च दम्पत्योः स्वामिभृत्ययोः । अन्तरेण न गन्तव्यं हलस्य वृषभस्य च ॥ ०५ ॥

viprayorvipravahnyoscha dampatyoh svamibhrtyayoh । antarena na gantavyam halasya vrsabhasya cha ॥ ०5 ॥

Do not cross between two brahmanas, between a brahmana and his sacrificial fire, between a wife and her husband, a master and his servant, and a plough and an ox.

पादाभ्यां न स्पृशेदग्निं गुरुं ब्राह्मणमेव च । नैव गां न कुमारीं च न वृद्धं न शिशुं तथा ॥ ०६ ॥

padabhyam na sprsedagnim gurum brahmanameva cha । naiva gam na kumarim cha na vrddham na sisum tatha ॥ ०6 ॥

Do not let your foot touch fire, the spiritual master or a brahmana; it must never touch a cow, a virgin, an old person or a child.

शकटं पञ्चहस्तेन दशहस्तेन वाजिनम् । गजं हस्तसहस्रेण देशत्यागेन दुर्जनम् ॥ ०७ ॥

sakatam pañchahastena dasahastena vajinam । gajam hastasahasrena desatyagena durjanam ॥ ०7 ॥

Keep one thousand cubits away from an elephant, a hundred from a horse, ten from a horned beast, but keep away from the wicked by leaving the country.

हस्ती अङ्कुशमात्रेण वाजी हस्तेन ताड्यते । श‍ऋङ्गी लगुडहस्तेन खड्गहस्तेन दुर्जनः ॥ ०८ ॥

hasti aṅkusamatrena vaji hastena tadyate । sa‍rṅgi lagudahastena khadgahastena durjanah ॥ ०8 ॥

An elephant is controlled by a goad (ankusha), a horse by a slap of the hand, a horned animal with the show of a stick, and a rascal with a sword.

तुष्यन्ति भोजने विप्रा मयूरा घनगर्जिते । साधवः परसम्पत्तौ खलाः परविपत्तिषु ॥ ०९ ॥

tusyanti bhojane vipra mayūra ghanagarjite । sadhavah parasampattau khalah paravipattisu ॥ ०9 ॥

Brahmanas find satisfaction in a good meal, peacocks in the peal of thunder, a sadhu in seeing the prosperity of others, and the wicked in the misery of others

अनुलोमेन बलिनं प्रतिलोमेन दुर्जनम् । आत्मतुल्यबलं शत्रुं विनयेन बलेन वा ॥ १० ॥

anulomena balinam pratilomena durjanam । atmatulyabalam satrum vinayena balena va ॥ 1० ॥

Conciliate a strong man by submission, a wicked man by opposition, and the one whose power is equal to yours by politeness or force

बाहुवीर्यं बलं राज्ञां ब्रह्मणो ब्रह्मविद्बली । रूपयौवनमाधुर्यं स्त्रीणां बलमनुत्तमम् ॥ ११ ॥

bahuviryam balam rajñam brahmano brahmavidbali । rūpayauvanamadhuryam strinam balamanuttamam ॥ 11 ॥

The power of a king lies in his mighty arms; that of a brahmana in his spiritual knowledge; and that of a woman in her beauty youth and sweet words.

नात्यन्तं सरलैर्भाव्यं गत्वा पश्य वनस्थलीम् । छिद्यन्ते सरलास्तत्र कुब्जास्तिष्ठन्ति पादपाः ॥ १२ ॥

natyantam saralairbhavyam gatva pasya vanasthalim । Chidyante saralastatra kubjastisthanti padapah ॥ 12 ॥

Do not be very upright in your dealings for you would see by going to the forest that straight trees are cut down while crooked ones are left standing.

यत्रोदकं तत्र वसन्ति हंसा- स्तथैव शुष्कं परिवर्जयन्ति । न हंसतुल्येन नरेण भाव्यं पुनस्त्यजन्तः पुनराश्रयन्ते ॥ १३ ॥

yatrodakam tatra vasanti hamsa- stathaiva suskam parivarjayanti । na hamsatulyena narena bhavyam punastyajantah punarasrayante ॥ 13 ॥

Swans live wherever there is water, and leave the place where water dries up; let not a man act so -- and come and go as he pleases.

उपार्जितानां वित्तानां त्याग एव हि रक्षणम् । तडागोदरसंस्थानां परीवाह इवाम्भसाम् ॥ १४ ॥

uparjitanam vittanam tyaga eva hi raksanam । tadagodarasamsthanam parivaha ivambhasam ॥ 14 ॥

Accumulated wealth is saved by spending just as incoming fresh water is saved by letting out stagnant water.

यस्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः । यस्यार्थाः स पुमाँल्लोके यस्यार्थाः स च पण्डितः ॥ १५ ॥

yasyarthastasya mitrani yasyarthastasya bandhavah । yasyarthah sa pumaँlloke yasyarthah sa cha panditah ॥ 15 ॥

He who has wealth has friends and relations; he alone survives and is respected as a man.

स्वर्गस्थितानामिह जीवलोके चत्वारि चिह्नानि वसन्ति देहे । दानप्रसङ्गो मधुरा च वाणी देवार्चनं ब्राह्मणतर्पणं च ॥ १६ ॥

svargasthitanamiha jivaloke chatvari chihnani vasanti dehe । danaprasaṅgo madhura cha vani devarchanam brahmanatarpanam cha ॥ 16 ॥

The following four characteristics of the residents of heaven may be seen in the residents of this earth planet; charity, sweet words, worship of the Supreme Personality of Godhead, and satisfying the needs of brahmanas.

अत्यन्तकोपः कटुका च वाणी दरिद्रता च स्वजनेषु वैरम् । नीचप्रसङ्गः कुलहीनसेवा चिह्नानि देहे नरकस्थितानाम् ॥ १७ ॥

atyantakopah katuka cha vani daridrata cha svajanesu vairam । nichaprasaṅgah kulahinaseva chihnani dehe narakasthitanam ॥ 17 ॥

The following qualities of the denizens of hell may characterise men on earth; extreme wrath, harsh speech, enmity with one's relations, the company with the base, and service to men of low extraction.

गम्यते यदि मृगेन्द्रमन्दिरं लभ्यते करिकपालमौक्तिकम् । जम्बुकालयगते च प्राप्यते वत्सपुच्छखरचर्मखण्डनम् ॥ १८ ॥

gamyate yadi mrgendramandiram labhyate karikapalamauktikam । jambukalayagate cha prapyate vatsapuchChakharacharmakhandanam ॥ 18 ॥

By going to the den of a lion pearls from the head of an elephant may be obtained; but by visiting the hole of a jackal nothing but the tail of a calf or a bit of the hide of an ass may found.

शुनः पुच्छमिव व्यर्थं जीवितं विद्यया विना । न गुह्यगोपने शक्तं न च दंशनिवारणे ॥ १९ ॥

sunah puchChamiva vyartham jivitam vidyaya vina । na guhyagopane saktam na cha damsanivarane ॥ 19 ॥

The life of an uneducated man is as useless as the tail of a dog which neither covers its rear end, nor protects it from the bites of insects.

वाचां शौचं च मनसः शौचमिन्द्रियनिग्रहः । सर्वभूतदयाशौचमेतच्छौचं परार्थिनाम् ॥ २० ॥

vacham saucham cha manasah sauchamindriyanigrahah । sarvabhūtadayasauchametachChaucham pararthinam ॥ 2० ॥

Purity of speech, of the mind, of the senses, and the of a compassionate heart are needed by one who desires to rise to the divine platform.

पुष्पे गन्धं तिले तैलं काष्ठेऽग्निं पयसि घृतम् । इक्षौ गुडं तथा देहे पश्यात्मानं विवेकतः ॥ २१ ॥

puspe gandham tile tailam kasthe'gnim payasi ghrtam । iksau gudam tatha dehe pasyatmanam vivekatah ॥ 21 ॥

As you seek fragrance in a flower, oil in the sesamum seed, fire in wood, ghee in milk, and jaggery (guda) in sugarcane; so seek the spirit that is in the body by means of discrimination

Astamo-Adhyaya
Collapse

अधमा धनमिच्छन्ति धनमानौ च मध्यमाः । उत्तमा मानमिच्छन्ति मानो हि महतां धनम् ॥ ०१ ॥

adhama dhanamichChanti dhanamanau cha madhyamah । uttama manamichChanti mano hi mahatam dhanam ॥ ०1 ॥

Low class men desire wealth; middle class men both wealth and respect; but the noble, honour only; hence honour is the noble man's true wealth.

इक्षुरापः पयो मूलं ताम्बूलं फलमौषधम् । भक्षयित्वापि कर्तव्याः स्नानदानादिकाः क्रियाः ॥ ०२ ॥

iksurapah payo mūlam tambūlam phalamausadham । bhaksayitvapi kartavyah snanadanadikah kriyah ॥ ०2 ॥

After consuming sugarcane juice, milk, roots, betel leaves, fruits & medicine, one should take bath, give charity & perform other acts.

दीपो भक्षयते ध्वान्तं कज्जलं च प्रसूयते । यदन्नं भक्षयते नित्यं जायते तादृशी प्रजा ॥ ०३ ॥

dipo bhaksayate dhvantam kajjalam cha prasūyate । yadannam bhaksayate nityam jayate tadrsi praja ॥ ०3 ॥

The lamp eats up the darkness and therefore it produces lamp black; in the same way according to the nature of our diet (sattva, rajas, or tamas) we produce offspring in similar quality

वित्तं देहि गुणान्वितेषु मतिमन्नान्यत्र देहि क्वचित् प्राप्तं वारिनिधेर्जलं घनमुखे माधुर्ययुक्तं सदा । जीवान्स्थावरजङ्गमांश्च सकलान्सञ्जीव्य भूमण्डलं भूयः पश्य तदेव कोटिगुणितं गच्छन्तमम्भोनिधिम् ॥ ०४ ॥

vittam dehi gunanvitesu matimannanyatra dehi kvachit praptam varinidherjalam ghanamukhe madhuryayuktam sada । jivansthavarajaṅgamamscha sakalansañjivya bhūmandalam bhūyah pasya tadeva kotigunitam gachChantamambhonidhim ॥ ०4 ॥

O wise man! Give your wealth only to the worthy and never to others. The water of the sea received by the clouds is always sweet. The rain water enlivens all living beings of the earth both movable and immovable creatures, and then returns to the ocean it value multiplied a million fold

चाण्डालानां सहस्रैश्च सूरिभिस्तत्त्वदर्शिभिः । एको हि यवनः प्रोक्तो न नीचो यवनात्परः ॥ ०५ ॥

chandalanam sahasraischa sūribhistattvadarsibhih । eko hi yavanah prokto na nicho yavanatparah ॥ ०5 ॥

The wise who discern the essence of things have declared that the yavana (meat eater) is equal in baseness to a thousand candalas the lowest class, and hence a yavana is the basest of men; indeed there is no one more base.

तैलाभ्यङ्गे चिताधूमे मैथुने क्षौरकर्मणि । तावद्भवति चाण्डालो यावत्स्नानं न चाचरेत् ॥ ०६ ॥

tailabhyaṅge chitadhūme maithune ksaurakarmani । tavadbhavati chandalo yavatsnanam na chacharet ॥ ०6 ॥

After having rubbed oil on the body, after encountering the smoke from a funeral pyre, after sexual intercourse, and after being shaved, one remains a chandala until he bathes.

अजीर्णे भेषजं वारि जीर्णे वारि बलप्रदम् । भोजने चामृतं वारि भोजनान्ते विषापहम् ॥ ०७ ॥

ajirne bhesajam vari jirne vari balapradam । bhojane chamrtam vari bhojanante visapaham ॥ ०7 ॥

Water is the medicine for indigestion; it is invigorating when the food that is eaten is well digested; it is like nectar when drunk in the middle of a dinner; and it is like poison when taken at the end of a meal, referring to over-consumption of water.

हतं ज्ञानं क्रियाहीनं हतश्चाज्ञानतो नरः । हतं निर्णायकं सैन्यं स्त्रियो नष्टा ह्यभर्तृकाः ॥ ०८ ॥

hatam jñanam kriyahinam hataschajñanato narah । hatam nirnayakam sainyam striyo nasta hyabhartrkah ॥ ०8 ॥

Knowledge is lost without putting it into practice; a man is lost due to ignorance; an army is lost without a commander; and a woman is lost without a husband.

वृद्धकाले मृता भार्या बन्धुहस्तगतं धनम् । भोजनं च पराधीनं तिस्रः पुंसां विडम्बनाः ॥ ०९ ॥

vrddhakale mrta bharya bandhuhastagatam dhanam । bhojanam cha paradhinam tisrah pumsam vidambanah ॥ ०9 ॥

A man who encounters the following three is unfortunate; the death of his wife in his old age, the entrusting of money into the hands of relatives, and depending upon others for food.

नाग्निहोत्रं विना वेदा न च दानं विना क्रिया । न भावेन विना सिद्धिस्तस्माद्भावो हि कारणम् ॥ १० ॥

nagnihotram vina veda na cha danam vina kriya । na bhavena vina siddhistasmadbhavo hi karanam ॥ 1० ॥

Chanting of the Vedas without making ritualistic sacrifices to the Supreme Lord through the medium of Agni, and sacrifices not followed by bountiful gifts are futile. Perfection can be achieved only through devotion , for devotion is the basis of all success.

न देवो विद्यते काष्ठे न पाषाणे न मृण्मये । न भावेन विना सिद्धिस्तस्माद्भावो हि कारणम् ॥ ११ ॥

na devo vidyate kasthe na pasane na mrnmaye । na bhavena vina siddhistasmadbhavo hi karanam ॥ 11 ॥

God can not be found in a wood piece, stone or a mud idol. It is the belief that makes us feel the presence of God. Hence, only the feeling matters – not the material.

काष्ठपाषाणधातूनां कृत्वा भावेन सेवनम् । श्रद्धया च तथा सिद्धिस्तस्य विष्णुप्रसादतः ॥ १२ ॥

kasthapasanadhatūnam krtva bhavena sevanam । sraddhaya cha tatha siddhistasya visnuprasadatah ॥ 12 ॥

By crafting and carving the idol of the God with wood, stone and metal, and then worshipping it with devotion and utmost care, would lead to one attaining the abode of sri visnu.

न देवो विद्यते काष्ठे न पाषाणे न मृन्मये । भावे हि विद्यते देवस्तस्माद्भावो हि कारणम् ॥ १३ ॥

na devo vidyate kasthe na pasane na mrnmaye । bhave hi vidyate devastasmadbhavo hi karanam ॥ 13 ॥

The Supreme Lord is not present in the wood, stone and metal. Instead, he is present in the thoughts. Only with the purity in the thoughts will one be able to attain the Supreme Lord.

शान्तितुल्यं तपो नास्ति न सन्तोषात्परं सुखम् । अपत्यं च कलत्रं च सतां सङ्गतिरेव च ॥ १४ ॥

santitulyam tapo nasti na santosatparam sukham । apatyam cha kalatram cha satam saṅgatireva cha ॥ 14 ॥

There is no austerity equal to a balanced mind, and there is no happiness equal to contentment; there is no disease like covetousness, and no virtue like mercy.

गुणो भूषयते रूपं शीलं भूषयते कुलम् । प्रासादशिखरस्थोऽपि काकः किं गरुडायते ॥ १५ ॥

guno bhūsayate rūpam silam bhūsayate kulam । prasadasikharastho'pi kakah kim garudayate ॥ 15 ॥

Moral excellence is an ornament for personal beauty; righteous conduct, for high birth; success for learning; and proper spending for wealth.

निर्गुणस्य हतं रूपं दुःशीलस्य हतं कुलम् । असिद्धस्य हता विद्या ह्यभोगेन हतं धनम् ॥ १६ ॥

nirgunasya hatam rūpam duhsilasya hatam kulam । asiddhasya hata vidya hyabhogena hatam dhanam ॥ 16 ॥

Beauty is spoiled by an immoral nature; noble birth by bad conduct; learning, without being perfected; and wealth by not being properly utilised.

शुद्धं भूमिगतं तोयं शुद्धा नारी पतिव्रता । शुचिः क्षेमकरो राजा सन्तोषो ब्राह्मणः शुचिः ॥ १७ ॥

suddham bhūmigatam toyam suddha nari pativrata । suchih ksemakaro raja santoso brahmanah suchih ॥ 17 ॥

Water seeping into the earth is pure; and a devoted wife is pure; the king who is the benefactor of his people is pure; and pure is the brahmana who is contented.

असन्तुष्टा द्विजा नष्टाः सन्तुष्टाश्च महीभृतः । सलज्जा गणिका नष्टा निर्लज्जाश्च कुलाङ्गना ॥ १८ ॥

asantusta dvija nastah santustascha mahibhrtah । salajja ganika nasta nirlajjascha kulaṅgana ॥ 18 ॥

Discontented brahmanas, contented kings, shy prostitutes, and immodest housewives are ruined.

किं कुलेन विशालेन विद्याहीनेन देहिनाम् । दुष्कुलं चापि विदुषो देवैरपि स पूज्यते ॥ १९ ॥

kim kulena visalena vidyahinena dehinam । duskulam chapi viduso devairapi sa pūjyate ॥ 19 ॥

Of what avail is a high birth if a person is destitute of scholarship? A man who is of low extraction is honoured even by the demigods if he is learned.

विद्वान्प्रशस्यते लोके विद्वान् सर्वत्र पूज्यते । विद्यया लभते सर्वं विद्या सर्वत्र पूज्यते ॥ २०

vidvan prasasyate loke vidvan sarvatra pūjyate । vidyaya labhate sarvam vidya sarvatra pūjyate ॥ 2० ॥

A learned man is honoured by the people. A learned man commands respect everywhere for his learning. Indeed, learning is honoured everywhere.

मांसभक्ष्यैः सुरापानैर्मुखैश्चाक्षरवर्जितैः । पशुभिः पुरुषाकारैर्भाराक्रान्ता हि मेदिनी ॥ २१ ॥

mamsabhaksyaih surapanairmukhaischaksaravarjitaih । pasubhih purusakarairbharakranta hi medini ॥ 21 ॥

The earth is encumbered with the weight of the flesh-eaters, wine- bibblers, dolts and blockheads, who are beasts in the form of men.

अन्नहीनो दहेद्राष्ट्रं मन्त्रहीनश्च ऋत्विजः । यजमानं दानहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः ॥ २२ ॥

annahino dahedrastram mantrahinascha rtvijah । yajamanam danahino nasti yajñasamo ripuh ॥ 22 ॥

There is no enemy like a yajna which consumes the kingdom when not attended by feeding on a large scale; consumes the priest when the chanting is not done properly; and consumes the yajaman when the gifts are not made.

Navamo-Adhyaya
Collapse

मुक्तिमिच्छसि चेत्तात विषयान्विषवत्त्यज । क्षमार्जवदयाशौचं सत्यं पीयूषवत्पिब ॥ ०१ ॥

muktimichChasi chettata visayanvisavattyaja । ksamarjavadayasaucham satyam piyūsavatpiba ॥ ०1 ॥

My dear child, if you desire to be free from the cycle of birth and death, then abandon the objects of sense gratification as poison. Drink instead the nectar of forbearance, upright conduct, mercy, cleanliness and truth.

परस्परस्य मर्माणि ये भाषन्ते नराधमाः । त एव विलयं यान्ति वल्मीकोदरसर्पवत् ॥ ०२ ॥

parasparasya marmani ye bhasante naradhamah । ta eva vilayam yanti valmikodarasarpavat ॥ ०2 ॥

Those base men who speak of the secret faults of others destroy themselves like serpents who stray onto anthills.

गन्धः सुवर्णे फलमिक्षुदण्डे नाकरि पुष्पं खलु चन्दनस्य । विद्वान्धनाढ्यश्च नृपश्चिरायुः धातुः पुरा कोऽपि न बुद्धिदोऽभूत् ॥ ०३ ॥

gandhah suvarne phalamiksudande nakari puspam khalu chandanasya । vidvandhanadhyascha nrpaschirayuh dhatuh pura ko'pi na buddhido'bhūt ॥ ०3 ॥

Perhaps nobody has advised Lord Brahma, the creator, to impart perfume to gold; fruit to the sugarcane; flowers to the sandalwood tree; wealth to the learned; and long life to the king.

सर्वौषधीनाममृता प्रधाना सर्वेषु सौख्येष्वशनं प्रधानम् । सर्वेन्द्रियाणां नयनं प्रधानं सर्वेषु गात्रेषु शिरः प्रधानम् ॥ ०४ ॥

sarvausadhinamamrta pradhana sarvesu saukhyesvasanam pradhanam । sarvendriyanam nayanam pradhanam sarvesu gatresu sirah pradhanam ॥ ०4 ॥

Nectar (amrta) is the best among medicines; eating good food is the best of all types of material happiness; the eye is the chief among all organs; and the head occupies the chief position among all parts of the body.

दूतो न सञ्चरति खे न चलेच्च वार्ता पूर्वं न जल्पितमिदं न च सङ्गमोऽस्ति । व्योम्नि स्थितं रविशाशिग्रहणं प्रशस्तं जानाति यो द्विजवरः स कथं न विद्वान् ॥ ०५ ॥

dūto na sañcharati khe na chalechcha varta pūrvam na jalpitamidam na cha saṅgamo'sti । vyomni sthitam ravisasigrahanam prasastam janati yo dvijavarah sa katham na vidvan ॥ ०5 ॥

No messenger can travel about in the sky and no tidings come from there. The voice of its inhabitants as never heard, nor can any contact be established with them. Therefore the brahmana who predicts the eclipse of the sun and moon which occur in the sky must be considered as a vidvan

विद्यार्थी सेवकः पान्थः क्षुधार्तो भयकातरः । भाण्डारी प्रतिहारी च सप्त सुप्तान्प्रबोधयेत् ॥ ०६ ॥

vidyarthi sevakah panthah ksudharto bhayakatarah । bhandari pratihari cha sapta suptanprabodhayet ॥ ०6 ॥

The student, the servant, the traveller, the hungry person, the frightened man, the treasury guard, and the steward: these seven ought to be awakened if they fall asleep.

अहिं नृपं च शार्दूलं वृद्धं च बालकं तथा । परश्वानं च मूर्खं च सप्त सुप्तान्न बोधयेत् ॥ ०७ ॥

ahim nrpam cha sardūlam vrddham cha balakam tatha । parasvanam cha mūrkham cha sapta suptanna bodhayet ॥ ०7 ॥

The serpent, the king, the tiger, the stinging wasp, the small child, the dog owned by other people, and the fool: these seven ought not to be awakened from sleep.

अर्धाधीताश्च यैर्वेदास्तथा शूद्रान्नभोजनाः । ते द्विजाः किं करिष्यन्ति निर्विषा इव पन्नगाः ॥ ०८ ॥

ardhadhitascha yairvedastatha sūdrannabhojanah । te dvijah kim karisyanti nirvisa iva pannagah ॥ ०8 ॥

Of those who have studied the Vedas for material rewards, and those who accept foodstuffs offered by shudras, what potency have they? They are just like serpents without fangs.

यस्मिन्रुष्टे भयं नास्ति तुष्टे नैव धनागमः । निग्रहोऽनुग्रहो नास्ति स रुष्टः किं करिष्यति ॥ ०९ ॥

yasminruste bhayam nasti tuste naiva dhanagamah । nigraho'nugraho nasti sa rustah kim karisyati ॥ ०9 ॥

He who neither rouses fear by his anger, nor confers a favour when he is pleased can neither control nor protect. What can he do?

निर्विषेणापि सर्पेण कर्तव्या महती फणा । विषमस्तु न चाप्यस्तु घटाटोपो भयङ्करः ॥ १० ॥

nirvisenapi sarpena kartavya mahati phana । visamastu na chapyastu ghatatopo bhayaṅkarah ॥ 1० ॥

The serpent may, without being poisonous, raise high its hood, but the show of terror is enough to frighten people -- whether he be venomous or not.

प्रातर्द्यूतप्रसङ्गेन मध्याह्ने स्त्रीप्रसङ्गतः । रात्रौ चौरप्रसङ्गेन कालो गच्छन्ति धीमताम् ॥ ११ ॥

pratardyūtaprasaṅgena madhyahne striprasaṅgatah । ratrau chauraprasaṅgena kalo gachChati dhimatam ॥ 11 ॥

Wise men spend their mornings in discussing gambling, the afternoon discussing the activities of women, and the night hearing about the activities of theft.(Chanakya refers the deeds of wise men who spend the morning absorbed in mahabharata, the afternoon studying ramayana, and the evening devotedly hearing the srimadbhagavatam.)

स्वहस्तग्रथिता माला स्वहस्तघृष्टचन्दनम् । स्वहस्तलिखितं स्तोत्रं शक्रस्यापि श्रियं हरेत् ॥ १२ ॥

svahastagrathita mala svahastaghrstachandanam । svahastalikhitam stotram sakrasyapi sriyam haret ॥ 12 ॥

By preparing a garland for a Deity with one's own hand; by grinding sandal paste for the Lord with one's own hand; and by writing sacred texts with one's own hand -- one becomes blessed with opulence equal to that of Indra.

इक्षुदण्डास्तिलाः शूद्राः कान्ता हेम च मेदिनी । चन्दनं दधि ताम्बूलं मर्दनं गुणवर्धनम् ॥ १३ ॥

iksudandastilah sūdrah kanta hema cha medini । chandanam dadhi tambūlam mardanam gunavardhanam ॥ 13 ॥

Sugarcanes, seseme seeds, women, gold, soil, sandalwood, yogurt and betal leaves increase in their essence when they are massaged through churning.

दह्यमानाः सुतीव्रेण नीचाः परयशोऽग्निना अशक्तास्तत्पदं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते । दरिद्रता धीरतया विराजतेकुवस्त्रता शुभ्रतया विराजते कदन्नता चोष्णतया विराजते कुरूपता शीलतया विराजते ॥ १४ ॥

dahyamanah sutivrena nichah parayaso'gnina asaktastatpadam gantum tato nindam prakurvate । daridrata dhirataya virajatekuvastrata subhrataya virajate kadannata chosnataya virajate kurūpata silataya virajate ॥ 14 ॥

Poverty is set off by fortitude; shabby garments by keeping them clean; bad food by warming it; and ugliness by good behaviour.

Dashamo-Adhyaya
Collapse

धनहीनो न हीनश्च धनिकः स सुनिश्चयः । विद्यारत्नेन हीनो यः स हीनः सर्ववस्तुषु ॥ ०१ ॥

dhanahino na hinascha dhanikah sa sunischayah । vidyaratnena hino yah sa hinah sarvavastusu ॥ ०1 ॥

One destitute of wealth is not destitute, he is indeed rich (if he is learned); but the man devoid of learning is destitute in every way.

दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं पिबेज्जलम् । शास्त्रपूतं वदेद्वाक्यः मनःपूतं समाचरेत् ॥ ०२ ॥

drstipūtam nyasetpadam vastrapūtam pibejjalam । sastrapūtam vadedvakyah manahpūtam samacharet ॥ ०2 ॥

We should carefully scrutinise that place upon which we step we should drink water which has been filtered; we should speak only those words which have the sanction of the satras; and do that act which we have carefully considered.

सुखार्थी चेत्त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी चेत्त्यजेत्सुखम् । सुखार्थिनः कुतो विद्या सुखं विद्यार्थिनः कुतः ॥ ०३ ॥

sukharthi chettyajedvidyam vidyarthi chettyajetsukham । sukharthinah kuto vidya sukham vidyarthinah kutah ॥ ०3 ॥

He who desires sense gratification must give up all thoughts of acquiring knowledge; and he who seeks knowledge must not hope for sense gratification. How can he who seeks sense gratification acquire knowledge, and he who possesses knowledge enjoy mundane sense pleasure?

कवयः किं न पश्यन्ति किं न भक्षन्ति वायसाः । मद्यपाः किं न जल्पन्ति किं न कुर्वन्ति योषितः ॥ ०४ ॥

kavayah kim na pasyanti kim na bhaksanti vayasah । madyapah kim na jalpanti kim na kurvanti yositah ॥ ०4 ॥

What is it that escapes the observation of poets? What is that act women are incapable of doing? What will drunken people not prate? What will not a crow eat?

रङ्कं करोति राजानं राजानं रङ्कमेव च । धनिनं निर्धनं चैव निर्धनं धनिनं विधिः ॥ ०५ ॥

raṅkam karoti rajanam rajanam raṅkameva cha । dhaninam nirdhanam chaiva nirdhanam dhaninam vidhih ॥ ०5 ॥

Fate makes a beggar a king and a king a beggar. He makes a rich man poor and a poor man rich.

लुब्धानां याचकः शत्रुर्मूर्खानां बोधको रिपुः । जारस्त्रीणां पतिः शत्रुश्चौराणां चन्द्रमा रिपुः ॥ ०६ ॥

lubdhanam yachakah satrurmūrkhanam bodhako ripuh । jarastrinam patih satruschauranam chandrama ripuh ॥ ०6 ॥

The beggar is a miser's enemy; the wise counsellor is the fool's enemy; her husband is an adulterous wife's enemy; and the moon is the enemy of the thief.

येषां न विद्या न तपो न दानं ज्ञानं न शीलां न गुणो न धर्मः । ते मर्त्यलोके भुवि भारभूता मनुष्यरूपेण मृगाश्चरन्ति ॥ ०७ ॥

yesam na vidya na tapo na danam jñanam na silam na guno na dharmah । te martyaloke bhuvi bharabhūta manusyarūpena mrgascharanti ॥ ०7 ॥

Those who are destitute of learning, penance, knowledge, good disposition, virtue and benevolence are brutes wandering the earth in the form of men. They are burdensome to the earth.

अन्तःसारविहीनानामुपदेशो न जायते । मलयाचलसंसर्गान्न वेणुश्चन्दनायते ॥ ०८ ॥

antahsaravihinanamupadeso na jayate । malayachalasamsarganna venuschandanayate ॥ ०8 ॥

Those that are empty-minded cannot be benefited by instruction. Bamboo does not acquire the quality of sandalwood by being associated with the Malaya Mountain.

यस्य नास्ति स्वयं प्रज्ञा शास्त्रं तस्य करोति किम् । लोचनाभ्यां विहीनस्य दर्पणः किं करिष्यति ॥ ०९ ॥

yasya nasti svayam prajña sastram tasya karoti kim । lochanabhyam vihinasya darpanah kim karisyati ॥ ०9 ॥

What good can the scriptures do to a man who has no sense of his own? Of what use is as mirror to a blind man?

दुर्जनं सज्जनं कर्तुमुपायो नहि भूतले । अपानं शातधा धौतं न श्रेष्ठमिन्द्रियं भवेत् ॥ १० ॥

durjanam sajjanam kartumupayo nahi bhūtale । apanam satadha dhautam na sresthamindriyam bhavet ॥ 1० ॥

Nothing can reform a bad man, just as the posterious cannot become a superior part of the body though washed one hundred times.

आप्तद्वेषाद्भवेन्मृत्युः परद्वेषाद्धनक्षयः । राजद्वेषाद्भवेन्नाशो ब्रह्मद्वेषात्कुलक्षयः ॥ ११ ॥

aptadvesadbhavenmrtyuh paradvesaddhanaksayah । rajadvesadbhavennaso brahmadvesatkulaksayah ॥ 11 ॥

By offending a kinsman, life is lost; by offending others, wealth is lost; by offending the king, everything is lost; and by offending a brahmana one's whole family is ruined.

वरं वनं व्याघ्रगजेन्द्रसेवितं द्रुमालयं पत्रफलाम्बुसेवनम् । तृणेषु शय्या शतजीर्णवल्कलं न बन्धुमध्ये धनहीनजीवनम् ॥ १२ ॥

varam vanam vyaghragajendrasevitam drumalayam patraphalambusevanam । trnesu sayya satajirnavalkalam na bandhumadhye dhanahinajivanam ॥ 12 ॥

It is better to live under a tree in a jungle inhabited by tigers and elephants, to maintain oneself in such a place with ripe fruits and spring water, to lie down on grass and to wear the ragged barks of trees than to live amongst one's relations when reduced to poverty.

विप्रो वृक्षस्तस्य मूलं च सन्ध्या वेदः शाखा धर्मकर्माणि पत्रम् । तस्मान्मूलं यत्नतो रक्षणीयं छिन्ने मूले नैव शाखा न पत्रम् ॥ १३ ॥

vipro vrksastasya mūlam cha sandhya vedah sakha dharmakarmani patram । tasmanmūlam yatnato raksaniyam Chinne mūle naiva sakha na patram ॥ 13 ॥

The brahmana is like tree; his prayers are the roots, his chanting of the Vedas are the branches, and his religious act are the leaves. Consequently effort should be made to preserve his roots for if the roots are destroyed there can be no branches or leaves.

माता च कमला देवी पिता देवो जनार्दनः । बान्धवा विष्णुभक्ताश्च स्वदेशो भुवनत्रयम् ॥ १४ ॥

mata cha kamala devi pita devo janardanah । bandhava visnubhaktascha svadeso bhuvanatrayam ॥ 14 ॥

My mother is kamala devi (laksmi), my father is Lord janardana (visnu), my kinsmen are the devotees of visnu and, my homeland is all the three worlds.

एकवृक्षसमारूढा नानावर्णा विहङ्गमाः । प्रभाते दिक्षु दशसु यान्ति का तत्र वेदना ॥ १५ ॥

ekavrksasamarūdha nanavarna vihaṅgamah । prabhate diksu dasasu yanti ka tatra vedana ॥ 15 ॥

A great many kinds of birds perch on a tree but in the morning they fly in all the ten directions. Why should we lament Expression of sorrow for that?

बुद्धिर्यस्य बलं तस्य निर्बुद्धेश्च कुतो बलम् । वने सिंहो यदोन्मत्तः मशकेन निपातितः ॥ १६ ॥

buddhiryasya balam tasya nirbuddhescha kuto balam । vane simho yadonmattah masakena nipatitah ॥ 16 ॥

He who possesses intelligence is strong; how can the man that is unintelligent be powerful? The elephant of the forest having lost his senses by intoxication was tricked into a lake by a small rabbit.

का चिन्ता मम जीवने यदि हरिर्विश्वम्भरो गीयते नो चेदर्भकजीवनाय जननीस्तन्यं कथं निर्ममे । इत्यालोच्य मुहुर्मुहुर्यदुपते लक्ष्मीपते केवलं त्वत्पादाम्बुजसेवनेन सततं कालो मया नीयते ॥ १७ ॥

ka chinta mama jivane yadi harirvisvambharo giyate no chedarbhakajivanaya jananistanyam katham nirmame । ityalochya muhurmuhuryadupate laksmipate kevalam tvatpadambujasevanena satatam kalo maya niyate ॥ 17 ॥

Why should I be concerned for my maintenance while absorbed in praising the glories of Lord visvambhara (visnu), the supporter of all. Without the grace of Lord Hari, how could milk flow from a mother's breast for a child's nourishment? Repeatedly thinking only in this way, O Lord of the Yadavas, O husband of laksmi, all my time is spent in serving Your lotus feet.

गीर्वाणवाणीषु विशिष्टबुद्धि- स्तथापि भाषान्तरलोलुपोऽहम् । यथा सुधायाममरेषु सत्यां स्वर्गाङ्गनानामधरासवे रुचिः ॥ १८ ॥

girvanavanisu visistabuddhi- stathapi bhasantaralolupo'ham । yatha sudhayamamaresu satyam svargaṅgananamadharasave ruchih ॥ 18 ॥

chanakya is referring to himself in this verse. I am extremely knowledgeable in samskrtam language. Like the Devas who were not satisfied even with amrtam or nector and who still desire for the nector from the lips of apsaras, I still desire for other languages.

अन्नाद्दशगुणं पिष्टं पिष्टाद्दशगुणं पयः । पयसोऽष्टगुणं मांसां मांसाद्दशगुणं घृतम् ॥ १९ ॥

annaddasagunam pistam pistaddasagunam payah । payaso'stagunam mamsam mamsaddasagunam ghrtam ॥ 19 ॥

Flour has ten times the essence than rice. Milk has ten times the essence than flour. Meat has ten times essence than milk. Ghee has ten times the essence than meat.

शोकेन रोगा वर्धन्ते पयसा वर्धते तनुः । घृतेन वर्धते वीर्यं मांसान्मांसं प्रवर्धते ॥ २० ॥

sokena roga vardhante payasa vardhate tanuh । ghrtena vardhate viryam mamsanmamsam pravardhate ॥ 2० ॥

Sickness increases through worries, body becomes healthier through milk, virility and energy increases through ghee, meat becomes stronger through meat.

Ekadasho-Adhyaya
Collapse

दातृत्वं प्रियवक्तृत्वं धीरत्वमुचितज्ञता । अभ्यासेन न लभ्यन्ते चत्वारः सहजा गुणाः ॥ ०१ ॥

datrtvam priyavaktrtvam dhiratvamuchitajñata । abhyasena na labhyante chatvarah sahaja gunah ॥ ०1 ॥

Generosity, pleasing address, courage and propriety of conduct are not acquired, but are inbred qualities.

आत्मवर्गं परित्यज्य परवर्गं समाश्रयेत् । स्वयमेव लयं याति यथा राजान्यधर्मतः ॥ ०२ ॥

atmavargam parityajya paravargam samasrayet । svayameva layam yati yatha rajanyadharmatah ॥ ०2 ॥

He who forsakes his own community and joins another perishes as the king who embraces an unrighteous path.

हस्ती स्थूलतनुः स चाङ्कुशवशः किं हस्तिमात्रोऽङ्कुशो दीपे प्रज्वलिते प्रणश्यति तमः किं दीपमात्रं तमः । वज्रेणापि हताः पतन्ति गिरयः किं वज्रमात्रं नगा- स्तेजो यस्य विराजते स बलवान्स्थूलेषु कः प्रत्ययः ॥ ०३ ॥

hasti sthūlatanuh sa chaṅkusavasah kim hastimatro'ṅkuso dipe prajvalite pranasyati tamah kim dipamatram tamah । vajrenapi hatah patanti girayah kim vajramatram naga- stejo yasya virajate sa balavansthūlesu kah pratyayah ॥ ०3 ॥

The elephant has a huge body but is controlled by the ankusha (goad): yet, is the goad as large as the elephant? A lighted candle banishes darkness: is the candle as vast as the darkness. A mountain is broken even by a thunderbolt: is the thunderbolt therefore as big as the mountain? No, he whose power prevails is really mighty; what is there in bulk?

कलौ दशसहस्राणि हरिस्त्यजति मेदिनीम् । तदर्धं जाह्नवीतोयं तदर्धं ग्रामदेवताः ॥ ०४ ॥

kalau dasasahasrani haristyajati medinim । tadardham jahnavitoyam tadardham gramadevatah ॥ ०4 ॥

In the kaliyuga, after 1०,००० years hari (visnu) will leave this earth. Water from the Ganga river leaves after 5००० years. After 2००० years, the village deity will also leave.

गृहासक्तस्य नो विद्या नो दया मांसभोजिनः । द्रव्यलुब्धस्य नो सत्यं स्त्रैणस्य न पवित्रता ॥ ०५ ॥

grhasaktasya no vidya no daya mamsabhojinah । dravyalubdhasya no satyam strainasya na pavitrata ॥ ०5 ॥

He who is engrossed in family life will never acquire knowledge; there can be no mercy in the eater of flesh; the greedy man will not be truthful; and purity will not be found in a woman and a hunter.

न दुर्जनः साधुदशामुपैति बहुप्रकारैरपि शिक्ष्यमाणः । आमूलसिक्तः पयसा घृतेन न निम्बवृक्षो मधुरत्वमेति ॥ ०६ ॥

na durjanah sadhudasamupaiti bahuprakarairapi siksyamanah । amūlasiktah payasa ghrtena na nimbavrkso madhuratvameti ॥ ०6 ॥

The wicked man will not attain sanctity even if he is instructed in different ways, and the nim tree will not become sweet even if it is sprinkled from the top to the roots with milk and ghee.

अन्तर्गतमलो दुष्टस्तीर्थस्नानशतैरपि । न शुध्यति यथा भाण्डं सुराया दाहितं च सत् ॥ ०७ ॥

antargatamalo dustastirthasnanasatairapi । na sudhyati yatha bhandam suraya dahitam cha sat ॥ ०7 ॥

Mental dirt cannot be washed away even by one-hundred baths in the sacred waters, just as a wine pot cannot be purified even by evaporating all the wine by fire.

न वेत्ति यो यस्य गुणप्रकर्षं स तं सदा निन्दति नात्र चित्रम् । यथा किराती करिकुम्भलब्धां मुक्तां परित्यज्य बिभर्ति गुञ्जाम् ॥ ०८ ॥

na vetti yo yasya gunaprakarsam sa tam sada nindati natra chitram । yatha kirati karikumbhalabdham muktam parityajya bibharti guñjam ॥ ०8 ॥

It is not strange if a man reviles (Degrades) a thing of which he has no knowledge, just as a wild hunter's wife throws away the pearl that is found in the head of an elephant, and picks up a gunj

ये तु संवत्सरं पूर्णं नित्यं मौनेन भुञ्जते । युगकोटिसहस्रं तैः स्वर्गलोके महीयते ॥ ०९ ॥

ye tu samvatsaram pūrnam nityam maunena bhuñjate । yugakotisahasram taih svargaloke mahiyate ॥ ०9 ॥

He who for one year eats his meals silently (inwardly meditating upon the Lord's prasadam); attains to the heavenly planets for a thousand crore of years.

कामक्रोधौ तथा लोभं स्वादुश‍ऋङ्गारकौतुके । अतिनिद्रातिसेवे च विद्यार्थी ह्यष्ट वर्जयेत् ॥ १० ॥

kamakrodhau tatha lobham svadusa‍rṅgarakautuke । atinidratiseve cha vidyarthi hyasta varjayet ॥ 1० ॥

The student (brahmachari) should completely renounce the following eight things -- his lust, anger, greed, desire for sweets, sense of decorating the body, excessive curiosity, excessive sleep, and excessive endeavour for bodily maintenance.

अकृष्टफलमूलेन वनवासरतः सदा । कुरुतेऽहरहः श्राद्धमृषिर्विप्रः स उच्यते ॥ ११ ॥

akrstaphalamūlena vanavasaratah sada । kurute'harahah sraddhamrsirviprah sa uchyate ॥ 11 ॥

The brahmana who eats roots from the earth without effort, who always lives in the forrest, one who always performs his duties with care sraddha is referred to as rsi or sage.

एकाहारेण सन्तुष्टः षट्कर्मनिरतः सदा । ऋतुकालाभिगामी च स विप्रो द्विज उच्यते ॥ १२ ॥

ekaharena santustah satkarmaniratah sada । rtukalabhigami cha sa vipro dvija uchyate ॥ 12 ॥

He alone is a true brahmana who is satisfied with one meal a day, who has the six samskaras performed for him, and who cohabits with his wife only once in a month on an auspicious day after her menses.

लौकिके कर्मणि रतः पशूनां परिपालकः । वाणिज्यकृषिकर्मा यः स विप्रो वैश्य उच्यते ॥ १३ ॥

laukike karmani ratah pasūnam paripalakah । vanijyakrsikarma yah sa vipro vaisya uchyate ॥ 13 ॥

The brahmana who is engrossed in worldly affairs, brings up cows and is engaged in trade is really called a vaisya

लाक्षादितैलनीलीनां कौसुम्भमधुसर्पिषाम् । विक्रेता मद्यमांसानां स विप्रः शूद्र उच्यते ॥ १४ ॥

laksaditailanilinam kausumbhamadhusarpisam । vikreta madyamamsanam sa viprah sūdra uchyate ॥ 14 ॥

The brahmana who deals in lac-die, articles, oil, indigo, silken cloth, honey, clarified butter, liquor, and flesh is called a sūdra

परकार्यविहन्ता च दाम्भिकः स्वार्थसाधकः । छली द्वेषी मृदुः क्रूरो विप्रो मार्जार उच्यते ॥ १५ ॥

parakaryavihanta cha dambhikah svarthasadhakah । Chali dvesi mrduh krūro vipro marjara uchyate ॥ 15 ॥

The brahmana who thwarts the doings of others, who is hypocritical, selfish, and a deceitful hater, and while speaking mildly cherishes cruelty in his heart, is called a marjara

वापीकूपतडागानामारामसुरवेश्मनाम् । उच्छेदने निराशङ्कः स विप्रो म्लेच्छ उच्यते ॥ १६ ॥

vapikūpatadaganamaramasuravesmanam । uchChedane nirasaṅkah sa vipro mlechCha uchyate ॥ 16 ॥

The brahmana who destroys a pond, a well, a tank, a garden and a temple is called a mlechCha

देवद्रव्यं गुरुद्रव्यं परदाराभिमर्शनम् । निर्वाहः सर्वभूतेषु विप्रश्चाण्डाल उच्यते ॥ १७ ॥

devadravyam gurudravyam paradarabhimarsanam । nirvahah sarvabhūtesu vipraschandala uchyate ॥ 17 ॥

The brahmana who steals the property of the Deities and the spiritual preceptor, who cohabits with another's wife, and who maintains himself by eating anything and everything s called a chandala

देयं भोज्यधनं धनं सुकृतिभिर्नो सञ्चयस्तस्य वै श्रीकर्णस्य बलेश्च विक्रमपतेरद्यापि कीर्तिः स्थिता । अस्माकं मधुदानभोगरहितं नाथं चिरात्सञ्चितं निर्वाणादिति नैजपादयुगलं धर्षन्त्यहो मक्षिकाः ॥ १८ ॥

deyam bhojyadhanam dhanam sukrtibhirno sañchayastasya vai srikarnasya balescha vikramapateradyapi kirtih sthita । asmakam madhudanabhogarahitam natham chiratsañchitam nirvanaditi naijapadayugalam dharsantyaho maksikah ॥ 18 ॥

The meritorious should give away in charity all that they have in excess of their needs. By charity only Karna, Bali and King Vikramaditya survive even today. Just see the plight of the honeybees beating their legs in despair upon the earth. They are saying to themselves, "Alas! We neither enjoyed our stored-up honey nor gave it in charity, and now someone has taken it from us in an instant."

Dwadasho-Adhyaya
Collapse

सानन्दं सदनं सुतास्तु सुधियः कान्ता प्रियालापिनी इच्छापूर्तिधनं स्वयोषिति रतिः स्वाज्ञापराः सेवकाः । आतिथ्यं शिवपूजनं प्रतिदिनं मिष्टान्नपानं गृहे साधोः सङ्गमुपासते च सततं धन्यो गृहस्थाश्रमः ॥ ०१ ॥

sanandam sadanam sutastu sudhiyah kanta priyalapini ichChapūrtidhanam svayositi ratih svajñaparah sevakah । atithyam sivapūjanam pratidinam mistannapanam grhe sadhoh saṅgamupasate cha satatam dhanyo grhasthasramah ॥ ०1 ॥

He is a blessed grhasta (householder) in whose house there is a blissful atmosphere, whose sons are talented, whose wife speaks sweetly, whose wealth is enough to satisfy his desires, who finds pleasure in the company of his wife, whose servants are obedient, in whose house hospitality is shown, the auspicious Supreme Lord is worshiped daily, delicious food and drink is partaken, and who finds joy in the company of devotees.

आर्तेषु विप्रेषु दयान्वितश्च यच्छ्रद्धया स्वल्पमुपैति दानम् । अनन्तपारमुपैति राजन् यद्दीयते तन्न लभेद्द्विजेभ्यः ॥ ०२ ॥

artesu vipresu dayanvitascha yachChraddhaya svalpamupaiti danam । anantaparamupaiti rajan yaddiyate tanna labheddvijebhyah ॥ ०2 ॥

One who devotedly gives a little to a brahmana who is in distress is recompensed abundantly. Hence, O Prince, what is given to a good brahmana is got back not in an equal quantity, but in an infinitely higher degree.

दाक्षिण्यं स्वजने दया परजने शाठ्यं सदा दुर्जने प्रीतिः साधुजने स्मयः खलजने विद्वज्जने चार्जवम् । शौर्यं शत्रुजने क्षमा गुरुजने नारीजने धूर्तता इत्थं ये पुरुषा कलासु कुशलास्तेष्वेव लोकस्थितिः ॥ ०३ ॥

daksinyam svajane daya parajane sathyam sada durjane pritih sadhujane smayah khalajane vidvajjane charjavam । sauryam satrujane ksama gurujane narijane dhūrtata ittham ye purusa kalasu kusalastesveva lokasthitih ॥ ०3 ॥

Those men who are happy in this world, who are generous towards their relatives, kind to strangers, indifferent to the wicked, loving to the good, shrewd in their dealings with the base, frank with the learned, courageous with enemies, humble with elders and stern with the wife.

हस्तौ दानविवर्जितौ श्रुतिपुटौ सारस्वतद्रोहिणौ नेत्रे साधुविलोकनेन रहिते पादौ न तीर्थं गतौ । अन्यायार्जितवित्तपूर्णमुदरं गर्वेण तुङ्गं शिरो रे रे जम्बुक मुञ्च मुञ्च सहसा नीचं सुनिन्द्यं वपुः ॥ ०४ ॥

hastau danavivarjitau srutiputau sarasvatadrohinau netre sadhuvilokanena rahite padau na tirtham gatau । anyayarjitavittapūrnamudaram garvena tuṅgam siro re re jambuka muñcha muñcha sahasa nicham sunindyam vapuh ॥ ०4 ॥

O jackal, leave aside the body of that man at once, whose hands have never given in charity, whose ears have not heard the voice of learning, whose eyes have not beheld a pure devotee of the Lord, whose feet have never traversed to holy places, whose belly is filled with things obtained by crooked practices, and whose head is held high in vanity. Do not eat it, O jackal, otherwise you will become polluted.

येषां श्रीमद्यशोदासुतपदकमले नास्ति भक्तिर्नराणां येषामाभीरकन्याप्रियगुणकथने नानुरक्ता रसज्ञा । येषां श्रीकृष्णलीलाललितरसकथासादरौ नैव कर्णौ धिक् तान् धिक् तान् धिगेतान् कथयति सततं कीर्तनस्थो मृदङ्गः ॥ ०५ ॥

yesam srimadyasodasutapadakamale nasti bhaktirnaranam yesamabhirakanyapriyagunakathane nanurakta rasajña । yesam srikrsnalilalalitarasakathasadarau naiva karnau dhik tan dhik tan dhigetan kathayati satatam kirtanastho mrdaṅgah ॥ ०5 ॥

"Shame upon those who have no devotion to the lotus feet of Sri Krishna, the son of mother Yasoda; who have no attachment for the describing the glories of Srimati Radharani; whose ears are not eager to listen to the stories of the Lord's lila." Such is the exclamation of the mrdanga sound of dhik-tam dhik-tam dhigatam at kirtana.

पत्रं नैव यदा करीलविटपे दोषो वसन्तस्य किं नोलूकोऽप्यवलोकते यदि दिवा सूर्यस्य किं दूषणम् । वर्षा नैव पतन्ति चातकमुखे मेघस्य किं दूषणं यत्पूर्वं विधिना ललाटलिखितं तन्मार्जितुं कः क्षमः ॥ ०६ ॥

patram naiva yada karilavitape doso vasantasya kim nolūko'pyavalokate yadi diva sūryasya kim dūsanam । varsa naiva patanti chatakamukhe meghasya kim dūsanam yatpūrvam vidhina lalatalikhitam tanmarjitum kah ksamah ॥ ०6 ॥

What fault of spring that the bamboo shoot has no leaves? What fault of the sun if the owl cannot see during the daytime? Is it the fault of the clouds if no raindrops fall into the mouth of the chatak bird? Who can erase what Lord Brahma has inscribed upon our foreheads at the time of birth?

सत्सङ्गाद्भवति हि साधुना खलानां साधूनां न हि खलसङ्गतः खलत्वम् । आमोदं कुसुमभवं मृदेव धत्ते मृद्गन्धं नहि कुसुमानि धारयन्ति ॥ ०७ ॥

satsaṅgadbhavati hi sadhuna khalanam sadhūnam na hi khalasaṅgatah khalatvam । amodam kusumabhavam mrdeva dhatte mrdgandham nahi kusumani dharayanti ॥ ०7 ॥

A wicked man may develop saintly qualities in the company of a devotee, but a devotee does not become impious in the company of a wicked person. The earth is scented by a flower that falls upon it, but the flower does not contact the odour of the earth.

साधूनां दर्शनं पुण्यं तीर्थभूता हि साधवः । कालेन फलते तीर्थं सद्यः साधुसमागमः ॥ ०८ ॥

sadhūnam darsanam punyam tirthabhūta hi sadhavah । kalena phalate tirtham sadyah sadhusamagamah ॥ ०8 ॥

One indeed becomes blessed by having darshan of a devotee; for the devotee has the ability to purify immediately, whereas the sacred tirtha gives purity only after prolonged contact.

विप्रास्मिन्नगरे महान्कथय कस्तालद्रुमाणां गणः को दाता रजको ददाति वसनं प्रातर्गृहीत्वा निशि । को दक्षः परवित्तदारहरणे सर्वोऽपि दक्षो जनः कस्माज्जीवसि हे सखे विषकृमिन्यायेन जीवाम्यहम् ॥ ०९ ॥

viprasminnagare mahankathaya kastaladrumanam ganah ko data rajako dadati vasanam pratargrhitva nisi । ko daksah paravittadaraharane sarvo'pi dakso janah kasmajjivasi he sakhe visakrminyayena jivamyaham ॥ ०9 ॥

A stranger asked a brahmana, "Tell me, who is great in this city?" The brahmana replied, "The cluster of palmyra trees is great." Then the traveller asked, "Who is the most charitable person?" The brahmana answered, "The washerman who takes the clothes in the morning and gives them back in the evening is the most charitable." He then asked, "Who is the ablest man?" The brahmana answered, "Everyone is expert in robbing others of their wives and wealth." The man then asked the brahmana, "How do you manage to live in such a city?" The brahmana replied, "As a worm survives while even in a filthy place so do I survive here!"

न विप्रपादोदककर्दमाणि न वेदशास्त्रध्वनिगर्जितानि । स्वाहास्वधाकारविवर्जितानि श्मशानतुल्यानि गृहाणि तानि ॥ १० ॥

na viprapadodakakardamani na vedasastradhvanigarjitani । svahasvadhakaravivarjitani smasanatulyani grhani tani ॥ 1० ॥

The house in which the lotus feet of brahmanas are not washed, in which Vedic mantras are not loudly recited, and in which the holy rites of svaha (sacrificial offerings to the Supreme Lord) and swadha (offerings to the ancestors) are not performed, is like a crematorium.

सत्यं माता पिता ज्ञानं धर्मो भ्राता दया सखा । शान्तिः पत्नी क्षमा पुत्रः षडेते मम बान्धवाः ॥ ११ ॥

satyam mata pita jñanam dharmo bhrata daya sakha । santih patni ksama putrah sadete mama bandhavah ॥ 11 ॥

Truth is my mother, and my father is spiritual knowledge; righteous conduct is my brother, and mercy is my friend, inner peace is my wife, and forgiveness is my son: these six are my kinsmen.

अनित्यानि शरीराणि विभवो नैव शाश्वतः । नित्यं सन्निहितो मृत्युः कर्तव्यो धर्मसङ्ग्रहः ॥ १२ ॥

anityani sarirani vibhavo naiva sasvatah । nityam sannihito mrtyuh kartavyo dharmasaṅgrahah ॥ 12 ॥

Our bodies are perishable, wealth is not at all permanent and death is always nearby. Therefore we must immediately engage in acts of merit.

निमन्त्रोत्सवा विप्रा गावो नवतृणोत्सवाः । पत्युत्साहयुता भार्या अहं कृष्णचरणोत्सवः ॥ १३ ॥

nimantrotsava vipra gavo navatrnotsavah । patyutsahayuta bharya aham krsnacharanotsavah ॥ 13 ॥

Arjuna says to Krishna. "Brahmanas find joy in going to feasts, cows find joy in eating their tender grass, wives find joy in the company of their husbands, and know, O Krishna, that in the same way I rejoice in battle.

मातृवत्परदारेषु परद्रव्येषु लोष्ट्रवत् । आत्मवत्सर्वभूतेषु यः पश्यति स पण्डितः ॥ १४ ॥

matrvatparadaresu paradravyesu lostravat । atmavatsarvabhūtesu yah pasyati sa panditah ॥ 14 ॥

He who regards another's wife as his mother, the wealth that does not belong to him as a lump of mud, and the pleasure and pain of all other living beings as his own -- truly sees things in the right perspective, and he is a true pandit.

धर्मे तत्परता मुखे मधुरता दाने समुत्साहता मित्रेऽवञ्चकता गुरौ विनयता चित्तेऽतिमभीरता । आचारे शुचिता गुणे रसिकता शास्त्रेषु विज्ञानता रूपे सुन्दरता शिवे भजनता त्वय्यस्ति भो राघव ॥ १५ ॥

dharme tatparata mukhe madhurata dane samutsahata mitre'vañchakata gurau vinayata chitte'timabhirata । achare suchita gune rasikata sastresu vijñanata rūpe sundarata sive bhajanata tvayyasti bho raghava ॥ 15 ॥

O Raghava, the love of virtue, pleasing speech, and an ardent desire for performing acts of charity, guileless dealings with friends, humility in the guru's presence , deep tranquillity of mind, pure conduct, discernment of virtues, realised knowledge of the sastras, beauty of form and devotion to God are all found in you

काष्ठं कल्पतरुः सुमेरुचलश्चिन्तामणिः प्रस्तरः सूर्यास्तीव्रकरः शशी क्षयकरः क्षारो हि वारां निधिः । कामो नष्टतनुर्वलिर्दितिसुतो नित्यं पशुः कामगौ- र्नैतांस्ते तुलयामि भो रघुपते कस्योपमा दीयते ॥ १६ ॥

kastham kalpataruh sumeruchalaschintamanih prastarah sūryastivrakarah sasi ksayakarah ksaro hi varam nidhih । kamo nastatanurvalirditisuto nityam pasuh kamagau- rnaitamste tulayami bho raghupate kasyopama diyate ॥ 16 ॥

The desired tree is wood; the golden Mount Meru is motionless; the wish-fulfilling gem cintamani is just a stone; the sun is scorching; the moon is prone to wane; the boundless ocean is saline; the demigod of lust lost his body to Shiva's wrath; King Bali , the son of Diti, was born into a clan of demons; and Kamadhenu (the cow of heaven) is a mere beast. O Lord of the Raghu dynasty! I cannot compare you to any one of these

विद्या मित्रं प्रवासे च भार्या मित्रं गृहेषु च । व्याधितस्यौषधं मित्रं धर्मो मित्रं मृतस्य च ॥ १७ ॥

vidya mitram pravase cha bharya mitram grhesu cha । vyadhitasyausadham mitram dharmo mitram mrtasya cha ॥ 17 ॥

Realised learning (vidya) is our friend while travelling , the wife is a friend at home, medicine is the friend of a sick man, and meritorious deeds are the friends at death.

विनयं राजपुत्रेभ्यः पण्डितेभ्यः सुभाषितम् । अनृतं द्यूतकारेभ्यः स्त्रीभ्यः शिक्षेत कैतवम् ॥ १८ ॥

vinayam rajaputrebhyah panditebhyah subhasitam । anrtam dyūtakarebhyah stribhyah sikseta kaitavam ॥ 18 ॥

Courtesy should be learned from princes, the art of conversation from pandits, lying should be learned from gamblers and deceitful ways should be learned from women.

अनालोक्य व्ययं कर्ता अनाथः कलहप्रियः । आतुरः सर्वक्षेत्रेषु नरः शीघ्रं विनश्यति ॥ १९ ॥

analokya vyayam karta anathah kalahapriyah । aturah sarvaksetresu narah sighram vinasyati ॥ 19 ॥

The unthinking spender, the homeless urchin, the quarrel monger, the man who neglects his wife and is heedless in his actions -- all these will soon come to ruination.

नाहारं चिन्तयेत्प्राज्ञो धर्ममेकं हि चिन्तयेत् । आहारो हि मनुष्याणां जन्मना सह जायते ॥ २० ॥

naharam chintayetprajño dharmamekam hi chintayet । aharo hi manusyanam janmana saha jayate ॥ 2० ॥

The wise man should not be anxious about his food; he should be anxious to be engaged only in dharma (righteous actions). the food of each man is created for him at his birth.

धनधान्यप्रयोगेषु विद्यासङ्ग्रहणे तथा । आहारे व्यवहारे च त्यक्तलज्जः सुखी भवेत् ॥ २१ ॥

dhanadhanyaprayogesu vidyasaṅgrahane tatha । ahare vyavahare cha tyaktalajjah sukhi bhavet ॥ 21 ॥

He who is not shy in the acquisition of wealth, grain and knowledge, and in taking his meals, will be happy.

जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः । स हेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च ॥ २२ ॥

jalabindunipatena kramasah pūryate ghatah । sa hetuh sarvavidyanam dharmasya cha dhanasya cha ॥ 22 ॥

As centesimal droppings will fill a pot so also are knowledge, virtue and wealth gradually obtained.

वयसः परिणामेऽपि यः खलः खल एव सः । सम्पक्वमपि माधुर्यं नोपयातीन्द्रवारुणम् ॥ २३ ॥

vayasah pariname'pi yah khalah khala eva sah । sampakvamapi madhuryam nopayatindravarunam ॥ 23 ॥

The man who remains a fool even in advanced age is really a fool, just as the Indra-Varuna fruit does not become sweet no matter how ripe it might become.

Trayadasho-Adhyaya
Collapse

मुहूर्तमपि जीवेच्च नरः शुक्लेन कर्मणा । न कल्पमपि कष्टेन लोकद्वयविरोधिना ॥ ०१ ॥

muhūrtamapi jivechcha narah suklena karmana । na kalpamapi kastena lokadvayavirodhina ॥ ०1 ॥

A man may live but for a moment, but that moment should be spent in doing auspicious deeds. It is useless living even for a kalpa (4,32०,०००,००० years) and bringing only distress upon the two worlds

गते शोको न कर्तव्यो भविष्यं नैव चिन्तयेत् । वर्तमानेन कालेन वर्तयन्ति विचक्षणाः ॥ ०२ ॥

gate soko na kartavyo bhavisyam naiva chintayet । vartamanena kalena vartayanti vichaksanah ॥ ०2 ॥

We should not fret for what is past, nor should we be anxious about the future; men of discernment deal only with the present moment.

स्वभावेन हि तुष्यन्ति देवाः सत्पुरुषाः पिता । ज्ञातयः स्नानपानाभ्यां वाक्यदानेन पण्डिताः ॥ ०३ ॥

svabhavena hi tusyanti devah satpurusah pita । jñatayah snanapanabhyam vakyadanena panditah ॥ ०3 ॥

It certainly is nature of the demigods, men of good character, and parents to be easily pleased. Near and distant relatives are pleased when they are hospitably received with bathing, food, and drink; and pandits are pleased with an opportunity for giving spiritual discourse.

आयुः कर्म च वित्तं च विद्या निधनमेव च । पञ्चैतानि हि सृज्यन्ते गर्भस्थस्यैव देहिनः ॥ ०४ ॥

ayuh karma cha vittam cha vidya nidhanameva cha । pañchaitani hi srjyante garbhasthasyaiva dehinah ॥ ०4 ॥

Even as the unborn babe is in the womb of his mother, these five are fixed as his life destiny: his life span, his activities, his acquisition of wealth and knowledge, and his time of death.

अहो बत विचित्राणि चरितानि महात्मनाम् । लक्ष्मीं तृणाय मन्यन्ते तद्भारेण नमन्ति च ॥ ०५ ॥

aho bata vichitrani charitani mahatmanam । laksmim trnaya manyante tadbharena namanti cha ॥ ०5 ॥

O see what a wonder it is! The doings of the great are strange: they treat wealth as light as a straw, yet, when they obtain it, they bend under its weight.

यस्य स्नेहो भयं तस्य स्नेहो दुःखस्य भाजनम् । स्नेहमूलानि दुःखानि तानि त्यक्त्वा वसेत् सुखम् ॥ ०६ ॥

yasya sneho bhayam tasya sneho duhkhasya bhajanam । snehamūlani duhkhani tani tyaktva vaset sukham ॥ ०6 ॥

He who is overly attached to his family members experiences fear and sorrow, for the root of all grief is attachment. Thus one should discard attachment to be happy.

अनागतविधाता च प्रत्युत्पन्नमतिस्तथा । द्वावेतौ सुखमेधेते यद्भविष्यो विनश्यति ॥ ०७ ॥

anagatavidhata cha pratyutpannamatistatha । dvavetau sukhamedhete yadbhavisyo vinasyati ॥ ०7 ॥

He who is prepared for the future and he who deals cleverly with any situation that may arise are both happy; but the fatalistic man who wholly depends on luck is ruined.

राज्ञि धर्मिणि धर्मिष्ठाः पापे पापाः समे समाः । राजानमनुवर्तन्ते यथा राजा तथा प्रजाः ॥ ०८ ॥

rajñi dharmini dharmisthah pape papah same samah । rajanamanuvartante yatha raja tatha prajah ॥ ०8 ॥

If the king is virtuous, then the subjects are also virtuous. If the king is sinful, then the subjects also become sinful. If he is mediocre, then the subjects are mediocre. The subjects follow the example of the king

जीवन्तं मृतवन्मन्ये देहिनं धर्मवर्जितम् । मृतो धर्मेण संयुक्तो दीर्घजीवी न संशयः ॥ ०९ ॥

jivantam mrtavanmanye dehinam dharmavarjitam । mrto dharmena samyukto dirghajivi na samsayah ॥ ०9 ॥

I consider him who does not act religiously as dead though living, but he who dies acting religiously unquestionably lives long though he is dead.

धर्मार्थकाममोक्षाणां यस्यैकोऽपि न विद्यते । अजागलस्तनस्येव तस्य जन्म निरर्थकम् ॥ १० ॥

dharmarthakamamoksanam yasyaiko'pi na vidyate । ajagalastanasyeva tasya janma nirarthakam ॥ 1० ॥

He who has acquired neither virtue, wealth, satisfaction of desires nor salvation (dharma, artha, kama, moksa), lives an utterly useless life, like the "nipples" hanging from the neck of a goat.

दह्यमानाः सुतीव्रेण नीचाः परयशोऽग्निना । अशक्तास्तत्पदं गन्तुं ततो निण्डां प्रकुर्वते ॥ ११ ॥

dahyamanah sutivrena nichah parayaso'gnina । asaktastatpadam gantum tato nindam prakurvate ॥ 11 ॥

The hearts of base men burn before the fire of other's fame, and they slander them being themselves unable to rise to such a high position.

बन्धाय विषयासङ्गो मुक्त्यै निर्विषयं मनः । मन एव मनुष्याणां कारणं बन्धमोक्षयोः ॥ १२ ॥

bandhaya visayasaṅgo muktyai nirvisayam manah । mana eva manusyanam karanam bandhamoksayoh ॥ 12 ॥

Excessive attachment to sense pleasures leads to bondage, and detachment from sense pleasures leads to liberation; therefore it is the mind alone that is responsible for bondage or liberation.

देहाभिमाने गलितं ज्ञानेन परमात्मनि । यत्र यत्र मनो याति तत्र तत्र समाधयः ॥ १३ ॥

dehabhimane galitam jñanena paramatmani । yatra yatra mano yati tatra tatra samadhayah ॥ 13 ॥

He who sheds bodily identification by means of knowledge of the indwelling Supreme Self , will always be absorbed in meditative trance (samadhi) wherever his mind leads him

ईप्सितं मनसः सर्वं कस्य सम्पद्यते सुखम् । दैवायत्तं यतः सर्वं तस्मात्सन्तोषमाश्रयेत् ॥ १४ ॥

ipsitam manasah sarvam kasya sampadyate sukham । daivayattam yatah sarvam tasmatsantosamasrayet ॥ 14 ॥

Who realises all the happiness he desires? Everything is in the hands of God. Therefore one should learn contentment.

यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो गच्छति मातरम् । तथा यच्च कृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति ॥ १५ ॥

yatha dhenusahasresu vatso gachChati mataram । tatha yachcha krtam karma kartaramanugachChati ॥ 15 ॥

As a calf follows its mother among a thousand cows, so the (good or bad) deeds of a man follow him.

अनवस्थितकार्यस्य न जने न वने सुखम् । जनो दहति संसर्गाद्वनं सङ्गविवर्जनात् ॥ १६ ॥

anavasthitakaryasya na jane na vane sukham । jano dahati samsargadvanam saṅgavivarjanat ॥ 16 ॥

He whose actions are disorganised has no happiness either in the midst of men or in a jungle, in the midst of men his heart burns by social contacts, and his helplessness burns him in the forest.

खनित्वा हि खनित्रेण भूतले वारि विन्दति । तथा गुरुगतां विद्यां शुश्रूषुरधिगच्छति ॥ १७ ॥

khanitva hi khanitrena bhūtale vari vindati । tatha gurugatam vidyam susrūsuradhigachChati ॥ 17 ॥

As the man who digs obtains underground water by use of a shovel, so the student attains the knowledge possessed by his preceptor through his service.

कर्मायत्तं फलं पुंसां बुद्धिः कर्मानुसारिणी । तथापि सुधियश्चार्या सुविचार्यैव कुर्वते ॥ १८ ॥

karmayattam phalam pumsam buddhih karmanusarini । tathapi sudhiyascharya suvicharyaiva kurvate ॥ 18 ॥

Men reap the fruits of their deeds, and intellects bear the mark of deeds performed in previous lives; even so the wise act after due circumspection.

एकाक्षरप्रदातारं यो गुरुं नाभिवन्दते । श्वानयोनिशतं गत्वा चाण्डालेष्वभिजायते ॥ १९ ॥

ekaksarapradataram yo gurum nabhivandate । svanayonisatam gatva chandalesvabhijayate ॥ 19 ॥

Even the man who has taught the spiritual significance of just one letter ought to be worshiped. He who does not give reverence to such a guru is born as a dog a hundred times, and at last takes birth as a chandala

युगान्ते प्रचलेन्मेरुः कल्पान्ते सप्त सागराः । साधवः प्रतिपन्नार्थान्न चलन्ति कदाचन ॥ २० ॥

yugante prachalenmeruh kalpante sapta sagarah । sadhavah pratipannarthanna chalanti kadachana ॥ 2० ॥

At the end of the yuga, Mount Meru may be shaken; at the end of the kalpa, the waters of the seven oceans may be disturbed; but a sadhu will never swerve from the spiritual path.

पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलमन्नं सुभाषितम् । मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसञ्ज्ञा विधीयते ॥ २१ ॥

prthivyam trini ratnani jalamannam subhasitam । mūdhaih pasanakhandesu ratnasañjña vidhiyate ॥ 21 ॥

There are three gems ont this earth; food, water, and pleasing words ; fools (mudhas) consider pieces of rocks as gems.

Chaturdasho-Adhyaya
Collapse

आत्मापराधवृक्षस्य फलान्येतानि देहिनाम् । दारिद्र्यदुःखरोगाणि बन्धनव्यसनानि च ॥ ०१ ॥

atmaparadhavrksasya phalanyetani dehinam । daridryaduhkharogani bandhanavyasanani cha ॥ ०1 ॥

Poverty, disease, sorrow, imprisonment and other evils are the fruits borne by the tree of one's own sins.

पुनर्वित्तं पुनर्मित्रं पुनर्भार्या पुनर्मही । एतत्सर्वं पुनर्लभ्यं न शरीरं पुनः पुनः ॥ ०२ ॥

punarvittam punarmitram punarbharya punarmahi । etatsarvam punarlabhyam na sariram punah punah ॥ ०2 ॥

Wealth, a friend, a wife, and a kingdom may be regained; but this body when lost may never be acquired again.

बहूनां चैव सत्त्वानां समवायो रिपुञ्जयः । वर्षाधाराधरो मेघस्तृणैरपि निवार्यते ॥ ०३ ॥

bahūnam chaiva sattvanam samavayo ripuñjayah । varsadharadharo meghastrnairapi nivaryate ॥ ०3 ॥

The enemy can be overcome by the union of large numbers, just as grass through its collectiveness wards off erosion caused by heavy rainfall.

जले तैलं खले गुह्यं पात्रे दानं मनागपि । प्राज्ञे शास्त्रं स्वयं याति विस्तारं वस्तुशक्तितः ॥ ०४ ॥

jale tailam khale guhyam patre danam managapi । prajñe sastram svayam yati vistaram vastusaktitah ॥ ०4 ॥

Oil on water, a secret communicated to a base man, a gift given to a worthy receiver, and scriptural instruction given to an intelligent man spread out by virtue of their nature.

धर्माख्याने श्मशाने च रोगिणां या मतिर्भवेत् । सा सर्वदैव तिष्ठेच्चेत्को न मुच्येत बन्धनात् ॥ ०५ ॥

dharmakhyane smasane cha roginam ya matirbhavet । sa sarvadaiva tisthechchetko na muchyeta bandhanat ॥ ०5 ॥

If men should always retain the state of mind they experience when hearing religious instruction, when present at a crematorium ground, and when in sickness -- then who could not attain liberation.

उत्पन्नपश्चात्तापस्य बुद्धिर्भवति यादृशी । तादृशी यदि पूर्वं स्यात्कस्य न स्यान्महोदयः ॥ ०६ ॥

utpannapaschattapasya buddhirbhavati yadrsi । tadrsi yadi pūrvam syatkasya na syanmahodayah ॥ ०6 ॥

If a man should feel before, as he feels after, repentance -- then who would not attain perfection?

दाने तपसि शौर्ये वा विज्ञाने विनये नये । विस्मयो नहि कर्तव्यो बहुरत्ना वसुन्धरा ॥ ०७ ॥

dane tapasi saurye va vijñane vinaye naye । vismayo nahi kartavyo bahuratna vasundhara ॥ ०7 ॥

We should not feel pride in our charity, austerity, valour, scriptural knowledge, modesty and morality for the world is full of the rarest gems.

दूरस्थोऽपि न दूरस्थो यो यस्य मनसि स्थितः । यो यस्य हृदये नास्ति समीपस्थोऽपि दूरतः ॥ ०८ ॥

dūrastho'pi na dūrastho yo yasya manasi sthitah । yo yasya hrdaye nasti samipastho'pi dūratah ॥ ०8 ॥

He who lives in our mind is near though he may actually be far away; but he who is not in our heart is far though he may really be nearby.

यस्माच्च प्रियमिच्छेत्तु तस्य ब्रूयात्सदा प्रियम् । व्याधो मृगवधं कर्तुं गीतं गायति सुस्वरम् ॥ ०९ ॥

yasmachcha priyamichChettu tasya brūyatsada priyam । vyadho mrgavadham kartum gitam gayati susvaram ॥ ०9 ॥

We should always speak what would please the man of whom we expect a favour, like the hunter who sings sweetly when he desires to shoot a deer.

अत्यासन्ना विनाशाय दूरस्था न फलप्रदा । सेव्यतां मध्यभावेन राजा वह्निर्गुरुः स्त्रियः ॥ १० ॥

atyasanna vinasaya dūrastha na phalaprada । sevyatam madhyabhavena raja vahnirguruh striyah ॥ 1० ॥

It is ruinous to be familiar with the king, fire, the religious preceptor, and a woman. To be altogether indifferent of them is to be deprived of the opportunity to benefit ourselves, hence our association with them must be from a safe distance.

अग्निरापः स्त्रियो मूर्खाः सर्पा राजकुलानि च । नित्यं यत्नेन सेव्यानि सद्यः प्राणहराणि षट् ॥ ११ ॥

agnirapah striyo mūrkhah sarpa rajakulani cha । nityam yatnena sevyani sadyah pranaharani sat ॥ 11 ॥

We should always deal cautiously with fire, water, women, foolish people, serpents, and members of a royal family; for they may, when the occasion presents itself, at once bring about our death.

स जीवति गुणा यस्य यस्य धर्मः स जीवति । गुणधर्मविहीनस्य जीवितं निष्प्रयोजनम् ॥ १२ ॥

sa jivati guna yasya yasya dharmah sa jivati । gunadharmavihinasya jivitam nisprayojanam ॥ 12 ॥

He should be considered to be living who is virtuous and pious, but the life of a man who is destitute of religion and virtues is void of any blessing.

यदीच्छसि वशीकर्तुं जगदेकेन कर्मणा । पुरा पञ्चदशास्येभ्यो गां चरन्ती निवारय ॥ १३ ॥

yadichChasi vasikartum jagadekena karmana । pura pañchadasasyebhyo gam charanti nivaraya ॥ 13 ॥

If you wish to gain control of the world by the performance of a single deed, then keep the following fifteen, which are prone to wander, from controlling you: the five sense objects (objects of sight, sound, smell, taste, and touch); the five sense organs (ears, eyes, nose, tongue and skin) and organs of activity (hands, legs, mouth, genitals and anus).

प्रस्तावसदृशं वाक्यं प्रभावसदृशं प्रियम् । आत्मशक्तिसमं कोपं यो जानाति स पण्डितः ॥ १४ ॥

prastavasadrsam vakyam prabhavasadrsam priyam । atmasaktisamam kopam yo janati sa panditah ॥ 14 ॥

He is a pandita (man of knowledge) who speaks what is suitable to the occasion, who renders loving service according to his ability, and who knows the limits of his anger.

एक एव पदार्थस्तु त्रिधा भवति वीक्षितः । कुणपं कामिनी मांसं योगिभिः कामिभिः श्वभिः ॥ १५ ॥

eka eva padarthastu tridha bhavati viksitah । kunapam kamini mamsam yogibhih kamibhih svabhih ॥ 15 ॥

One single object (a woman) appears in three different ways: to the man who practices austerity it appears as a corpse, to the sensual it appears as a woman, and to the dogs as a lump of flesh.

सुसिद्धमौषधं धर्मं गृहच्छिद्रं च मैथुनम् । कुभुक्तं कुश्रुतं चैव मतिमान्न प्रकाशयेत् ॥ १६ ॥

susiddhamausadham dharmam grhachChidram cha maithunam । kubhuktam kusrutam chaiva matimanna prakasayet ॥ 16 ॥

A wise man should not divulge the formula of a medicine which he has well prepared; an act of charity which he has performed; domestic conflicts; private affairs with his wife; poorly prepared food he may have been offered; or slang he may have heard.

तावन्मौनेन नीयन्ते कोकिलैश्चैव वासराः । यावत्सर्वजनानन्ददायिनी वाक्प्रवर्तते ॥ १७ ॥

tavanmaunena niyante kokilaischaiva vasarah । yavatsarvajananandadayini vakpravartate ॥ 17 ॥

The cuckoos remain silent for a long time (for several seasons) until they are able to sing sweetly (in the Spring ) so as to give joy to all.

धर्मं धनं च धान्यं च गुरोर्वचनमौषधम् । सुगृहीतं च कर्तव्यमन्यथा तु न जीवति ॥ १८ ॥

dharmam dhanam cha dhanyam cha gurorvachanamausadham । sugrhitam cha kartavyamanyatha tu na jivati ॥ 18 ॥

We should secure and keep the following: the blessings of meritorious deeds, wealth, grain, the words of the spiritual master, and rare medicines.

त्यज दुर्जनसंसर्गं भज साधुसमागमम् । कुरु पुण्यमहोरात्रं स्मर नित्यमनित्यतः ॥ १९ ॥

tyaja durjanasamsargam bhaja sadhusamagamam । kuru punyamahoratram smara nityamanityatah ॥ 19 ॥

Avoid wicked company and associate with saintly persons. Acquire virtue day and night, and always meditate on that which is eternal, forgetting that which is temporary.

Panchadasho-Adhyaya
Collapse

यस्य चित्तं द्रवीभूतं कृपया सर्वजन्तुषु । तस्य ज्ञानेन मोक्षेण किं जटाभस्मलेपनैः ॥ ०१ ॥

yasya chittam dravibhūtam krpaya sarvajantusu । tasya jñanena moksena kim jatabhasmalepanaih ॥ ०1 ॥

For one whose heart melts with compassion for all creatures; what is the necessity of knowledge, liberation, matted hair on the head, and smearing the body with ashes.

एकमप्यक्षरं यस्तु गुरुः शिष्यं प्रबोधयेत् । पृथिव्यां नास्ति तद्द्रव्यं यद्दत्त्वा सोऽनृणी भवेत् ॥ ०२ ॥

ekamapyaksaram yastu guruh sisyam prabodhayet । prthivyam nasti taddravyam yaddattva so'nrni bhavet ॥ ०2 ॥

There is no treasure on earth the gift of which will cancel the debt a disciple owes to his guru for having taught him even a single letter.

खलानां कण्टकानां च द्विविधैव प्रतिक्रिया । उपानन्मुखभङ्गो वा दूरतो वा विसर्जनम् ॥ ०३ ॥

khalanam kantakanam cha dvividhaiva pratikriya । upananmukhabhaṅgo va dūrato va visarjanam ॥ ०3॥

There are two ways to get rid of thorns and wicked persons; using footwear in the first case and in the second shaming them so that they cannot raise their faces again thus keeping them at a distance.

कुचैलिनं दन्तमलोपधारिणं बह्वाशिनं निष्ठुरभाषिणं च । सूर्योदये चास्तमिते शयानं विमुञ्चति श्रीर्यदि चक्रपाणिः ॥ ०४ ॥

kuchailinam dantamalopadharinam bahvasinam nisthurabhasinam cha । sūryodaye chastamite sayanam vimuñchati sriryadi chakrapanih ॥ ०4 ॥

He who wears unclean garments, has dirty teeth, as a glutton, speaks unkindly and sleeps after sunrise -- although he may be the greatest personality -- will lose the favour of Lakshmi.

त्यजन्ति मित्राणि धनैर्विहीनं पुत्राश्च दाराश्च सुहृज्जनाश्च । तमर्थवन्तं पुनराश्रयन्ति अर्थो हि लोके मनुष्यस्य बन्धुः ॥ ०५ ॥

tyajanti mitrani dhanairvihinam putrascha darascha suhrjjanascha । tamarthavantam punarasrayanti artho hi loke manusyasya bandhuh ॥ ०5 ॥

He who loses his money is forsaken by his friends, his wife, his servants and his relations; yet when he regains his riches those who have forsaken him come back to him. Hence wealth is certainly the best of relations.

अन्यायोपार्जितं द्रव्यं दश वर्षाणि तिष्ठति । प्राप्ते चैकादशे वर्षे समूलं तद्विनश्यति ॥ ०६ ॥

anyayoparjitam dravyam dasa varsani tisthati । prapte chaikadase varse samūlam tadvinasyati ॥ ०6 ॥

Sinfully acquired wealth may remain for ten years; in the eleventh year it disappears with even the original stock

अयुक्तं स्वामिनो युक्तं युक्तं नीचस्य दूषणम् । अमृतं राहवे मृत्युर्विषं शङ्करभूषणम् ॥ ०७ ॥

ayuktam svamino yuktam yuktam nichasya dūsanam । amrtam rahave mrtyurvisam saṅkarabhūsanam ॥ ०7 ॥

A bad action committed by a great man is not censured , and a good action performed by a low-class man comes to be condemned. Just see: the drinking of nectar is excellent, but it became the cause of Rahu's demise; and the drinking of poison is harmful, but when Lord Shivadrank it, it became an ornament to his neck.

तद्भोजनं यद्द्विजभुक्तशेषं तत्सौहृदं यत्क्रियते परस्मिन् । सा प्राज्ञता या न करोति पापं दम्भं विना यः क्रियते स धर्मः ॥ ०८ ॥

tadbhojanam yaddvijabhuktasesam tatsauhrdam yatkriyate parasmin । sa prajñata ya na karoti papam dambham vina yah kriyate sa dharmah ॥ ०8 ॥

A true meal is that which consists of the remnants left after a brahmana meal. Love which is shown to others is true love, not that which is cherished for one's own self, to abstain from sin is true wisdom. That is an act of charity which is performed without ostentation.

मणिर्लुण्ठति पादाग्रे काचः शिरसि धार्यते । क्रयविक्रयवेलायां काचः काचो मणिर्मणिः ॥ ०९ ॥

manirlunthati padagre kachah sirasi dharyate । krayavikrayavelayam kachah kacho manirmanih ॥ ०9 ॥

For want of discernment the most precious jewels lie in the dust at the feet of men while bits of glass are worn on their heads. But we should not imagine that the gems have sunk in value, and the bits of glass have risen in importance. When a person of critical judgement shall appear, each will be given its right position.

अनन्तशास्त्रं बहुलाश्च विद्याः स्वल्पश्च कालो बहुविघ्नता च । यत्सारभूतं तदुपासनीयां हंसो यथा क्षीरमिवाम्बुमध्यात् ॥ १० ॥

anantasastram bahulascha vidyah svalpascha kalo bahuvighnata cha । yatsarabhūtam tadupasaniyam hamso yatha ksiramivambumadhyat ॥ 1० ॥

Sastric knowledge is unlimited, and the arts to be learned are many; the time we have is short, and our opportunities to learn are beset with obstacles. Therefore select for learning that which is most important, just as the swan drinks only the milk in water.

दूरागतं पथि श्रान्तं वृथा च गृहमागतम् । अनर्चयित्वा यो भुङ्क्ते स वै चाण्डाल उच्यते ॥ ११ ॥

dūragatam pathi srantam vrtha cha grhamagatam । anarchayitva yo bhuṅkte sa vai chandala uchyate ॥ 11 ॥

He is a chandala who eats his dinner without entertaining the stranger who has come to his house quite accidentally, having travelled from a long distance and is wearied.

पठन्ति चतुरो वेदान्धर्मशास्त्राण्यनेकशः । आत्मानं नैव जानन्ति दर्वी पाकरसं यथा ॥ १२ ॥

pathanti chaturo vedandharmasastranyanekasah । atmanam naiva jananti darvi pakarasam yatha ॥ 12 ॥

One may know the four Vedas and the Dharma-sastras, yet if he has no realisation of his own spiritual self, he can be said to be like the ladle which stirs all kinds of foods but knows not the taste of any.

धन्या द्विजमयी नौका विपरीता भवार्णवे । तरन्त्यधोगताः सर्वे उपरिष्ठाः पतन्त्यधः ॥ १३ ॥

dhanya dvijamayi nauka viparita bhavarnave । tarantyadhogatah sarve uparisthah patantyadhah ॥ 13 ॥

Those blessed souls are certainly elevated who, while crossing the ocean of life, take shelter of a genuine brahmana, who is likened unto a boat. They are unlike passengers aboard an ordinary ship which runs the risk of sinking.

अयममृतनिधानं नायकोऽप्योषधीनाम् अमृतमयशरीरः कान्तियुक्तोऽपि चन्द्रः । भवतिविगतरश्मिर्मण्डलं प्राप्य भानोः परसदननिविष्टः को लघुत्वं न याति ॥ १४ ॥

ayamamrtanidhanam nayako'pyosadhinam amrtamayasarirah kantiyukto'pi chandrah । bhavativigatarasmirmandalam prapya bhanoh parasadananivistah ko laghutvam na yati ॥ 14 ॥

The moon, who is the abode of nectar and the presiding deity of all medicines, although immortal like amrta and resplendent in form, loses the brilliance of his rays when he repairs to the abode of the sun (day time). Therefore will not an ordinary man be made to feel inferior by going to live at the house of another.

अलिरयं नलिनीदलमध्यगः कमलिनीमकरन्दमदालसः । विधिवशात्परदेशमुपागतः कुटजपुष्परसं बहु मन्यते ॥ १५ ॥

alirayam nalinidalamadhyagah kamalinimakarandamadalasah । vidhivasatparadesamupagatah kutajapusparasam bahu manyate ॥ 15 ॥

This humble bee, who always resides among the soft petals of the lotus and drinks abundantly its sweet nectar, is now feasting on the flower of the ordinary kutaja. Being in a strange country where the lotuses do not exist, he is considering the pollen of the kutaja to be nice

पीतः क्रुद्धेन तातश्चरणतलहतो वल्लभो येन रोषा दाबाल्याद्विप्रवर्यैः स्ववदनविवरे धार्यते वैरिणी मे । गेहं मे छेदयन्ति प्रतिदिवसमुमाकान्तपूजानिमित्तं तस्मात्खिन्ना सदाहं द्विजकुलनिलयं नाथ युक्तं त्यजामि ॥ १६ ॥

pitah kruddhena tatascharanatalahato vallabho yena rosa dabalyadvipravaryaih svavadanavivare dharyate vairini me । geham me Chedayanti pratidivasamumakantapūjanimittam tasmatkhinna sadaham dvijakulanilayam natha yuktam tyajami ॥ 16 ॥

Lord Visnu asked His spouse Lakshmi why She did not care to live in the house of a brahmana, Shri lakshmi replied: " O Lord a rishi named Agastya drank up My father (the ocean) in anger; Brighu Muni kicked You; brahmanas pride themselves on their learning having sought the favour of My competitor Sarasvati; and lastly they pluck each day the lotus which is My abode, and therewith worship Lord Shiva. Therefore, O Lord, I fear to dwell with a brahmana.

बन्धनानि खलु सन्ति बहूनि प्रेमरज्जुकृतबन्धनमन्यत् । दारुभेदनिपुणोऽपि षडङ्घ्रि- र्निष्क्रियो भवति पङ्कजकोशेः ॥ १७ ॥

bandhanani khalu santi bahūni premarajjukrtabandhanamanyat । darubhedanipuno'pi sadaṅghri- rniskriyo bhavati paṅkajakoseh ॥ 17 ॥

There are many ways of binding by which one can be dominated and controlled in this world, but the bond of affection is the strongest. For example, take the case of the humble bee which, although expert at piercing hardened wood, becomes caught in the embrace of its beloved flowers

छिन्नोऽपि चन्दन तरुर्न जहाति गन्धं वृद्धोऽपि वारणपति-र्नजहाति लीलाम् । हन्त्रार्पितो मधुरतां न जहाति चेक्षुः क्षीणोऽपि न त्यजति शिलगुणान् कुलीनः ॥ १८ ॥

Chinno'pi chandana tarurna jahati gandham vrddho'pi varanapati-rnajahati lilam । hantrarpito madhuratam na jahati cheksuh ksino'pi na tyajati silagunan kulinah ॥ 18 ॥

Although sandalwood be cut, it does not forsake its natural quality of fragrance; so also the elephant does not give up its sportiveness although he grows old. The sugarcane does not cease to be sweet though squeezed in a mill; so the man of noble extraction does not lose his lofty qualities, no matter how pinched he is by poverty.

Shodasho-Adhyaya
Collapse

न ध्यातं पदमीश्वरस्य विधिवत्संसारविच्छित्तये स्वर्गद्वारकपाटपाटनपटुर्धर्मोऽपि नोपार्जितः । नारीपीनपयोधरोरुयुगला स्वप्नेऽपि नालिङ्गितं मातुः केवलमेव यौवनवनच्छेदे कुठारा वयम् ॥ ०१ ॥

na dhyatam padamisvarasya vidhivatsamsaravichChittaye svargadvarakapatapatanapaturdharmo'pi noparjitah । naripinapayodharoruyugala svapne'pi naliṅgitam matuh kevalameva yauvanavanachChede kuthara vayam ॥ ०1 ॥

Neither we devoted our concentration of the feet of Lord Almighty to get release from the mundane bonds, nor we accrued religious merit to ensure our niche in the heaven, nor even in dreams we ever passionately embraced the solid softness of a woman’s breasts. Thus, except of acting as an axe on our mother’s youthful beauty, what else did we achieve in the world?

जल्पन्ति सार्धमन्येन पश्यन्त्यन्यं सविभ्रमाः । हृदये चिन्तयन्त्यन्यं न स्त्रीणामेकतो रतिः ॥ ०२ ॥

jalpanti sardhamanyena pasyantyanyam savibhramah । hrdaye chintayantyanyam na strinamekato ratih ॥ ०2 ॥

The heart of a woman is not united; it is divided. While she is talking with one man, she looks lustfully at another and thinks fondly of a third in her heart.

यो मोहान्मन्यते मूढो रक्तेयं मयि कामिनी । स तस्या वशगो भूत्वा नृत्येत् क्रीडाशकुन्तवत् ॥ ०३ ॥

yo mohanmanyate mūdho rakteyam mayi kamini । sa tasya vasago bhūtva nrtyet kridasakuntavat ॥ ०3 ॥

The fool (mudha) who fancies that a charming young lady loves him, becomes her slave and he dances like a shakuntal bird tied to a string.

कोऽर्थान्प्राप्य न गर्वितो विषयिणः कस्यापदोऽस्तं गताः स्त्रीभिः कस्य न खण्डितं भुवि मनः को नाम राजप्रियः । कः कालस्य न गोचरत्वमगमत् कोऽर्थी गतो गौरवं को वा दुर्जनदुर्गमेषु पतितः क्षेमेण यातः पथि ॥ ०४ ॥

ko'rthanprapya na garvito visayinah kasyapado'stam gatah stribhih kasya na khanditam bhuvi manah ko nama rajapriyah । kah kalasya na gocharatvamagamat ko'rthi gato gauravam ko va durjanadurgamesu patitah ksemena yatah pathi ॥ ०4 ॥

Who is there who, having become rich, has not become proud? Which licentious (Free) man has put an end to his calamities? Which man in this world has not been overcome by a woman? Who is always loved by the king? Who is there who has not been overcome by the ravages of time? Which beggar has attained glory? Who has become happy by contracting the vices of the wicked?

न निर्मितो न चैव न दृष्टपूर्वो न श्रूयते हेममयः कुरङ्गः । तथाऽपि तृष्णा रघुनन्दनस्य विनाशकाले विपरीतबुद्धिः ॥ ०५ ॥

na nirmito na chaiva na drstapūrvo na srūyate hemamayah kuraṅgah । tatha'pi trsna raghunandanasya vinasakale viparitabuddhih ॥ ०5 ॥

No one did ever see or hear about any golden deer nor it was ever created, still behold the craving of raghunandana (rama)! Indeed one’s wisdom fails at the onset of bad fate.

गुणैरुत्तमतां याति नोच्चैरासनसंस्थिताः । प्रासादशिखरस्थोऽपि काकः किं गरुडायते ॥ ०६ ॥

gunairuttamatam yati nochchairasanasamsthitah । prasadasikharastho'pi kakah kim garudayate ॥ ०6 ॥

A man attains greatness by his merits, not simply by occupying an exalted seat. Can we call a crow an eagle (garuda) simply because he sits on the top of a tall building?

गुणाः सर्वत्र पूज्यन्ते न महत्योऽपि सम्पदः । पूर्णेन्दुः किं तथा वन्द्यो निष्कलङ्को यथा कृशः ॥ ०७ ॥

gunah sarvatra pūjyante na mahatyo'pi sampadah । pūrnenduh kim tatha vandyo niskalaṅko yatha krsah ॥ ०7 ॥

It is virtue, which is adored everywhere and not the riches or even excess of them. Does the full moon is accorded the same respect as given to the weaker moon?

परैरुक्तगुणो यस्तु निर्गुणोऽपि गुणी भवेत् । इन्द्रोऽपि लघुतां याति स्वयं प्रख्यापितैर्गुणैः ॥ ०८ ॥

parairuktaguno yastu nirguno'pi guni bhavet । indro'pi laghutam yati svayam prakhyapitairgunaih ॥ ०8 ॥

The man who is praised by others as great is regarded as worthy though he may be really void of all merit. But the man who sings his own praises lowers himself in the estimation of others though he should be Indra

विवेकिनमनुप्राप्ता गुणा यान्ति मनोज्ञताम् । सुतरां रत्नमाभाति चामीकरनियोजितम् ॥ ०९ ॥

vivekinamanuprapta guna yanti manojñatam । sutaram ratnamabhati chamikaraniyojitam ॥ ०9 ॥

If good qualities should characterise a man of discrimination, the brilliance of his qualities will be recognised just as a gem which is essentially bright really shines when fixed in an ornament of gold.

गुणैः सर्वज्ञतुल्योऽपि सीदत्येको निराश्रयः । अनर्घ्यमपि माणिक्यं हेमाश्रयमपेक्षते ॥ १० ॥

gunaih sarvajñatulyo'pi sidatyeko nirasrayah । anarghyamapi manikyam hemasrayamapeksate ॥ 1० ॥

Even one who by his qualities appears to be all knowing suffers without patronage; the gem, though precious, requires a gold setting.

अतिक्लेशेन यद्द्रव्यमतिलोभेन यत्सुखम् । शत्रूणां प्रणिपातेन ते ह्यर्था मा भवन्तु मे ॥ ११ ॥

atiklesena yaddravyamatilobhena yatsukham । satrūnam pranipatena te hyartha ma bhavantu me ॥ 11 ॥

I do not deserve that wealth which is to be attained by enduring much suffering, or by transgressing the rules of virtue, or by flattering an enemy.

किं तया क्रियते लक्ष्म्या या वधूरिव केवला । या तु वेश्येव सामान्या पथिकैरपि भुज्यते ॥ १२ ॥

kim taya kriyate laksmya ya vadhūriva kevala । ya tu vesyeva samanya pathikairapi bhujyate ॥ 12 ॥

What are the uses of the riches kept inside the house like the bride of an orthodox and traditional family? And those riches which like the prostitutes are enjoyed by all have no usefulness either.

धनेषु जीवितव्येषु स्त्रीषु चाहारकर्मसु । अतृप्ताः प्राणिनः सर्वे याता यास्यन्ति यान्ति च ॥ १३ ॥

dhanesu jivitavyesu strisu chaharakarmasu । atrptah praninah sarve yata yasyanti yanti cha ॥ 13 ॥

Those who were not satiated with the enjoyment of wealth, food and women have all passed away; there are others now passing away who have likewise remained unsatiated; and in the future still others will pass away feeling themselves unsatiated.

क्षीयन्ते सर्वदानानि यज्ञहोमबलिक्रियाः । न क्षीयते पात्रदानमभयं सर्वदेहिनाम् ॥ १४ ॥

ksiyante sarvadanani yajñahomabalikriyah । na ksiyate patradanamabhayam sarvadehinam ॥ 14 ॥

All charities and sacrifices (performed for fruitive gain) bring only temporary results, but gifts made to deserving persons and protection offered to all creatures shall never perish.

तृणं लघु तृणात्तूलं तूलादपि च याचकः । वायुना किं न नीतोऽसौ मामयं याचयिष्यति ॥ १५ ॥

trnam laghu trnattūlam tūladapi cha yachakah । vayuna kim na nito'sau mamayam yachayisyati ॥ 15 ॥

A blade of grass is light, cotton is lighter, the beggar is infinitely lighter still. Why then does not the wind carry him away? Because it fears that he may ask alms of him.

वरं प्राणपरित्यागो मानभङ्गेन जीवनात् । प्राणत्यागे क्षणं दुःखं मानभङ्गे दिने दिने ॥ १६ ॥

varam pranaparityago manabhaṅgena jivanat । pranatyage ksanam duhkham manabhaṅge dine dine ॥ 16 ॥

It is better to die than to preserve this life by incurring disgrace. The loss of life causes but a moment's grief, but disgrace brings grief every day of one's life.

प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः । तस्मात्तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ॥ १७ ॥

priyavakyapradanena sarve tusyanti jantavah । tasmattadeva vaktavyam vachane ka daridrata ॥ 17 ॥

All the creatures are pleased by loving words; and therefore we should address words that are pleasing to all, for there is no lack of sweet words.

संसारकटुवृक्षस्य द्वे फलेऽमृतोपमे । सुभाषितं च सुस्वादु सङ्गतिः सज्जने जने ॥ १८ ॥

samsarakatuvrksasya dve phale'mrtopame । subhasitam cha susvadu saṅgatih sajjane jane ॥ 18 ॥

There are two nectarean fruits hanging from the tree of this bitter world: one is the hearing of sweet words and the other, the company of saintly men.

जन्म जन्म यदभ्यस्तं दानमध्ययनं तपः । तेनैवाऽभ्यासयोगेन देही चाभ्यस्यते पुनः ॥ १९ ॥

janma janma yadabhyastam danamadhyayanam tapah । tenaiva'bhyasayogena tadevabhyasyate punah ॥ 19 ॥

The good habits of charity, learning and austerity practised during many past lives continue to be cultivated in this birth by virtue of the link (yoga) of this present life to the previous ones.

पुस्तकस्था तु या विद्या परहस्तगतं धनम् । कार्यकाले समुत्पन्ने न सा विद्या न तद्धनम् ॥ २० ॥

pustakesu cha ya vidya parahastesu yaddhanam । utpannesu cha karyesu na sa vidya na taddhanam ॥ 2० ॥

One whose knowledge is confined to books and whose wealth is in the possession of others, can use neither his knowledge nor wealth when the need for them arises.

Saptdasho-Adhyaya
Collapse

पुस्तकप्रत्ययाधीतं नाधीतं गुरुसन्निधौ । सभामध्ये न शोभन्ते जारगर्भा इव स्त्रियः ॥ ०१ ॥

pustakapratyayadhitam nadhitam gurusannidhau । sabhamadhye na sobhante jaragarbha iva striyah ॥ ०1 ॥

The scholar who has acquired knowledge by studying innumerable books without the blessings of a bonafide spiritual master does not shine in an assembly of truly learned men just as an illegitimate child is not honoured in society.

कृते प्रतिकृतिं कुर्याद्धिंसने प्रतिहिंसनम् । तत्र दोषो न पतति दुष्टे दुष्टं समाचरेत् ॥ ०२ ॥

krte pratikrtim kuryaddhimsane pratihimsanam । tatra doso na patati duste dustam samacharet ॥ ०2 ॥

We should repay the favours of others by acts of kindness; so also should we return evil for evil in which there is no sin, for it is necessary to pay a wicked man in his own coin.

यद्दूरं यद्दुराराध्यं यच्च दूरे व्यवस्थितम् । तत्सर्वं तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम् ॥ ०३ ॥

yaddūram yadduraradhyam yachcha dūre vyavasthitam । tatsarvam tapasa sadhyam tapo hi duratikramam ॥ ०3 ॥

That thing which is distant, that thing which appears impossible, and that which is far beyond our reach, can be easily attained through tapasya (religious austerity), for nothing can surpass austerity.

लोभश्चेदगुणेन किं पिशुनता यद्यस्ति किं पातकैः सत्यं चेत्तपसा च किं शुचि मनो यद्यस्ति तीर्थेन किम् । सौजन्यं यदि किं गुणैः सुमहिमा यद्यस्ति किं मण्डनैः सद्विद्या यदि किं धनैरपयशो यद्यस्ति किं मृत्युना ॥ ०४ ॥

lobhaschedagunena kim pisunata yadyasti kim patakaih satyam chettapasa cha kim suchi mano yadyasti tirthena kim । saujanyam yadi kim gunaih sumahima yadyasti kim mandanaih sadvidya yadi kim dhanairapayaso yadyasti kim mrtyuna ॥ ०4 ॥

What vice could be worse than covetousness? What is more sinful than slander? For one who is truthful, what need is there for austerity? For one who has a clean heart, what is the need for pilgrimage? If one has a good disposition, what other virtue is needed? If a man has fame, what is the value of other ornamentation? What need is there for wealth for the man of practical knowledge? And if a man is dishonoured, what could there be worse in death?

पिता रत्नाकरो यस्य लक्ष्मीर्यस्य सहोदरा । शङ्खो भिक्षाटनं कुर्यान्न दत्तमुपतिष्ठते ॥ ०५ ॥

pita ratnakaro yasya laksmiryasya sahodara । saṅkho bhiksatanam kuryanna dattamupatisthate ॥ ०5 ॥

Though the sea, which is the reservoir of all jewels, is the father of the conch shell, and the Goddess of fortune Lakshmi is conch's sister, still the conch must go from door to door for alms. It is true, therefore, that one gains nothing without having given in the past.

अशक्तस्तु भवेत्साधु-र्ब्रह्मचारी वा निर्धनः । व्याधितो देवभक्तश्च वृद्धा नारी पतिव्रता ॥ ०६ ॥

asaktastu bhavetsadhu-rbrahmachari va nirdhanah । vyadhito devabhaktascha vrddha nari pativrata ॥ ०6 ॥

When a man has no strength left in him he becomes a sadhu or a saint, one without wealth acts like a brahmachari, a sick man behaves like a devotee of the Lord, and when a woman grows old she becomes devoted to her husband.

नाऽन्नोदकसमं दानं न तिथिर्द्वादशी समा । न गायत्र्याः परो मन्त्रो न मातुर्दैवतं परम् ॥ ०७ ॥

na'nnodakasamam danam na tithirdvadasi sama । na gayatryah paro mantro na maturdaivatam param ॥ ०7 ॥

No gift is better than the gift of rice and water, no date is better than the dvadasi (the twelfth day of the lunar calendar); no Mantra is greater than the gayatri-mantra and no God is greater than mother.

तक्षकस्य विषं दन्ते मक्षिकायास्तु मस्तके । वृश्चिकस्य विषं पुच्छे सर्वाङ्गे दुर्जने विषम् ॥ ०८ ॥

taksakasya visam dante maksikayastu mastake । vrschikasya visam puchChe sarvaṅge durjane visam ॥ ०8 ॥

For the serpent, the poison lies in the fangs, for the fly, it in the head, for the scorpion it is in the tail, but for the wicked person, there is poison in all parts of their body and full of i

पत्युराज्ञां विना नारी ह्युपोष्य व्रतचारिणी । आयुष्यं हरते भर्तुः सा नारी नरकं व्रजेत् ॥ ०९ ॥

patyurajñam vina nari hyuposya vratacharini । ayusyam harate bhartuh sa nari narakam vrajet ॥ ०9 ॥

The woman who fasts and observes religious vows without the permission of her husband shortens his life, and goes to hell.

न दानैः शुध्यते नारी नोपवासशतैरपि । न तीर्थसेवया तद्वद्भर्तुः पदोदकैर्यथा ॥ १० ॥

na danaih sudhyate nari nopavasasatairapi । na tirthasevaya tadvadbhartuh padodakairyatha ॥ 1० ॥

A woman does not become holy by offering by charity, by observing hundreds of fasts, or by sipping sacred water, as by sipping the water used to wash her husbands feet.

पादशेषं पीतशेषं सन्ध्याशेषं तथैव च । श्वानमूत्रसमं तोयं पीत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ ११ ॥

padasesam pitasesam sandhyasesam tathaiva cha । svanamūtrasamam toyam pitva chandrayanam charet ॥ 11 ॥

The leftover water after washing one’s feet, the leftover water after drinking, and after completing the Sandhya Worship should never be consumed as if is as abhorsome as the urine of dog. If one drinks it, one must perform the fast of chandrayana.

दानेन पाणिर्न तु कङ्कणेन स्नानेन शुद्धिर्न तु चन्दनेन । मानेन तृप्तिर्न तु भोजनेन ज्ञानेन मुक्तिर्न तु मुण्डनेन ॥ १२ ॥

danena panirna tu kaṅkanena snanena suddhirna tu chandanena । manena trptirna tu bhojanena jñanena muktirna tu mundanena ॥ 12 ॥

The hand is not so well adorned by ornaments as by charitable offerings; one does not become clean by smearing sandalwood paste upon the body as by taking a bath; one does not become so much satisfied by dinner as by having respect shown to him; and salvation is not attained by self-adornment as by cultivation of spiritual knowledge.

नापितस्य गृहे क्षौरं पाषाणे गन्धलेपनम् । आत्मरूपं जले पश्यन् शक्रस्यापि श्रियं हरेत् ॥ १३ ॥

napitasya grhe ksauram pasane gandhalepanam । atmarūpam jale pasyan sakrasyapi sriyam haret ॥ 13 ॥

Getting a haircut done by going to a barber's house, applying sandalwood paste to a stone will reduce the grace for even Indra, the king of Devas.

सद्यः प्रज्ञाहरा तुण्डी सद्यः प्रज्ञाकरी वचा । सद्यः शक्तिहरा नारी सद्यः शक्तिकरं पयः ॥ १४ ॥

sadyah prajñahara tundi sadyah prajñakari vacha । sadyah saktihara nari sadyah saktikaram payah ॥ 14 ॥

The eating of tundi fruit deprives a man of his sense, while the vacha root administered revives his reasoning immediately. A woman at once robs a man of his vigour while milk at once restores it.

परोपकरणं येषां जागर्ति हृदये सताम् । नश्यन्ति विपदस्तेषां सम्पदः स्युः पदे पदे ॥ १५ ॥

paropakaranam yesam jagarti hrdaye satam । nasyanti vipadastesam sampadah syuh pade pade ॥ 15 ॥

He who nurtures benevolence for all creatures within his heart overcomes all difficulties and will be the recipient of all types of riches at every step.

यदि रामा यदि च रमा यदि तनयो विनयगुणोपेतः । तनये तनयोत्पत्तिः सुरवरनगरे किमाधिक्यम् ॥ १६ ॥

yadi rama yadi cha rama yadi tanayo vinayagunopetah । tanaye tanayotpattih suravaranagare kimadhikyam ॥ 16 ॥

What is not there to be enjoyed in the world for one whose wife is loving and virtuous, who possesses wealth, who has a well-behaved son endowed with good qualities, and who has a grandchildren born of his children?

आहारनिद्राभयमैथुनानि समानि चैतानि नृणां पशूनाम् । ज्ञानं नराणामधिको विशेषो ज्ञानेन हीनाः पशुभिः समानाः ॥ १७ ॥

aharanidrabhayamaithunani samani chaitani nrnam pasūnam । jñanam naranamadhiko viseso jñanena hinah pasubhih samanah ॥ 17 ॥

Men have eating, sleeping, fearing and mating in common with the lower animals. That in which men excel the beasts is discretionary knowledge; hence, indiscreet men who are without knowledge should be regarded as beasts.

दानार्थिनो मधुकरा यदि कर्णतालैर्दूरीकृताः दूरीकृताः करिवरेण मदान्धबुद्ध्या । तस्यैव गण्डयुग्ममण्डनहानिरेषा भृङ्गाः पुनर्विकचपद्मवने वसन्ति ॥ १८ ॥

danarthino madhukara yadi karnatalairdūrikrtah dūrikrtah karivarena madandhabuddhya । tasyaiva gandayugmamandanahaniresa bhrṅgah punarvikachapadmavane vasanti ॥ 18 ॥

If the bees which seek the liquid oozing from the head of a lust- intoxicated elephant are driven away by the flapping of his ears, then the elephant has lost only the ornament of his head. The bees are quite happy in the lotus filled lake.

राजा वेश्या यमश्चाग्निस्तस्करो बालयाचकौ । परदुःखं न जानन्ति अष्टमो ग्रामकण्टकः ॥ १९ ॥

raja vesya yamaschagnistaskaro balayachakau । paraduhkham na jananti astamo gramakantakah ॥ 19 ॥

A king, Lord Yamaraja, fire, a thief, a young boy, a prostitute and a beggar cannot understand the suffering of others. The eighth of this list is the tax collector.

अधः पश्यसि किं बाले पतितं तव किं भुवि । रे रे मूर्ख न जानासि गतं तारुण्यमौक्तिकम् ॥ २० ॥

adhah pasyasi kim bale patitam tava kim bhuvi । re re mūrkha na janasi gatam tarunyamauktikam ॥ 2० ॥

O lady, why are you gazing downward? Has something of yours fallen on the ground? O fool, can you not understand the pearl of my youth has slipped away?

व्यालाश्रयापि विकलापि सकण्टकापि वक्रापि पङ्किलभवापि दुरासदापि । गन्धेन बन्धुरसि केतकि सर्वजन्ता रेको गुणः खलु निहन्ति समस्तदोषान् ॥ २१ ॥

vyalasrayapi vikalapi sakantakapi vakrapi paṅkilabhavapi durasadapi । gandhena bandhurasi ketaki sarvajanta reko gunah khalu nihanti samastadosan ॥ 21 ॥

O ketaki flower! Serpents live in your midst, you thrive in mud,you bear no edible fruits, your leaves are covered with thorns, you are crooked in growth, and you are not easily accessible. Still for your exceptional fragrance you are as dear as a kinsmen to others. Therefore,a single excellence overcomes a multitude of blemishes.

Pratham-Adhikarana
Collapse

।। ओं नमः शुक्र-बृहस्पतिभ्याम् ।।

|| oṃ namaḥ śukra-bṛhaspatibhyām ||

पृथिव्या लाभे पालने च यावन्त्यर्थ-शास्त्राणि पूर्व-आचार्यैः प्रस्थापितानि प्रायशस्तानि संहृत्य एकम् इदम् अर्थ-शास्त्रं कृतम् ।। ०१.१.०१ ।।

pṛthivyā lābhe pālane ca yāvantyartha-śāstrāṇi pūrva-ācāryaiḥ prasthāpitāni prāyaśastāni saṃhṛtya ekam idam artha-śāstraṃ kṛtam || 01.1.01 ||

तस्यायं प्रकरण-अधिकरण-समुद्देशः ।। ०१.१.०२ ।।

tasyāyaṃ prakaraṇa-adhikaraṇa-samuddeśaḥ || 01.1.02 ||

विद्या-समुद्देशः। वृद्ध-समुद्देशः। इन्द्रिय-जयः। अमात्य-उत्पत्तिः। मन्त्रि-पुरोहित-उत्पत्तिः। उपधाभिः शौच-अशौच-ज्ञानम् अमात्यानाम्। ।। ०१.१.०३अ ।।

vidyā-samuddeśaḥ| vṛddha-samuddeśaḥ| indriya-jayaḥ| amātya-utpattiḥ| mantri-purohita-utpattiḥ| upadhābhiḥ śauca-aśauca-jñānam amātyānām| || 01.1.03a ||

गूढ-पुरुष-प्रणिधिः। स्व-विषये कृत्य-अकृत्य-पक्ष-रक्षणम्। पर-विषये कृत्य-अकृत्य-पक्ष-उपग्रहः। ।। ०१.१.०३ब ।।

gūḍha-puruṣa-praṇidhiḥ| sva-viṣaye kṛtya-akṛtya-pakṣa-rakṣaṇam| para-viṣaye kṛtya-akṛtya-pakṣa-upagrahaḥ| || 01.1.03ba ||

मन्त्र-अधिकारः। दूत-प्रणिधिः। राज-पुत्र-रक्षणम्। अपरुद्ध-वृत्तम्। अपरुद्धे वृत्तिः। राज-प्रणिधिः। निशान्त-प्रणिधिः। आत्म-रक्षितकम्। । इति विनय-अधिकारिकं प्रथमं अधिकरणं ।। ०१.१.०३क ।।

mantra-adhikāraḥ| dūta-praṇidhiḥ| rāja-putra-rakṣaṇam| aparuddha-vṛttam| aparuddhe vṛttiḥ| rāja-praṇidhiḥ| niśānta-praṇidhiḥ| ātma-rakṣitakam| | iti vinaya-adhikārikaṃ prathamaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.03ka ||

जनपद-निवेशः। भूमिच्-छिद्र-अपिधानम्। दुर्ग-विधानम्। दुर्ग-निवेशः। सम्निधातृ-निचय-कर्म। समाहर्तृ-समुदय-प्रस्थापनम्। अक्ष-पटले गाणनिक्य-अधिकारः। ।। ०१.१.०४अ ।।

janapada-niveśaḥ| bhūmic-chidra-apidhānam| durga-vidhānam| durga-niveśaḥ| samnidhātṛ-nicaya-karma| samāhartṛ-samudaya-prasthāpanam| akṣa-paṭale gāṇanikya-adhikāraḥ| || 01.1.04a ||

समुदयस्य युक्त-अपहृतस्य प्रत्यानयनम्। उपयुक्त-परीक्षा। शासन-अधिकारः। कोश-प्रवेश्य-रत्न-परीक्षा। आकर-कर्म-अन्त-प्रवर्तनम्। अक्ष-शालायां सुवर्ण-अध्यक्षः ।। ०१.१.०४ब ।।

samudayasya yukta-apahṛtasya pratyānayanam| upayukta-parīkṣā| śāsana-adhikāraḥ| kośa-praveśya-ratna-parīkṣā| ākara-karma-anta-pravartanam| akṣa-śālāyāṃ suvarṇa-adhyakṣaḥ || 01.1.04ba ||

विशिखायां सौवर्णिक-प्रचारः। कोष्ठ-आगार-अध्यक्षः। पण्य-अध्यक्षः। कुप्य-अध्यक्षः। आयुध-अध्यक्षः। तुला-मान-पौतवम्। ।। ०१.१.०४क ।।

viśikhāyāṃ sauvarṇika-pracāraḥ| koṣṭha-āgāra-adhyakṣaḥ| paṇya-adhyakṣaḥ| kupya-adhyakṣaḥ| āyudha-adhyakṣaḥ| tulā-māna-pautavam| || 01.1.04ka ||

देश-काल-मानम्। शुल्क-अध्यक्षः। सूत्र-अध्यक्षः। सीत-अध्यक्षः। सुरा-अध्यक्षः। सून-अध्यक्षः। गणिका-अध्यक्षः। ।। ०१.१.०४ड ।।

deśa-kāla-mānam| śulka-adhyakṣaḥ| sūtra-adhyakṣaḥ| sīta-adhyakṣaḥ| surā-adhyakṣaḥ| sūna-adhyakṣaḥ| gaṇikā-adhyakṣaḥ| || 01.1.04ḍa ||

नाव्-अध्यक्षः। गो-अध्यक्षः। अश्व-अध्यक्षः। हस्त्य्-अध्यक्षः। रथ-अध्यक्षः। पत्त्य्-अध्यक्षः। सेना-पति-प्रचारः। मुद्रा-अध्यक्षः। विवीत-अध्यक्षः। समाहर्तृ-प्रचारः। ।। ०१.१.०४ए ।।

nāv-adhyakṣaḥ| go-adhyakṣaḥ| aśva-adhyakṣaḥ| hasty-adhyakṣaḥ| ratha-adhyakṣaḥ| patty-adhyakṣaḥ| senā-pati-pracāraḥ| mudrā-adhyakṣaḥ| vivīta-adhyakṣaḥ| samāhartṛ-pracāraḥ| || 01.1.04e ||

गृह-पतिक-वैदेहक-तापस-व्यञ्जनाः प्रणिधयः। नागरिक-प्रणिधिः इत्यध्यक्ष-प्रचारो द्वितीयं अधिकरणं ।। ०१.१.०४फ़् ।।

gṛha-patika-vaidehaka-tāpasa-vyañjanāḥ praṇidhayaḥ| nāgarika-praṇidhiḥ ityadhyakṣa-pracāro dvitīyaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.04pha़् ||

व्यवहार-स्थापना। विवाद-पद-निबन्धः। विवाह-सम्युक्तम्। दाय-विभागः। वास्तुकम्। समयस्य अनपाकर्म। ऋण-अदानम्। औपनिधिकम्। दास-कर्म-कर-कल्पः। ।। ०१.१.०५अ ।।

vyavahāra-sthāpanā| vivāda-pada-nibandhaḥ| vivāha-samyuktam| dāya-vibhāgaḥ| vāstukam| samayasya anapākarma| ṛṇa-adānam| aupanidhikam| dāsa-karma-kara-kalpaḥ| || 01.1.05a ||

सम्भूय समुत्थानम्। विक्रीत-क्रीत-अनुशयः। दत्तस्य अनपाकर्म। अस्वामि-विक्रयः। स्व-स्वामि-सम्बन्धः। साहसम्। वाक्-पारुष्यम्। दण्ड-पारुष्यम्। द्यूत-समाह्वयम्। प्रकीर्णकं इति। धर्म-स्थीयं तृतीयं अधिकरणं ।। ०१.१.०५ब ।।

sambhūya samutthānam| vikrīta-krīta-anuśayaḥ| dattasya anapākarma| asvāmi-vikrayaḥ| sva-svāmi-sambandhaḥ| sāhasam| vāk-pāruṣyam| daṇḍa-pāruṣyam| dyūta-samāhvayam| prakīrṇakaṃ iti| dharma-sthīyaṃ tṛtīyaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.05ba ||

कारु-कर-क्षणम्। वैदेहक-रक्षणम्। उपनिपात-प्रतीकारः। गूढ-आजीविनां रक्षा। सिद्ध-व्यञ्जनैर्माणव-प्रकाशनम्। शङ्का-रूप-कर्म-अभिग्रहः। ।। ०१.१.०६अ ।।

kāru-kara-kṣaṇam| vaidehaka-rakṣaṇam| upanipāta-pratīkāraḥ| gūḍha-ājīvināṃ rakṣā| siddha-vyañjanairmāṇava-prakāśanam| śaṅkā-rūpa-karma-abhigrahaḥ| || 01.1.06a ||

आशु-मृतक-परीक्षा। वाक्य-कर्म-अनुयोगः। सर्व-अधिकरण-रक्षणं ।। ०१.१.०६ब ।।

āśu-mṛtaka-parīkṣā| vākya-karma-anuyogaḥ| sarva-adhikaraṇa-rakṣaṇaṃ || 01.1.06ba ||

एक-अङ्ग-वध-निष्क्रयः। शुद्धश्चित्रश्च दण्ड कल्पः। कन्या-प्रकर्म। अतिचार-दण्डाः इति कण्टक-शोधनं चतुर्थं अधिकरणं ।। ०१.१.०६क ।।

eka-aṅga-vadha-niṣkrayaḥ| śuddhaścitraśca daṇḍa kalpaḥ| kanyā-prakarma| aticāra-daṇḍāḥ iti kaṇṭaka-śodhanaṃ caturthaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.06ka ||

दाण्डकर्मिकम्। कोश-अभिसंहरणम्। भृत्य-भरणीयम्। अनुजीवि-वृत्तम्। समय-आचारिकम्। राज्य-प्रतिसंधानम्। एक-ऐश्वर्यं इति योग-वृत्तं पञ्चमं अधिकरणं ।। ०१.१.०७ ।।

dāṇḍakarmikam| kośa-abhisaṃharaṇam| bhṛtya-bharaṇīyam| anujīvi-vṛttam| samaya-ācārikam| rājya-pratisaṃdhānam| eka-aiśvaryaṃ iti yoga-vṛttaṃ pañcamaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.07 ||

प्रकृति-सम्पदः। शम-व्यायामिकं इति मण्डल-योनिः षष्ठं अधिकरणं ।। ०१.१.०८ ।।

prakṛti-sampadaḥ| śama-vyāyāmikaṃ iti maṇḍala-yoniḥ ṣaṣṭhaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.08 ||

षाड्गुण्य-समुद्देशः। क्षय-स्थान-वृद्धि-निश्चयः। संश्रय-वृत्तिः। समहीन-ज्यायसां गुण-अभिनिवेशः। हीन-संधयः। विगृह्य आसनम्। संधाय आसनम्। विगृह्य यानम्। संधाय यानम्। ।। ०१.१.०९अ ।।

ṣāḍguṇya-samuddeśaḥ| kṣaya-sthāna-vṛddhi-niścayaḥ| saṃśraya-vṛttiḥ| samahīna-jyāyasāṃ guṇa-abhiniveśaḥ| hīna-saṃdhayaḥ| vigṛhya āsanam| saṃdhāya āsanam| vigṛhya yānam| saṃdhāya yānam| || 01.1.09a ||

सम्भूय प्रयाणम्। यातव्य-अमित्रयोरभिग्रह-चिन्ता। क्षय-लोभ-विराग-हेतवः प्रकृतीनाम्। सामवायिक-विपरिमर्शः। ।। ०१.१.०९ब ।।

sambhūya prayāṇam| yātavya-amitrayorabhigraha-cintā| kṣaya-lobha-virāga-hetavaḥ prakṛtīnām| sāmavāyika-viparimarśaḥ| || 01.1.09ba ||

संहित प्रयाणिकम्। परिपणित-अपरिपणित-अपसृताः संधयः। द्वैधी-भाविकाः संधि-विक्रमाः। यातव्य-वृत्तिः। अनुग्राह्य-मित्र-विशेषाः। ।। ०१.१.०९क ।।

saṃhita prayāṇikam| paripaṇita-aparipaṇita-apasṛtāḥ saṃdhayaḥ| dvaidhī-bhāvikāḥ saṃdhi-vikramāḥ| yātavya-vṛttiḥ| anugrāhya-mitra-viśeṣāḥ| || 01.1.09ka ||

मित्र-हिरण्य-भूमि-कर्म-संधयः। पार्ष्णि-ग्राह-चिन्ता। हीन-शक्ति-पूरणम्। बलवता विगृह्य उपरोध-हेतवः। दण्ड-उपनत-वृत्तम्। ।। ०१.१.०९ड ।।

mitra-hiraṇya-bhūmi-karma-saṃdhayaḥ| pārṣṇi-grāha-cintā| hīna-śakti-pūraṇam| balavatā vigṛhya uparodha-hetavaḥ| daṇḍa-upanata-vṛttam| || 01.1.09ḍa ||

दण्ड-उपनायि-वृत्तम्। संधि-कर्म। समाधि-मोक्षः। मध्यम-चरितम्। उदासीन-चरितम्। मण्डल-चरितं इति षाड्गुण्यं सप्तमं अधिकरणं ।। ०१.१.०९ए ।।

daṇḍa-upanāyi-vṛttam| saṃdhi-karma| samādhi-mokṣaḥ| madhyama-caritam| udāsīna-caritam| maṇḍala-caritaṃ iti ṣāḍguṇyaṃ saptamaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.09e ||

प्रकृति-व्यसन-वर्गः। राज-राज्ययोर्व्यसन-चिन्ता। पुरुष-व्यसन-वर्गः। पीडन-वर्गः। स्तम्भ-वर्गः। कोश-सङ्ग-वर्गः। मित्र-व्यसन-वर्गः इति व्यसन-आधिकारिकं अष्टमं अधिकरणं ।। ०१.१.१० ।।

prakṛti-vyasana-vargaḥ| rāja-rājyayorvyasana-cintā| puruṣa-vyasana-vargaḥ| pīḍana-vargaḥ| stambha-vargaḥ| kośa-saṅga-vargaḥ| mitra-vyasana-vargaḥ iti vyasana-ādhikārikaṃ aṣṭamaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.10 ||

शक्ति-देश-काल-बल-अबल-ज्ञानम्। यात्रा-कालाः। बल-उपादान-कालाः। सम्नाह-गुणाः। प्रतिबल-कर्म। पश्चात्कोप-चिन्ता। बाह्य-आभ्यन्तर-प्रकृति-कोप-प्रतीकाराः ।। ०१.१.११अ ।।

śakti-deśa-kāla-bala-abala-jñānam| yātrā-kālāḥ| bala-upādāna-kālāḥ| samnāha-guṇāḥ| pratibala-karma| paścātkopa-cintā| bāhya-ābhyantara-prakṛti-kopa-pratīkārāḥ || 01.1.11a ||

क्षय-व्यय-लाभ-विपरिमर्शः। बाह्य-आभ्यन्तराश्चऽपदः। दुष्य-शत्रु-सम्युक्ताः। अर्थ-अनर्थ-संशय-युक्ताः। तासां उपाय-विकल्पजाः सिद्धयः इत्यभियास्यत्कर्म नवमं अधिकरणं ।। ०१.१.११ब ।।

kṣaya-vyaya-lābha-viparimarśaḥ| bāhya-ābhyantarāśca'padaḥ| duṣya-śatru-samyuktāḥ| artha-anartha-saṃśaya-yuktāḥ| tāsāṃ upāya-vikalpajāḥ siddhayaḥ ityabhiyāsyatkarma navamaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.11ba ||

स्कन्ध-आवार-निवेशः। स्कन्ध-आवार-प्रयाणम्। बल-व्यसन-अवस्कन्द-काल-रक्षणम्। कूट-युद्ध-विकल्पाः। स्व-सैन्य-उत्साहनम्। स्व-बल-अन्य-बल-व्यायोगः। युद्ध-भूमयः। पत्त्य्-अश्व-रथ-हस्ति-कर्माणि। पक्ष-कक्ष-उरस्यानां बल-अग्रतो व्यूह-विभागः। सार-फल्गु-बल-विभागः। पत्त्य्-अश्व-रथ-हस्ति-युद्धानि। दण्ड-भोग-मण्डल-असंहत-व्यूह-व्यूहनम्। तस्य प्रतिव्यूह-स्थापनं इति सांग्रामिकं दशमं अधिकरणं ।। ०१.१.१२ ।।

skandha-āvāra-niveśaḥ| skandha-āvāra-prayāṇam| bala-vyasana-avaskanda-kāla-rakṣaṇam| kūṭa-yuddha-vikalpāḥ| sva-sainya-utsāhanam| sva-bala-anya-bala-vyāyogaḥ| yuddha-bhūmayaḥ| patty-aśva-ratha-hasti-karmāṇi| pakṣa-kakṣa-urasyānāṃ bala-agrato vyūha-vibhāgaḥ| sāra-phalgu-bala-vibhāgaḥ| patty-aśva-ratha-hasti-yuddhāni| daṇḍa-bhoga-maṇḍala-asaṃhata-vyūha-vyūhanam| tasya prativyūha-sthāpanaṃ iti sāṃgrāmikaṃ daśamaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.12 ||

भेद-उपादानानि। उपांशु-दण्डाः इति संघ-वृत्तं एकादशं अधिकरणं ।। ०१.१.१३ ।।

bheda-upādānāni| upāṃśu-daṇḍāḥ iti saṃgha-vṛttaṃ ekādaśaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.13 ||

दूत-कर्म। मन्त्र-युद्धम्। सेना-मुख्य-वधः। मण्डल-प्रोत्साहनम्। शस्त्र-अग्नि-रस-प्रणिधयः। वीवध-आसार-प्रसार-वधः। योग-अतिसंधानम्। दण्ड-अतिसंधानम्। एक-विजयः इत्याबलीयसं द्वादशं अधिकरणं ।। ०१.१.१४ ।।

dūta-karma| mantra-yuddham| senā-mukhya-vadhaḥ| maṇḍala-protsāhanam| śastra-agni-rasa-praṇidhayaḥ| vīvadha-āsāra-prasāra-vadhaḥ| yoga-atisaṃdhānam| daṇḍa-atisaṃdhānam| eka-vijayaḥ ityābalīyasaṃ dvādaśaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.14 ||

उपजापः। योग-वामनम्। अपसर्प-प्रणिधिः। पर्युपासन-कर्म। अवमर्दः। लब्ध-प्रशमनं इति दुर्ग-लम्भ-उपायस्त्रयोदशं अधिकरणं ।। ०१.१.१५ ।।

upajāpaḥ| yoga-vāmanam| apasarpa-praṇidhiḥ| paryupāsana-karma| avamardaḥ| labdha-praśamanaṃ iti durga-lambha-upāyastrayodaśaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.15 ||

पर-बल-घात-प्रयोगः। प्रलम्भनम्। स्व-बल-उपघात-प्रतीकारः इत्यौपनिषदिकं चतुर्दशं अधिकरणं ।। ०१.१.१६ ।।

para-bala-ghāta-prayogaḥ| pralambhanam| sva-bala-upaghāta-pratīkāraḥ ityaupaniṣadikaṃ caturdaśaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.16 ||

तन्त्र-युक्तयः इति तन्त्र-युक्तिः पञ्चदशं अधिकरणं ।। ०१.१.१७ ।।

tantra-yuktayaḥ iti tantra-yuktiḥ pañcadaśaṃ adhikaraṇaṃ || 01.1.17 ||

शास्त्र-समुद्देशः पञ्चदश-अधिकरणानि साशीति-प्रकरण-शतं सपञ्चाशद्-अध्याय-शतं षट्-श्लोक-सहस्राणिइति ।। ०१.१.१८ ।।

śāstra-samuddeśaḥ pañcadaśa-adhikaraṇāni sāśīti-prakaraṇa-śataṃ sapañcāśad-adhyāya-śataṃ ṣaṭ-śloka-sahasrāṇiiti || 01.1.18 ||

सुख-ग्रहण-विज्ञेयं तत्त्व-अर्थ-पद-निश्चितं ।। ०१.१.१९अ ब ।।

sukha-grahaṇa-vijñeyaṃ tattva-artha-pada-niścitaṃ || 01.1.19a ba ||

कौटिल्येन कृतं शास्त्रं विमुक्त-ग्रन्थ-विस्तरं ।। ०१.१.१९च्द् ।।

kauṭilyena kṛtaṃ śāstraṃ vimukta-grantha-vistaraṃ || 01.1.19cd ||

आन्वीक्षिकी त्रयी वार्त्ता दण्ड-नीतिश्चैति विद्याः ।। ०१.२.०१ ।।

ānvīkṣikī trayī vārttā daṇḍa-nītiścaiti vidyāḥ || 01.2.01 ||

त्रयी वार्त्ता दण्ड नीतिश्चैति मानवाः ।। ०१.२.०२ ।।

trayī vārttā daṇḍa nītiścaiti mānavāḥ || 01.2.02 ||

त्रयी विशेषो ह्यान्वीक्षिकीइति ।। ०१.२.०३ ।।

trayī viśeṣo hyānvīkṣikīiti || 01.2.03 ||

वार्त्ता दण्ड-नीतिश्चैति बार्हस्पत्याः ।। ०१.२.०४ ।।

vārttā daṇḍa-nītiścaiti bārhaspatyāḥ || 01.2.04 ||

संवरण-मात्रं हि त्रयी लोक-यात्रा-विद इति ।। ०१.२.०५ ।।

saṃvaraṇa-mātraṃ hi trayī loka-yātrā-vida iti || 01.2.05 ||

दण्ड-नीतिरेका विद्याइत्यौशनसाः ।। ०१.२.०६ ।।

daṇḍa-nītirekā vidyāityauśanasāḥ || 01.2.06 ||

तस्यां हि सर्व-विद्या-आरम्भाः प्रतिबद्धा इति ।। ०१.२.०७ ।।

tasyāṃ hi sarva-vidyā-ārambhāḥ pratibaddhā iti || 01.2.07 ||

चतस्र एव विद्या इति कौटिल्यः ।। ०१.२.०८ ।।

catasra eva vidyā iti kauṭilyaḥ || 01.2.08 ||

ताभिर्धर्म-अर्थौ यद्विद्यात्तद्विद्यानां विद्यात्वं ।। ०१.२.०९ ।।

tābhirdharma-arthau yadvidyāttadvidyānāṃ vidyātvaṃ || 01.2.09 ||

सांख्यं योगो लोकायतं चैत्यान्वीक्षिकी ।। ०१.२.१० ।।

sāṃkhyaṃ yogo lokāyataṃ caityānvīkṣikī || 01.2.10 ||

धर्म-अधर्मौ त्रय्यां अर्थ-अनर्थौ वार्त्तायां नय-अनयौ दण्ड-नीत्यां बल-अबले च एतासां हेतुभिरन्वीक्षमाणा लोकस्य उपकरोति व्यसनेअभ्युदये च बुद्धिं अवस्थापयति प्रज्ञा-वाक्य-क्रिया-वैशारद्यं च करोति ।। ०१.२.११ ।।

dharma-adharmau trayyāṃ artha-anarthau vārttāyāṃ naya-anayau daṇḍa-nītyāṃ bala-abale ca etāsāṃ hetubhiranvīkṣamāṇā lokasya upakaroti vyasaneabhyudaye ca buddhiṃ avasthāpayati prajñā-vākya-kriyā-vaiśāradyaṃ ca karoti || 01.2.11 ||

प्रदीपः सर्व-विद्यानां उपायः सर्व-कर्मणां ।। ०१.२.१२अ ब ।।

pradīpaḥ sarva-vidyānāṃ upāyaḥ sarva-karmaṇāṃ || 01.2.12a ba ||

आश्रयः सर्व-धर्माणां शश्वदान्वीक्षिकी मता ।। ०१.२.१२च्द् ।।

āśrayaḥ sarva-dharmāṇāṃ śaśvadānvīkṣikī matā || 01.2.12cd ||

साम-ऋग्-यजुर्-वेदास्त्रयस्त्रयी ।। ०१.३.०१ ।।

sāma-ṛg-yajur-vedāstrayastrayī || 01.3.01 ||

अथर्व-वेद-इतिहास-वेदौ च वेदाः ।। ०१.३.०२ ।।

atharva-veda-itihāsa-vedau ca vedāḥ || 01.3.02 ||

शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो-विचितिर्ज्योतिषं इति चाङ्गानि ।। ०१.३.०३ ।।

śikṣā kalpo vyākaraṇaṃ niruktaṃ chando-vicitirjyotiṣaṃ iti cāṅgāni || 01.3.03 ||

एष त्रयी-धर्मश्चतुर्णां वर्णानां आश्रमाणां च स्व-धर्म-स्थापनादौपकारिकः ।। ०१.३.०४ ।।

eṣa trayī-dharmaścaturṇāṃ varṇānāṃ āśramāṇāṃ ca sva-dharma-sthāpanādaupakārikaḥ || 01.3.04 ||

स्वधर्मो ब्राह्मणस्य अध्ययनं अध्यापनं यजनं याजनं दानं प्रतिग्रहश्च ।। ०१.३.०५ ।।

svadharmo brāhmaṇasya adhyayanaṃ adhyāpanaṃ yajanaṃ yājanaṃ dānaṃ pratigrahaśca || 01.3.05 ||

क्षत्रियस्याध्ययनं यजनं दानं शस्त्र-आजीवो भूत-रक्षणं च ।। ०१.३.०६ ।।

kṣatriyasyādhyayanaṃ yajanaṃ dānaṃ śastra-ājīvo bhūta-rakṣaṇaṃ ca || 01.3.06 ||

वैश्यस्याध्ययनं यजनं दानं कृषि-पाशुपाल्ये वणिज्या च ।। ०१.३.०७ ।।

vaiśyasyādhyayanaṃ yajanaṃ dānaṃ kṛṣi-pāśupālye vaṇijyā ca || 01.3.07 ||

शूद्रस्य द्विजाति-शुश्रूषा वार्त्ता कारु-कुशीलव-कर्म च ।। ०१.३.०८ ।।

śūdrasya dvijāti-śuśrūṣā vārttā kāru-kuśīlava-karma ca || 01.3.08 ||

गृहस्थस्य स्वधर्म-आजीवस्तुल्यैरसमान-ऋषिभिर्वैवाह्यं ऋतु-गामित्वं देव-पित्र्-अतिथि-पूजा भृत्येषु त्यागः शेष-भोजनं च ।। ०१.३.०९ ।।

gṛhasthasya svadharma-ājīvastulyairasamāna-ṛṣibhirvaivāhyaṃ ṛtu-gāmitvaṃ deva-pitr-atithi-pūjā bhṛtyeṣu tyāgaḥ śeṣa-bhojanaṃ ca || 01.3.09 ||

ब्रह्म-चारिणः स्वाध्यायो अग्नि-कार्य-अभिषेकौ भैक्ष-व्रतित्वं आचार्ये प्राण-अन्तिकी वृत्तिस्तद्-अभावे गुरु-पुत्रे सब्रह्म-चारिणि वा ।। ०१.३.१० ।।

brahma-cāriṇaḥ svādhyāyo agni-kārya-abhiṣekau bhaikṣa-vratitvaṃ ācārye prāṇa-antikī vṛttistad-abhāve guru-putre sabrahma-cāriṇi vā || 01.3.10 ||

वानप्रस्थस्य ब्रह्मचर्यं भूमौ शय्या जटा-अजिन-धारणं अग्नि-होत्र-अभिषेकौ देवता-पित्र्-अतिथि-पूजा वन्यश्चऽहारः ।। ०१.३.११ ।।

vānaprasthasya brahmacaryaṃ bhūmau śayyā jaṭā-ajina-dhāraṇaṃ agni-hotra-abhiṣekau devatā-pitr-atithi-pūjā vanyaśca'hāraḥ || 01.3.11 ||

परिव्राजकस्य जित-इन्द्रियत्वं अनारम्भो निष्किंचनत्वं सङ्ग-त्यागो भैक्षव्रतं अनेकत्रारण्ये च वासो बाह्य-आभ्यन्तरं च शौचं ।। ०१.३.१२ ।।

parivrājakasya jita-indriyatvaṃ anārambho niṣkiṃcanatvaṃ saṅga-tyāgo bhaikṣavrataṃ anekatrāraṇye ca vāso bāhya-ābhyantaraṃ ca śaucaṃ || 01.3.12 ||

सर्वेषां अहिंसा सत्यं शौचं अनसूय आनृशंस्यं क्षमा च ।। ०१.३.१३ ।।

sarveṣāṃ ahiṃsā satyaṃ śaucaṃ anasūya ānṛśaṃsyaṃ kṣamā ca || 01.3.13 ||

स्वधर्मः स्वर्गायऽनन्त्याय च ।। ०१.३.१४ ।।

svadharmaḥ svargāya'nantyāya ca || 01.3.14 ||

तस्यातिक्रमे लोकः संकरादुच्छिद्येत ।। ०१.३.१५ ।।

tasyātikrame lokaḥ saṃkarāducchidyeta || 01.3.15 ||

तस्मात्स्वधर्मं भूतानां राजा न व्यभिचारयेत् ।। ०१.३.१६अ ब ।।

tasmātsvadharmaṃ bhūtānāṃ rājā na vyabhicārayet || 01.3.16a ba ||

स्वधर्मं संदधानो हि प्रेत्य चैह च नन्दति ।। ०१.३.१६च्द् ।।

svadharmaṃ saṃdadhāno hi pretya caiha ca nandati || 01.3.16cd ||

व्यवस्थित-आर्य-मर्यादः कृत-वर्ण-आश्रम-स्थितिः ।। ०१.३.१७अ ब ।।

vyavasthita-ārya-maryādaḥ kṛta-varṇa-āśrama-sthitiḥ || 01.3.17a ba ||

त्रय्याअभिरक्षितो लोकः प्रसीदति न सीदति ।। ०१.३.१७च्द् ।।

trayyāabhirakṣito lokaḥ prasīdati na sīdati || 01.3.17cd ||

कृषि-पाशुपाल्ये वणिज्या च वार्ता । धान्य-पशु-हिरण्य-कुप्य-विष्टि-प्रदानादौपकारिकी ।। ०१.४.०१ ।।

kṛṣi-pāśupālye vaṇijyā ca vārtā | dhānya-paśu-hiraṇya-kupya-viṣṭi-pradānādaupakārikī || 01.4.01 ||

तया स्व-पक्षं पर-पक्षं च वशी-करोति कोश-दण्डाभ्यां ।। ०१.४.०२ ।।

tayā sva-pakṣaṃ para-pakṣaṃ ca vaśī-karoti kośa-daṇḍābhyāṃ || 01.4.02 ||

आन्वीक्षिकी त्रयी वार्त्तानां योग-क्षेम-साधनो दण्डः । तस्य नीतिर्दण्ड नीतिः । अलब्ध-लाभ-अर्था लब्ध-परिरक्षणी रक्षित-विवर्धनी वृद्धस्य तीर्थे प्रतिपादनी च ।। ०१.४.०३ ।।

ānvīkṣikī trayī vārttānāṃ yoga-kṣema-sādhano daṇḍaḥ | tasya nītirdaṇḍa nītiḥ | alabdha-lābha-arthā labdha-parirakṣaṇī rakṣita-vivardhanī vṛddhasya tīrthe pratipādanī ca || 01.4.03 ||

तस्यां आयत्ता लोक-यात्रा ।। ०१.४.०४ ।।

tasyāṃ āyattā loka-yātrā || 01.4.04 ||

तस्माल्लोक-यात्रा-अर्थी नित्यं उद्यत-दण्डः स्यात् ।। ०१.४.०५ ।।

tasmālloka-yātrā-arthī nityaṃ udyata-daṇḍaḥ syāt || 01.4.05 ||

न ह्येवंविधं वश-उपनयनं अस्ति भूतानां यथा दण्डः इत्याचार्याः ।। ०१.४.०६ ।।

na hyevaṃvidhaṃ vaśa-upanayanaṃ asti bhūtānāṃ yathā daṇḍaḥ ityācāryāḥ || 01.4.06 ||

नैति कौटिल्यः ।। ०१.४.०७ ।।

naiti kauṭilyaḥ || 01.4.07 ||

तीक्ष्ण-दण्डो हि भूतानां उद्वेजनीयो भवति ।। ०१.४.०८ ।।

tīkṣṇa-daṇḍo hi bhūtānāṃ udvejanīyo bhavati || 01.4.08 ||

मृदु-दण्डः परिभूयते ।। ०१.४.०९ ।।

mṛdu-daṇḍaḥ paribhūyate || 01.4.09 ||

यथा-अर्ह-दण्डः पूज्यते ।। ०१.४.१० ।।

yathā-arha-daṇḍaḥ pūjyate || 01.4.10 ||

सुविज्ञात-प्रणीतो हि दण्डः प्रजा धर्म-अर्थ-कामैर्योजयति ।। ०१.४.११ ।।

suvijñāta-praṇīto hi daṇḍaḥ prajā dharma-artha-kāmairyojayati || 01.4.11 ||

दुष्प्रणीतः काम-क्रोधाभ्यां अवज्ञानाद्वा वानप्रस्थ-परिव्राजकानपि कोपयति । किं-अङ्ग पुनर्गृहस्थान् ।। ०१.४.१२ ।।

duṣpraṇītaḥ kāma-krodhābhyāṃ avajñānādvā vānaprastha-parivrājakānapi kopayati | kiṃ-aṅga punargṛhasthān || 01.4.12 ||

अप्रणीतस्तु मात्स्य-न्यायं उद्भावयति ।। ०१.४.१३ ।।

apraṇītastu mātsya-nyāyaṃ udbhāvayati || 01.4.13 ||

बलीयानबलं हि ग्रसते दण्ड-धर-अभावे ।। ०१.४.१४ ।।

balīyānabalaṃ hi grasate daṇḍa-dhara-abhāve || 01.4.14 ||

स तेन गुप्तः प्रभवति इति ।। ०१.४.१५ ।।

sa tena guptaḥ prabhavati iti || 01.4.15 ||

चतुर्-वर्ण-आश्रमो लोको राज्ञा दण्डेन पालितः ।। ०१.४.१६अ ब ।।

catur-varṇa-āśramo loko rājñā daṇḍena pālitaḥ || 01.4.16a ba ||

स्वधर्म-कर्म-अभिरतो वर्तते स्वेषु वर्त्मसु ।। ०१.४.१६च्द् ।।

svadharma-karma-abhirato vartate sveṣu vartmasu || 01.4.16cd ||

तस्माद्दण्ड-मूलास्तिस्रो विद्याः ।। ०१.५.०१ ।।

tasmāddaṇḍa-mūlāstisro vidyāḥ || 01.5.01 ||

विनय-मूलो दण्डः प्राणभृतां योग-क्षेम-आवहः ।। ०१.५.०२ ।।

vinaya-mūlo daṇḍaḥ prāṇabhṛtāṃ yoga-kṣema-āvahaḥ || 01.5.02 ||

कृतकः स्वाभाविकश्च विनयः ।। ०१.५.०३ ।।

kṛtakaḥ svābhāvikaśca vinayaḥ || 01.5.03 ||

क्रिया हि द्रव्यं विनयति नाद्रव्यं ।। ०१.५.०४ ।।

kriyā hi dravyaṃ vinayati nādravyaṃ || 01.5.04 ||

शुश्रूषा श्रवण-ग्रहण-धारण-विज्ञान-ऊह-अपोह-तत्त्व-अभिनिविष्ट-बुद्धिं विद्या विनयति नैतरं ।। ०१.५.०५ ।।

śuśrūṣā śravaṇa-grahaṇa-dhāraṇa-vijñāna-ūha-apoha-tattva-abhiniviṣṭa-buddhiṃ vidyā vinayati naitaraṃ || 01.5.05 ||

विद्यानां तु यथास्वं आचार्य-प्रामाण्याद्विनयो नियमश्च ।। ०१.५.०६ ।।

vidyānāṃ tu yathāsvaṃ ācārya-prāmāṇyādvinayo niyamaśca || 01.5.06 ||

वृत्त-चौल-कर्मा लिपिं संख्यानं चौपयुञ्जीत ।। ०१.५.०७ ।।

vṛtta-caula-karmā lipiṃ saṃkhyānaṃ caupayuñjīta || 01.5.07 ||

वृत्त-उपनयनस्त्रयीं आन्वीक्षिकीं च शिष्टेभ्यो वार्त्तां अध्यक्षेभ्यो दण्ड-नीतिं वक्तृ-प्रयोक्तृभ्यः ।। ०१.५.०८ ।।

vṛtta-upanayanastrayīṃ ānvīkṣikīṃ ca śiṣṭebhyo vārttāṃ adhyakṣebhyo daṇḍa-nītiṃ vaktṛ-prayoktṛbhyaḥ || 01.5.08 ||

ब्रह्मचर्यं च षोडशाद्वर्षात् ।। ०१.५.०९ ।।

brahmacaryaṃ ca ṣoḍaśādvarṣāt || 01.5.09 ||

अतो गो-दानं दार-कर्म चास्य ।। ०१.५.१० ।।

ato go-dānaṃ dāra-karma cāsya || 01.5.10 ||

नित्यश्च विद्या-वृद्ध-सम्योगो विनय-वृद्ध्य्-अर्थम्, तन्-मूलत्वाद्विनयस्य ।। ०१.५.११ ।।

nityaśca vidyā-vṛddha-samyogo vinaya-vṛddhy-artham, tan-mūlatvādvinayasya || 01.5.11 ||

पूर्वं अहर्-भागं हस्त्य्-अश्व-रथ-प्रहरण-विद्यासु विनयं गच्छेत् ।। ०१.५.१२ ।।

pūrvaṃ ahar-bhāgaṃ hasty-aśva-ratha-praharaṇa-vidyāsu vinayaṃ gacchet || 01.5.12 ||

पश्चिमं इतिहास-श्रवणे ।। ०१.५.१३ ।।

paścimaṃ itihāsa-śravaṇe || 01.5.13 ||

पुराणं इतिवृत्तं आख्यायिक-उदाहरणं धर्म-शास्त्रं अर्थ-शास्त्रं चैतिइतिहासः ।। ०१.५.१४ ।।

purāṇaṃ itivṛttaṃ ākhyāyika-udāharaṇaṃ dharma-śāstraṃ artha-śāstraṃ caitiitihāsaḥ || 01.5.14 ||

शेषं अहोरात्र-भागं अपूर्व-ग्रहणं गृहीत-परिचयं च कुर्यात्, अगृहीतानां आभीक्ष्ण्य-श्रवणं च ।। ०१.५.१५ ।।

śeṣaṃ ahorātra-bhāgaṃ apūrva-grahaṇaṃ gṛhīta-paricayaṃ ca kuryāt, agṛhītānāṃ ābhīkṣṇya-śravaṇaṃ ca || 01.5.15 ||

श्रुताद्द्हि प्रज्ञाउपजायते प्रज्ञाया योगो योगादात्मवत्ताइति विद्यानां सामर्थ्यं ।। ०१.५.१६ ।।

śrutāddhi prajñāupajāyate prajñāyā yogo yogādātmavattāiti vidyānāṃ sāmarthyaṃ || 01.5.16 ||

विद्या-विनीतो राजा हि प्रजानां विनये रतः ।। ०१.५.१७अ ब ।।

vidyā-vinīto rājā hi prajānāṃ vinaye rataḥ || 01.5.17a ba ||

अनन्यां पृथिवीं भुङ्क्ते सर्व-भूत-हिते रतः ।। ०१.५.१७च्द् ।।

ananyāṃ pṛthivīṃ bhuṅkte sarva-bhūta-hite rataḥ || 01.5.17cd ||

विद्या विनय-हेतुरिन्द्रिय-जयः काम-क्रोध-लोभ-मान-मद-हर्ष-त्यागात्कार्यः ।। ०१.६.०१ ।।

vidyā vinaya-heturindriya-jayaḥ kāma-krodha-lobha-māna-mada-harṣa-tyāgātkāryaḥ || 01.6.01 ||

कर्ण-त्वग्-अक्षि-जिह्वा-घ्राण-इन्द्रियाणां शब्द-स्पर्श-रूप-रस-गन्धेष्वविप्रतिपत्तिरिन्द्रिय-जयः। शास्त्र-अनुष्ठानं वा ।। ०१.६.०२ ।।

karṇa-tvag-akṣi-jihvā-ghrāṇa-indriyāṇāṃ śabda-sparśa-rūpa-rasa-gandheṣvavipratipattirindriya-jayaḥ| śāstra-anuṣṭhānaṃ vā || 01.6.02 ||

कृत्स्नं हि शास्त्रं इदं इन्द्रिय-जयः ।। ०१.६.०३ ।।

kṛtsnaṃ hi śāstraṃ idaṃ indriya-jayaḥ || 01.6.03 ||

तद्विरुद्ध-वृत्तिरवश्य-इन्द्रियश्चातुरन्तो अपि राजा सद्यो विनश्यति ।। ०१.६.०४ ।।

tadviruddha-vṛttiravaśya-indriyaścāturanto api rājā sadyo vinaśyati || 01.6.04 ||

यथा दाण्डक्यो नाम भोजः कामाद्ब्राह्मण-कन्यां अभिमन्यमानः सबन्धु-राष्ट्रो विननाश। करालश्च वैदेहः ।। ०१.६.०५ ।।

yathā dāṇḍakyo nāma bhojaḥ kāmādbrāhmaṇa-kanyāṃ abhimanyamānaḥ sabandhu-rāṣṭro vinanāśa| karālaśca vaidehaḥ || 01.6.05 ||

कोपाज्जनमेजयो ब्राह्मणेषु विक्रान्तः। ताल-जङ्घश्च भृगुषु ।। ०१.६.०६ ।।

kopājjanamejayo brāhmaṇeṣu vikrāntaḥ| tāla-jaṅghaśca bhṛguṣu || 01.6.06 ||

लोभादैलश्चातुर्वर्ण्यं अत्याहारयमाणः। सौवीरश्चाजबिन्दुः ।। ०१.६.०७ ।।

lobhādailaścāturvarṇyaṃ atyāhārayamāṇaḥ| sauvīraścājabinduḥ || 01.6.07 ||

मानाद्रावणः पर-दारानप्रयच्छन्। दुर्योधनो राज्यादंशं च ।। ०१.६.०८ ।।

mānādrāvaṇaḥ para-dārānaprayacchan| duryodhano rājyādaṃśaṃ ca || 01.6.08 ||

मदाद्दम्भोद्भवो भूत-अवमानी। हैहयश्चार्जुनः ।। ०१.६.०९ ।।

madāddambhodbhavo bhūta-avamānī| haihayaścārjunaḥ || 01.6.09 ||

हर्षाद्वातापिरगस्त्यं अत्यासादयन्। वृष्णि-संघश्च द्वैपायनं इति ।। ०१.६.१० ।।

harṣādvātāpiragastyaṃ atyāsādayan| vṛṣṇi-saṃghaśca dvaipāyanaṃ iti || 01.6.10 ||

एते चान्ये च बहवः शत्रु-षड्-वर्गं आश्रिताः ।। ०१.६.११अ ब ।।

ete cānye ca bahavaḥ śatru-ṣaḍ-vargaṃ āśritāḥ || 01.6.11a ba ||

सबन्धु-राष्ट्रा राजानो विनेशुरजित-इन्द्रियाः ।। ०१.६.११च्द् ।।

sabandhu-rāṣṭrā rājāno vineśurajita-indriyāḥ || 01.6.11cd ||

शत्रु-षड्-वर्गं उत्सृज्य जामदग्न्यो जित-इन्द्रियः ।। ०१.६.१२अ ब ।।

śatru-ṣaḍ-vargaṃ utsṛjya jāmadagnyo jita-indriyaḥ || 01.6.12a ba ||

अम्बरीषश्च नाभागो बुभुजाते चिरं महीं ।। ०१.६.१२च्द् ।।

ambarīṣaśca nābhāgo bubhujāte ciraṃ mahīṃ || 01.6.12cd ||

तस्मादरि-षड्-वर्ग-त्यागेनैन्द्रिय-जयं कुर्वीत। वृद्ध-सम्योगेन प्रज्ञाम्। चारेण चक्षुः। उत्थानेन योग-क्षेम-साधनम्। कार्य-अनुशासनेन स्वधर्म-स्थापनम्। विनयं विद्या-उपदेशेन। लोक-प्रियत्वं अर्थ-सम्योगेन वृत्तिं ।। ०१.७.०१ ।।

tasmādari-ṣaḍ-varga-tyāgenaindriya-jayaṃ kurvīta| vṛddha-samyogena prajñām| cāreṇa cakṣuḥ| utthānena yoga-kṣema-sādhanam| kārya-anuśāsanena svadharma-sthāpanam| vinayaṃ vidyā-upadeśena| loka-priyatvaṃ artha-samyogena vṛttiṃ || 01.7.01 ||

एवं वश्य-इन्द्रियः पर-स्त्री-द्रव्य-हिंसाश्च वर्जयेत्। स्वप्नं लौल्यं अनृतं उद्धत-वेषत्वं अनर्थ्य-सम्योगं अधर्म-सम्युक्तं अनर्थ-सम्युक्तं च व्यवहारं ।। ०१.७.०२ ।।

evaṃ vaśya-indriyaḥ para-strī-dravya-hiṃsāśca varjayet| svapnaṃ laulyaṃ anṛtaṃ uddhata-veṣatvaṃ anarthya-samyogaṃ adharma-samyuktaṃ anartha-samyuktaṃ ca vyavahāraṃ || 01.7.02 ||

धर्म-अर्थ-अविरोधेन कामं सेवेत। न निह्सुखः स्यात् ।। ०१.७.०३ ।।

dharma-artha-avirodhena kāmaṃ seveta| na nihsukhaḥ syāt || 01.7.03 ||

समं वा त्रिवर्गं अन्योन्य-अनुबद्धं ।। ०१.७.०४ ।।

samaṃ vā trivargaṃ anyonya-anubaddhaṃ || 01.7.04 ||

एको ह्यत्यासेवितो धर्म-अर्थ-कामानां आत्मानं इतरौ च पीडयति ।। ०१.७.०५ ।।

eko hyatyāsevito dharma-artha-kāmānāṃ ātmānaṃ itarau ca pīḍayati || 01.7.05 ||

अर्थएव प्रधानैति कौटिल्यः ।। ०१.७.०६ ।।

arthaeva pradhānaiti kauṭilyaḥ || 01.7.06 ||

अर्थ-मूलौ हि धर्म-कामाविति ।। ०१.७.०७ ।।

artha-mūlau hi dharma-kāmāviti || 01.7.07 ||

मर्यादां स्थापयेदाचार्यानमात्यान्वा। यएनं अपाय स्थानेभ्यो वारयेयुः। छाया-नालिका-प्रतोदेन वा रहसि प्रमाद्यन्तं अभितुदेयुः ।। ०१.७.०८ ।।

maryādāṃ sthāpayedācāryānamātyānvā| yaenaṃ apāya sthānebhyo vārayeyuḥ| chāyā-nālikā-pratodena vā rahasi pramādyantaṃ abhitudeyuḥ || 01.7.08 ||

सहाय-साध्यं राजत्वं चक्रं एकं न वर्तते ।। ०१.७.०९अ ब ।।

sahāya-sādhyaṃ rājatvaṃ cakraṃ ekaṃ na vartate || 01.7.09a ba ||

कुर्वीत सचिवांस्तस्मात्तेषां च शृणुयान्मतं ।। ०१.७.०९च्द् ।।

kurvīta sacivāṃstasmātteṣāṃ ca śṛṇuyānmataṃ || 01.7.09cd ||

सह-अध्यायिनो अमात्यान्कुर्वीत। दृष्ट-शौच-सामर्थ्यत्वात्" इति भारद्वाजः ।। ०१.८.०१ ।।

saha-adhyāyino amātyānkurvīta| dṛṣṭa-śauca-sāmarthyatvāt" iti bhāradvājaḥ || 01.8.01 ||

ते ह्यस्य विश्वास्या भवन्ति इति ।। ०१.८.०२ ।।

te hyasya viśvāsyā bhavanti iti || 01.8.02 ||

नैति विशाल-अक्षः ।। ०१.८.०३ ।।

naiti viśāla-akṣaḥ || 01.8.03 ||

सह-क्रीडितत्वात्परिभवन्त्येनं ।। ०१.८.०४ ।। ये ह्यस्य गुह्य-सधर्माणस्तानमात्यान्कुर्वीत। समान-शील-व्यसनत्वात् ।। ०१.८.०५ ।। ते ह्यस्य मर्मज्ञ-भयान्नापराध्यन्ति इति ।। ०१.८.०६ ।।

saha-krīḍitatvātparibhavantyenaṃ || 01.8.04 || ye hyasya guhya-sadharmāṇastānamātyānkurvīta| samāna-śīla-vyasanatvāt || 01.8.05 || te hyasya marmajña-bhayānnāparādhyanti iti || 01.8.06 ||

साधारणएष दोषः इति पाराशराः ।। ०१.८.०७ ।।

sādhāraṇaeṣa doṣaḥ iti pārāśarāḥ || 01.8.07 ||

तेषां अपि मर्मज्ञ-भयात्कृत-अकृतान्यनुवर्तेत ।। ०१.८.०८ ।। यावद्भ्यो गुह्यं आचष्टे जनेभ्यः पुरुष-अधिपः ।। ०१.८.०९अ ब ।। अवशः कर्मणा तेन वश्यो भवति तावतां ।। ०१.८.०९च्द् ।। यएनं आपत्सु प्राण-आबाध-युक्तास्वनुगृह्णीयुस्तानमात्यान्कुर्वीत। दृष्ट-अनुरागत्वात् इति ।। ०१.८.१० ।।

teṣāṃ api marmajña-bhayātkṛta-akṛtānyanuvarteta || 01.8.08 || yāvadbhyo guhyaṃ ācaṣṭe janebhyaḥ puruṣa-adhipaḥ || 01.8.09a ba || avaśaḥ karmaṇā tena vaśyo bhavati tāvatāṃ || 01.8.09cd || yaenaṃ āpatsu prāṇa-ābādha-yuktāsvanugṛhṇīyustānamātyānkurvīta| dṛṣṭa-anurāgatvāt iti || 01.8.10 ||

नैति पिशुनः ।। ०१.८.११ ।।

naiti piśunaḥ || 01.8.11 ||

भक्तिरेषा न बुद्धि-गुणः ।। ०१.८.१२ ।। संख्यात-अर्थेषु कर्मसु नियुक्ता ये यथा-आदिष्टं अर्थं सविशेषं वा कुर्युस्तानमात्यान्कुर्वीत। दृष्ट-गुणत्वात् इति ।। ०१.८.१३ ।।

bhaktireṣā na buddhi-guṇaḥ || 01.8.12 || saṃkhyāta-artheṣu karmasu niyuktā ye yathā-ādiṣṭaṃ arthaṃ saviśeṣaṃ vā kuryustānamātyānkurvīta| dṛṣṭa-guṇatvāt iti || 01.8.13 ||

नैति कौणपदन्तः ।। ०१.८.१४ ।।

naiti kauṇapadantaḥ || 01.8.14 ||

अन्यैरमात्य-गुणैरयुक्ता ह्येते ।। ०१.८.१५ ।। पितृ-पैतामहानमात्यान्कुर्वीत। दृष्ट-अवदानत्वात् ।। ०१.८.१६ ।। ते ह्येनं अपचरन्तं अपि न त्यजन्ति। सगन्धत्वात् ।। ०१.८.१७ ।। अमानुषेष्वपि चएतद्दृश्यते ।। ०१.८.१८ ।। गावो ह्यसगन्धं गो-गणं अतिक्रम्य सगन्धेष्वेवावतिष्ठन्ते इति ।। ०१.८.१९ ।।

anyairamātya-guṇairayuktā hyete || 01.8.15 || pitṛ-paitāmahānamātyānkurvīta| dṛṣṭa-avadānatvāt || 01.8.16 || te hyenaṃ apacarantaṃ api na tyajanti| sagandhatvāt || 01.8.17 || amānuṣeṣvapi caetaddṛśyate || 01.8.18 || gāvo hyasagandhaṃ go-gaṇaṃ atikramya sagandheṣvevāvatiṣṭhante iti || 01.8.19 ||

नैति वातव्याधिः ।। ०१.८.२० ।।

naiti vātavyādhiḥ || 01.8.20 ||

ते ह्यस्य सर्वं अवगृह्य स्वामिवत्प्रचरन्ति ।। ०१.८.२१ ।। तस्मान्नीतिविदो नवानमात्यान्कुर्वीत ।। ०१.८.२२ ।। नवास्तु यम-स्थाने दण्ड-धरं मन्यमाना नापराध्यन्ति इति ।। ०१.८.२३ ।।

te hyasya sarvaṃ avagṛhya svāmivatpracaranti || 01.8.21 || tasmānnītivido navānamātyānkurvīta || 01.8.22 || navāstu yama-sthāne daṇḍa-dharaṃ manyamānā nāparādhyanti iti || 01.8.23 ||

नैति बाहु-दन्ती पुत्रः ।। ०१.८.२४ ।।

naiti bāhu-dantī putraḥ || 01.8.24 ||

शास्त्रविददृष्ट-कर्मा कर्मसु विषादं गच्छेत् ।। ०१.८.२५ ।। तस्मादभिजन-प्रज्ञा-शौच-शौर्य-अनुराग-युक्तानमात्यान्कुर्वीत। गुण-प्राधान्यात् इति ।। ०१.८.२६ ।।

śāstravidadṛṣṭa-karmā karmasu viṣādaṃ gacchet || 01.8.25 || tasmādabhijana-prajñā-śauca-śaurya-anurāga-yuktānamātyānkurvīta| guṇa-prādhānyāt iti || 01.8.26 ||

सर्वं उपपन्नं इति कौटिल्यः ।। ०१.८.२७ ।।

sarvaṃ upapannaṃ iti kauṭilyaḥ || 01.8.27 ||

कार्य-सामर्थ्याद्द्हि पुरुष-सामर्थ्यं कल्प्यते ।। ०१.८.२८ ।।

kārya-sāmarthyāddhi puruṣa-sāmarthyaṃ kalpyate || 01.8.28 ||

सामर्थ्यश्च विभज्यामात्य-विभवं देश-कालौ च कर्म च ।। ०१.८.२९अ ब ।।

sāmarthyaśca vibhajyāmātya-vibhavaṃ deśa-kālau ca karma ca || 01.8.29a ba ||

अमात्याः सर्व एवएते कार्याः स्युर्न तु मन्त्रिणः ।। ०१.८.२९च्द् ।।

amātyāḥ sarva evaete kāryāḥ syurna tu mantriṇaḥ || 01.8.29cd ||

जानपदो अभिजातः स्ववग्रहः कृत-शिल्पश्चक्षुष्मान्प्राज्ञो धारयिष्णुर्दक्षो वाग्मी प्रगल्भः प्रतिपत्तिमानुत्साह-प्रभाव-युक्तः क्लेश-सहः शुचिर्मैत्रो दृढ-भक्तिः शील-बल-आरोग्य-सत्त्व-युक्तः स्तम्भ-चापल-हीनः सम्प्रियो वैराणां अकर्ताइत्यमात्य-सम्पत् ।। ०१.९.०१ ।।

jānapado abhijātaḥ svavagrahaḥ kṛta-śilpaścakṣuṣmānprājño dhārayiṣṇurdakṣo vāgmī pragalbhaḥ pratipattimānutsāha-prabhāva-yuktaḥ kleśa-sahaḥ śucirmaitro dṛḍha-bhaktiḥ śīla-bala-ārogya-sattva-yuktaḥ stambha-cāpala-hīnaḥ sampriyo vairāṇāṃ akartāityamātya-sampat || 01.9.01 ||

अतः पाद-अर्घ-गुण-हीनौ मध्यम-अवरौ ।। ०१.९.०२ ।।

ataḥ pāda-argha-guṇa-hīnau madhyama-avarau || 01.9.02 ||

तेषां जनपद्-अभिजनं अवग्रहं चऽप्ततः परीक्षेत । समान-विद्येभ्यः शिल्पं शास्त्र-चक्षुष्मत्तां च । कर्म-आरम्भेषु प्रज्ञां धारयिष्णुतां दाक्ष्यं च । कथा-योगेषु वाग्मित्वं प्रागल्भ्यं प्रतिभानवत्त्वं च । संवासिभ्यः शील-बल-आरोग्य-सत्त्व-योगं अस्तम्भं अचापलं च । प्रत्यक्षतः सम्प्रियत्वं अवैरत्वं च ।। ०१.९.०३ ।।

teṣāṃ janapad-abhijanaṃ avagrahaṃ ca'ptataḥ parīkṣeta | samāna-vidyebhyaḥ śilpaṃ śāstra-cakṣuṣmattāṃ ca | karma-ārambheṣu prajñāṃ dhārayiṣṇutāṃ dākṣyaṃ ca | kathā-yogeṣu vāgmitvaṃ prāgalbhyaṃ pratibhānavattvaṃ ca | saṃvāsibhyaḥ śīla-bala-ārogya-sattva-yogaṃ astambhaṃ acāpalaṃ ca | pratyakṣataḥ sampriyatvaṃ avairatvaṃ ca || 01.9.03 ||

प्रत्यक्ष-परोक्ष-अनुमेया हि राज-वृत्तिः ।। ०१.९.०४ ।।

pratyakṣa-parokṣa-anumeyā hi rāja-vṛttiḥ || 01.9.04 ||

स्वयं द्र्ष्टं प्रत्यक्षं ।। ०१.९.०५ ।।

svayaṃ drṣṭaṃ pratyakṣaṃ || 01.9.05 ||

पर-उपदिष्टं परोक्षं ।। ०१.९.०६ ।।

para-upadiṣṭaṃ parokṣaṃ || 01.9.06 ||

कर्मसु कृतेनाकृत-अवेक्षणं अनुमेयं ।। ०१.९.०७ ।।

karmasu kṛtenākṛta-avekṣaṇaṃ anumeyaṃ || 01.9.07 ||

यौगपद्यात्तु कर्मणां अनेकत्वादनेकस्थत्वाच्च देश-काल-अत्ययो मा भूदिति परोक्षं अमात्यैः कारयेत् इत्यमात्य-कर्म ।। ०१.९.०८ ।।

yaugapadyāttu karmaṇāṃ anekatvādanekasthatvācca deśa-kāla-atyayo mā bhūditi parokṣaṃ amātyaiḥ kārayet ityamātya-karma || 01.9.08 ||

पुरोहितं उदित-उदित-कुल-शीलं साङ्गे वेदे दैवे निमित्ते दण्ड-नीत्यां चाभिविनीतं आपदां दैव-मानुषीणां अथर्वभिरुपायैश्च प्रतिकर्तारं कुर्वीत ।। ०१.९.०९ ।।

purohitaṃ udita-udita-kula-śīlaṃ sāṅge vede daive nimitte daṇḍa-nītyāṃ cābhivinītaṃ āpadāṃ daiva-mānuṣīṇāṃ atharvabhirupāyaiśca pratikartāraṃ kurvīta || 01.9.09 ||

तं आचार्यं शिष्यः पितरं पुत्रो भृत्यः स्वामिनं इव चानुवर्तेत ।। ०१.९.१० ।।

taṃ ācāryaṃ śiṣyaḥ pitaraṃ putro bhṛtyaḥ svāminaṃ iva cānuvarteta || 01.9.10 ||

ब्राह्मणेनएधितं क्षत्रं मन्त्रि-मन्त्र-अभिमन्त्रितं ।। ०१.९.११अ ब ।।

brāhmaṇenaedhitaṃ kṣatraṃ mantri-mantra-abhimantritaṃ || 01.9.11a ba ||

जयत्यजितं अत्यन्तं शास्त्र-अनुगम-शस्त्रितं ।। ०१.९.११च्द् ।।

jayatyajitaṃ atyantaṃ śāstra-anugama-śastritaṃ || 01.9.11cd ||

मन्त्रि-पुरोहित-सखः सामान्येष्वधिकरणेषु स्थापयित्वाअमात्यानुपधाभिः शोधयेत् ।। ०१.१०.०१ ।।

mantri-purohita-sakhaḥ sāmānyeṣvadhikaraṇeṣu sthāpayitvāamātyānupadhābhiḥ śodhayet || 01.10.01 ||

पुरोहितं अयाज्य-याजन-अध्यापने नियुक्तं अमृष्यमाणं राजाअवक्षिपेत् ।। ०१.१०.०२ ।।

purohitaṃ ayājya-yājana-adhyāpane niyuktaṃ amṛṣyamāṇaṃ rājāavakṣipet || 01.10.02 ||

स सत्त्रिभिः शपथ-पूर्वं एकैकं अमात्यं उपजापयेत् "अधार्मिको अयं राजा । साधु धार्मिकं अन्यं अस्य तत्-कुलीनं अपरुद्धं कुल्यं एक-प्रग्रहं सामन्तं आटविकं औपपादिकं वा प्रतिपादयामः । सर्वेषां एतद्रोचते । कथं वा तव" इति ।। ०१.१०.०३ ।।

sa sattribhiḥ śapatha-pūrvaṃ ekaikaṃ amātyaṃ upajāpayet "adhārmiko ayaṃ rājā | sādhu dhārmikaṃ anyaṃ asya tat-kulīnaṃ aparuddhaṃ kulyaṃ eka-pragrahaṃ sāmantaṃ āṭavikaṃ aupapādikaṃ vā pratipādayāmaḥ | sarveṣāṃ etadrocate | kathaṃ vā tava" iti || 01.10.03 ||

प्रत्याख्याने शुचिः इति धर्म-उपधा ।। ०१.१०.०४ ।।

pratyākhyāne śuciḥ iti dharma-upadhā || 01.10.04 ||

सेना-पतिरसत्-प्रग्रहेणावक्षिप्तः सत्त्रिभिरेकैकं अमात्यं उपजापयेत्लोभनीयेनार्थेन राज-विनाशाय । "सर्वेषां एतद्रोचते । कथं वा तव" इति ।। ०१.१०.०५ ।।

senā-patirasat-pragraheṇāvakṣiptaḥ sattribhirekaikaṃ amātyaṃ upajāpayetlobhanīyenārthena rāja-vināśāya | "sarveṣāṃ etadrocate | kathaṃ vā tava" iti || 01.10.05 ||

प्रत्याख्याने शुचिः इत्यर्थ-उपधा ।। ०१.१०.०६ ।।

pratyākhyāne śuciḥ ityartha-upadhā || 01.10.06 ||

परिव्राजिका लब्ध-विश्वासाअन्तःपुरे कृत-सत्कारा महा-मात्रं एकैकं उपजपेत् "राज-महिषी त्वां कामयते कृत-समागम-उपाया । महानर्थश्च ते भविष्यति" इति ।। ०१.१०.०७ ।।

parivrājikā labdha-viśvāsāantaḥpure kṛta-satkārā mahā-mātraṃ ekaikaṃ upajapet "rāja-mahiṣī tvāṃ kāmayate kṛta-samāgama-upāyā | mahānarthaśca te bhaviṣyati" iti || 01.10.07 ||

प्रत्याख्याने शुचिः इति काम-उपधा ।। ०१.१०.०८ ।।

pratyākhyāne śuciḥ iti kāma-upadhā || 01.10.08 ||

प्रहवण-निमित्तं एको अमात्यः सर्वानमात्यानावाहयेत् ।। ०१.१०.०९ ।।

prahavaṇa-nimittaṃ eko amātyaḥ sarvānamātyānāvāhayet || 01.10.09 ||

तेनौद्वेगेन राजा तानवरुन्ध्यात् ।। ०१.१०.१० ।।

tenaudvegena rājā tānavarundhyāt || 01.10.10 ||

कापटिकश्चात्र पूर्व-अवरुद्धस्तेषां अर्थ-मान-अवक्षिप्तं एकैकं अमात्यं उपजपेत् "असत्प्रवृत्तो अयं राजा । साध्वेनं हत्वाअन्यं प्रतिपादयामः । सर्वेषां एतद्रोचते । कथं वा तव" इति ।। ०१.१०.११ ।।

kāpaṭikaścātra pūrva-avaruddhasteṣāṃ artha-māna-avakṣiptaṃ ekaikaṃ amātyaṃ upajapet "asatpravṛtto ayaṃ rājā | sādhvenaṃ hatvāanyaṃ pratipādayāmaḥ | sarveṣāṃ etadrocate | kathaṃ vā tava" iti || 01.10.11 ||

प्रत्याख्याने शुचिः इति भय-उपधा ।। ०१.१०.१२ ।।

pratyākhyāne śuciḥ iti bhaya-upadhā || 01.10.12 ||

तत्र धर्म-उपधा-शुद्धान्धर्म-स्थीय-कण्टक-शोधनेषु कर्मसु स्थापयेत् । अर्थ-उपधा-शुद्धान्समाहर्तृ-सम्निधातृ-निचय-कर्मसु । काम-उपधा शुद्धान्बाह्य-आभ्यन्तर-विहार-रक्षासु । भय-उपधा-शुद्धानासन्न-कार्येषु राज्ञः ।। ०१.१०.१३ ।।

tatra dharma-upadhā-śuddhāndharma-sthīya-kaṇṭaka-śodhaneṣu karmasu sthāpayet | artha-upadhā-śuddhānsamāhartṛ-samnidhātṛ-nicaya-karmasu | kāma-upadhā śuddhānbāhya-ābhyantara-vihāra-rakṣāsu | bhaya-upadhā-śuddhānāsanna-kāryeṣu rājñaḥ || 01.10.13 ||

सर्व-उपधा-शुद्धान्मन्त्रिणः कुर्यात् ।। ०१.१०.१४ ।।

sarva-upadhā-śuddhānmantriṇaḥ kuryāt || 01.10.14 ||

सर्वत्राशुचीन्खनि-द्रव्य-हस्ति-वन-कर्म-अन्तेषु उपयोजयेत् ।। ०१.१०.१५ ।।

sarvatrāśucīnkhani-dravya-hasti-vana-karma-anteṣu upayojayet || 01.10.15 ||

त्रिवर्ग-भय-संशुद्धानमात्यान्स्वेषु कर्मसु ।। ०१.१०.१६अ ब ।।

trivarga-bhaya-saṃśuddhānamātyānsveṣu karmasu || 01.10.16a ba ||

अधिकुर्याद्यथा शौचं इत्याचार्या व्यवस्थिताः ।। ०१.१०.१६च्द् ।।

adhikuryādyathā śaucaṃ ityācāryā vyavasthitāḥ || 01.10.16cd ||

न त्वेव कुर्यादात्मानं देवीं वा लक्ष्यं ईश्वरः ।। ०१.१०.१७अ ब ।।

na tveva kuryādātmānaṃ devīṃ vā lakṣyaṃ īśvaraḥ || 01.10.17a ba ||

शौच-हेतोरमात्यानां एतत्कौटिल्य-दर्शनं ।। ०१.१०.१७च्द् ।।

śauca-hetoramātyānāṃ etatkauṭilya-darśanaṃ || 01.10.17cd ||

न दूषणं अदुष्टस्य विषेणैवाम्भसश्चरेत् ।। ०१.१०.१८अ ब ।।

na dūṣaṇaṃ aduṣṭasya viṣeṇaivāmbhasaścaret || 01.10.18a ba ||

कदाचिद्द्हि प्रदुष्टस्य नाधिगम्येत भेषजं ।। ०१.१०.१८च्द् ।।

kadāciddhi praduṣṭasya nādhigamyeta bheṣajaṃ || 01.10.18cd ||

कृता च कलुषा-बुद्धिरुपधाभिश्चतुर्विधा ।। ०१.१०.१९अ ब ।।

kṛtā ca kaluṣā-buddhirupadhābhiścaturvidhā || 01.10.19a ba ||

नागत्वाअन्तं निवर्तेत स्थिता सत्त्ववतां धृतौ ।। ०१.१०.१९च्द् ।।

nāgatvāantaṃ nivarteta sthitā sattvavatāṃ dhṛtau || 01.10.19cd ||

तस्माद्बाह्यं अधिष्ठानं कृत्वा कार्ये चतुर्विधे ।। ०१.१०.२०अ ब ।।

tasmādbāhyaṃ adhiṣṭhānaṃ kṛtvā kārye caturvidhe || 01.10.20a ba ||

शौच-अशौचं अमात्यानां राजा मार्गेत सत्त्रिभिः ।। ०१.१०.२०च्द् ।।

śauca-aśaucaṃ amātyānāṃ rājā mārgeta sattribhiḥ || 01.10.20cd ||

उपधाभिः शुद्ध-अमात्य-वर्गो गूढ-पुरुषानुत्पादयेत्कापटिक-उदास्थित-गृह-पतिक-वैदेहक-तापस-व्यञ्जनान्सत्त्रि-तीष्क्ण-रसद-भिक्षुकीश्च ।। ०१.११.०१ ।।

upadhābhiḥ śuddha-amātya-vargo gūḍha-puruṣānutpādayetkāpaṭika-udāsthita-gṛha-patika-vaidehaka-tāpasa-vyañjanānsattri-tīṣkṇa-rasada-bhikṣukīśca || 01.11.01 ||

पर-मर्मज्ञः प्रगल्भश्छात्रः कापटिकः ।। ०१.११.०२ ।।

para-marmajñaḥ pragalbhaśchātraḥ kāpaṭikaḥ || 01.11.02 ||

तं अर्थ-मानाभ्यां प्रोत्साह्य मन्त्री ब्रूयात् "राजानं मां च प्रमाणं कृत्वा यस्य यदकुशलं पश्यसि तत्तदानीं एव प्रत्यादिश" इति ।। ०१.११.०३ ।।

taṃ artha-mānābhyāṃ protsāhya mantrī brūyāt "rājānaṃ māṃ ca pramāṇaṃ kṛtvā yasya yadakuśalaṃ paśyasi tattadānīṃ eva pratyādiśa" iti || 01.11.03 ||

प्रव्रज्या प्रत्यवसितः प्रज्ञा-शौच-युक्त उदास्थितः ।। ०१.११.०४ ।।

pravrajyā pratyavasitaḥ prajñā-śauca-yukta udāsthitaḥ || 01.11.04 ||

स वार्त्ता-कर्म-प्रदिष्टायां भूमौ प्रभूत-हिरण्य-अन्तेवासी कर्म कारयेत् ।। ०१.११.०५ ।।

sa vārttā-karma-pradiṣṭāyāṃ bhūmau prabhūta-hiraṇya-antevāsī karma kārayet || 01.11.05 ||

कर्म-फलाच्च सर्व-प्रव्रजितानां ग्रास-आच्छादन-आवसथान्प्रतिविदध्यात् ।। ०१.११.०६ ।।

karma-phalācca sarva-pravrajitānāṃ grāsa-ācchādana-āvasathānpratividadhyāt || 01.11.06 ||

वृत्ति-कामांश्चौपजपेत् "एतेनएव वेषेण राज-अर्थश्चरितव्यो भक्त-वेतन-काले चौपस्थातव्यम्" इति ।। ०१.११.०७ ।।

vṛtti-kāmāṃścaupajapet "etenaeva veṣeṇa rāja-arthaścaritavyo bhakta-vetana-kāle caupasthātavyam" iti || 01.11.07 ||

सर्व-प्रव्रजिताश्च स्वं स्वं वर्गं एवं उपजपेयुः ।। ०१.११.०८ ।।

sarva-pravrajitāśca svaṃ svaṃ vargaṃ evaṃ upajapeyuḥ || 01.11.08 ||

कर्षको वृत्ति-क्षीणः प्रज्ञा-शौच-युक्तो गृह-पतिक-व्यञ्जनः ।। ०१.११.०९ ।।

karṣako vṛtti-kṣīṇaḥ prajñā-śauca-yukto gṛha-patika-vyañjanaḥ || 01.11.09 ||

स कृषि-कर्म-प्रदिष्टायां भूमौ इति समानं पूर्वेण ।। ०१.११.१० ।।

sa kṛṣi-karma-pradiṣṭāyāṃ bhūmau iti samānaṃ pūrveṇa || 01.11.10 ||

वाणिजको वृत्ति-क्षीणः प्रज्ञा-शौच-युक्तो वैदेहक-व्यञ्जनः ।। ०१.११.११ ।।

vāṇijako vṛtti-kṣīṇaḥ prajñā-śauca-yukto vaidehaka-vyañjanaḥ || 01.11.11 ||

स वणिक्-कर्म-प्रदिष्टायां भूमौ इति समानं पूर्वेण ।। ०१.११.१२ ।।

sa vaṇik-karma-pradiṣṭāyāṃ bhūmau iti samānaṃ pūrveṇa || 01.11.12 ||

मुण्डो जटिलो वा वृत्ति-कामस्तापस-व्यञ्जनः ।। ०१.११.१३ ।।

muṇḍo jaṭilo vā vṛtti-kāmastāpasa-vyañjanaḥ || 01.11.13 ||

स नगर-अभ्याशे प्रभूत-मुण्ड-जटिल-अन्तेवासी शाकं यव-मुष्टिं वा मास-द्विमास-अन्तरं प्रकाशं अश्नीयात् । गूढं इष्टं आहारं ।। ०१.११.१४ ।।

sa nagara-abhyāśe prabhūta-muṇḍa-jaṭila-antevāsī śākaṃ yava-muṣṭiṃ vā māsa-dvimāsa-antaraṃ prakāśaṃ aśnīyāt | gūḍhaṃ iṣṭaṃ āhāraṃ || 01.11.14 ||

वैदेहक-अन्तेवासिनश्चएनं समिद्ध-योगैरर्चयेयुः ।। ०१.११.१५ ।।

vaidehaka-antevāsinaścaenaṃ samiddha-yogairarcayeyuḥ || 01.11.15 ||

शिष्याश्चास्यऽवेदयेयुः "असौ सिद्धः सामेधिकः" इति ।। ०१.११.१६ ।।

śiṣyāścāsya'vedayeyuḥ "asau siddhaḥ sāmedhikaḥ" iti || 01.11.16 ||

समेध-आशास्तिभिश्चाभिगतानां अङ्ग-विद्यया शिष्य-संज्ञाभिश्च कर्माण्यभिजने अवसितान्यादिशेत् अल्प-लाभं अग्नि-दाहं चोर-भयं दूष्य-वधं तुष्टि-दानं विदेश-प्रवृत्ति-ज्ञानम् । "इदं अद्य श्वो वा भविष्यति । इदं वा राजा करिष्यति" इति ।। ०१.११.१७ ।।

samedha-āśāstibhiścābhigatānāṃ aṅga-vidyayā śiṣya-saṃjñābhiśca karmāṇyabhijane avasitānyādiśet alpa-lābhaṃ agni-dāhaṃ cora-bhayaṃ dūṣya-vadhaṃ tuṣṭi-dānaṃ videśa-pravṛtti-jñānam | "idaṃ adya śvo vā bhaviṣyati | idaṃ vā rājā kariṣyati" iti || 01.11.17 ||

तदस्य गूढाः सत्त्रिणश्च सम्पादयेयुः ।। ०१.११.१८ ।।

tadasya gūḍhāḥ sattriṇaśca sampādayeyuḥ || 01.11.18 ||

सत्त्व-प्रज्ञा-वाक्य-शक्ति-सम्पन्नानां राज-भाग्यं अनुव्याहरेत् । मन्त्रि-सम्योगं च ब्रूयात् ।। ०१.११.१९ ।।

sattva-prajñā-vākya-śakti-sampannānāṃ rāja-bhāgyaṃ anuvyāharet | mantri-samyogaṃ ca brūyāt || 01.11.19 ||

मन्त्री चएषां वृत्ति-कर्मभ्यां वियतेत ।। ०१.११.२० ।।

mantrī caeṣāṃ vṛtti-karmabhyāṃ viyateta || 01.11.20 ||

ये च कारणादभिक्रुद्धास्तानर्थ-मानाभ्यां शमयेत् । अकारण-क्रुद्धांस्तूष्णीं दण्डेन । राज-द्विष्ट-कारिणश्च ।। ०१.११.२१ ।।

ye ca kāraṇādabhikruddhāstānartha-mānābhyāṃ śamayet | akāraṇa-kruddhāṃstūṣṇīṃ daṇḍena | rāja-dviṣṭa-kāriṇaśca || 01.11.21 ||

पूजिताश्चार्थ-मानाभ्यां राज्ञा राज-उपजीविनां ।। ०१.११.२२अ ब ।।

pūjitāścārtha-mānābhyāṃ rājñā rāja-upajīvināṃ || 01.11.22a ba ||

जानीयुः शौचं इत्येताः पञ्च-संस्थाः प्रकीर्तिताः ।। ०१.११.२२च्द् ।।

jānīyuḥ śaucaṃ ityetāḥ pañca-saṃsthāḥ prakīrtitāḥ || 01.11.22cd ||

ये चाप्यस्मबन्धिनो अवश्य-भर्तव्यास्ते लक्षणं अङ्ग-विद्यां जम्भक-विद्यां माया-गतं आश्रम-धर्मं निमित्तं अन्तर-चक्रं इत्यधीयानाः सत्त्रिणः । संसर्ग-विद्यां च ।। ०१.१२.०१ ।।

ye cāpyasmabandhino avaśya-bhartavyāste lakṣaṇaṃ aṅga-vidyāṃ jambhaka-vidyāṃ māyā-gataṃ āśrama-dharmaṃ nimittaṃ antara-cakraṃ ityadhīyānāḥ sattriṇaḥ | saṃsarga-vidyāṃ ca || 01.12.01 ||

ये जनपदे शूरास्त्यक्त-आत्मानो हस्तिनं व्यालं वा द्रव्य-हेतोः प्रतियोधयेयुस्ते तीक्ष्णाः ।। ०१.१२.०२ ।।

ye janapade śūrāstyakta-ātmāno hastinaṃ vyālaṃ vā dravya-hetoḥ pratiyodhayeyuste tīkṣṇāḥ || 01.12.02 ||

ये बन्धुषु निह्स्नेहाः क्रूरा अलसाश्च ते रसदाः ।। ०१.१२.०३ ।।

ye bandhuṣu nihsnehāḥ krūrā alasāśca te rasadāḥ || 01.12.03 ||

परिव्राजिका वृत्ति-कामा दरिद्रा विधवा प्रगल्भा ब्राह्मण्यन्तःपुरे कृत-सत्कारा महा-मात्र-कुलान्यभिगच्छेत् ।। ०१.१२.०४ ।।

parivrājikā vṛtti-kāmā daridrā vidhavā pragalbhā brāhmaṇyantaḥpure kṛta-satkārā mahā-mātra-kulānyabhigacchet || 01.12.04 ||

एतया मुण्डा वृषल्यो व्याख्याताः इति संचाराः ।। ०१.१२.०५ ।।

etayā muṇḍā vṛṣalyo vyākhyātāḥ iti saṃcārāḥ || 01.12.05 ||

तान्राजा स्व-विषये मन्त्रि-पुरोहित-सेना-पति-युव-राज-दौवारिक-अन्तर्वंशिक-प्रशास्तृ-समाहर्तृ-सम्निधातृ-प्रदेष्टृ-नायक-पौर-व्यावहारिक-कार्मान्तिक-मन्त्रि-परिषद्-अध्यक्ष-दण्ड-दुर्ग-अन्तपाल-आटविकेषु श्रद्धेय-देश-वेष-शिल्प-भाषा-अभिजन-अपदेशान्भक्तितः सामर्थ्य-योगाच्चापसर्पयेत् ।। ०१.१२.०६ ।।

tānrājā sva-viṣaye mantri-purohita-senā-pati-yuva-rāja-dauvārika-antarvaṃśika-praśāstṛ-samāhartṛ-samnidhātṛ-pradeṣṭṛ-nāyaka-paura-vyāvahārika-kārmāntika-mantri-pariṣad-adhyakṣa-daṇḍa-durga-antapāla-āṭavikeṣu śraddheya-deśa-veṣa-śilpa-bhāṣā-abhijana-apadeśānbhaktitaḥ sāmarthya-yogāccāpasarpayet || 01.12.06 ||

तेषां बाह्यं चारं छत्र-भृङ्गार-व्यजन-पादुक-आसन-यान-वाहन-उपग्राहिणस्तीक्ष्णा विद्युः ।। ०१.१२.०७ ।।

teṣāṃ bāhyaṃ cāraṃ chatra-bhṛṅgāra-vyajana-pāduka-āsana-yāna-vāhana-upagrāhiṇastīkṣṇā vidyuḥ || 01.12.07 ||

तं सत्त्रिणः संस्थास्वर्पयेयुः ।। ०१.१२.०८ ।।

taṃ sattriṇaḥ saṃsthāsvarpayeyuḥ || 01.12.08 ||

सूद-आरालिक-स्नापक-संवाहक-आस्तरक-कल्पक-प्रसाधक-उदक-परिचारका रसदाः कुब्ज-वामन-किरात-मूक-बधिर-जड-अन्धच्-छद्मानो नट-नर्तक-गायन-वादक-वाग्-जीवन-कुशीलवाः स्त्रियश्चऽभ्यन्तरं चारं विद्युः ।। ०१.१२.०९ ।।

sūda-ārālika-snāpaka-saṃvāhaka-āstaraka-kalpaka-prasādhaka-udaka-paricārakā rasadāḥ kubja-vāmana-kirāta-mūka-badhira-jaḍa-andhac-chadmāno naṭa-nartaka-gāyana-vādaka-vāg-jīvana-kuśīlavāḥ striyaśca'bhyantaraṃ cāraṃ vidyuḥ || 01.12.09 ||

तं भिक्ष्क्यः संस्थास्वप्रयेयुः ।। ०१.१२.१० ।।

taṃ bhikṣkyaḥ saṃsthāsvaprayeyuḥ || 01.12.10 ||

संस्थानां अन्तेवासिनः संज्ञा-लिपिभिश्चार-संचारं कुर्युः ।। ०१.१२.११ ।।

saṃsthānāṃ antevāsinaḥ saṃjñā-lipibhiścāra-saṃcāraṃ kuryuḥ || 01.12.11 ||

न चान्योन्यं संस्थास्ते वा विद्युः ।। ०१.१२.१२ ।।

na cānyonyaṃ saṃsthāste vā vidyuḥ || 01.12.12 ||

भिक्षुकी-प्रतिषेधे द्वाह्स्थ-परम्परा माता-पितृ-व्यञ्जनाः शिल्प-कारिकाः कुशीलवा दास्यो वा गीत-पाठ्य-वाद्य-भाण्ड-गूढ-लेख्य-संज्ञाभिर्वा चारं निर्हरेयुः- ।। ०१.१२.१३ ।।

bhikṣukī-pratiṣedhe dvāhstha-paramparā mātā-pitṛ-vyañjanāḥ śilpa-kārikāḥ kuśīlavā dāsyo vā gīta-pāṭhya-vādya-bhāṇḍa-gūḍha-lekhya-saṃjñābhirvā cāraṃ nirhareyuḥ- || 01.12.13 ||

दीर्घ-रोग-उन्माद-अग्नि-रस-विसर्गेण वा गूढ-निर्गमनं ।। ०१.१२.१४ ।।

dīrgha-roga-unmāda-agni-rasa-visargeṇa vā gūḍha-nirgamanaṃ || 01.12.14 ||

त्रयाणां एक-वाक्ये सम्प्रत्ययः ।। ०१.१२.१५ ।।

trayāṇāṃ eka-vākye sampratyayaḥ || 01.12.15 ||

तेषां अभीक्ष्ण-विनिपाते तूष्णीं-दण्डः प्रतिषेधः ।। ०१.१२.१६ ।।

teṣāṃ abhīkṣṇa-vinipāte tūṣṇīṃ-daṇḍaḥ pratiṣedhaḥ || 01.12.16 ||

कण्टक-शोधन-उक्ताश्चापसर्पाः परेषु कृत-वेतना वसेयुरसम्पातिनश्चार-अर्थं ।। ०१.१२.१७ ।।

kaṇṭaka-śodhana-uktāścāpasarpāḥ pareṣu kṛta-vetanā vaseyurasampātinaścāra-arthaṃ || 01.12.17 ||

त उभय-वेतनाः ।। ०१.१२.१८ ।।

ta ubhaya-vetanāḥ || 01.12.18 ||

गृहीत-पुत्र-दारांश्च कुर्यादुभय-वेतनान् ।। ०१.१२.१९अ ब ।।

gṛhīta-putra-dārāṃśca kuryādubhaya-vetanān || 01.12.19a ba ||

तांश्चारि-प्रहितान्विद्यात्तेषां शौचं च तद्विधैः ।। ०१.१२.१९च्द् ।।

tāṃścāri-prahitānvidyātteṣāṃ śaucaṃ ca tadvidhaiḥ || 01.12.19cd ||

एवं शत्रौ च मित्रे च मध्यमे चऽवपेच्चरान् ।। ०१.१२.२०अ ब ।।

evaṃ śatrau ca mitre ca madhyame ca'vapeccarān || 01.12.20a ba ||

उदासीने च तेषां च तीर्थेष्वष्टादशस्वपि ।। ०१.१२.२०च्द् ।।

udāsīne ca teṣāṃ ca tīrtheṣvaṣṭādaśasvapi || 01.12.20cd ||

अन्तर्-गृह-चरास्तेषां कुब्ज-वामन-पण्डकाः ।। ०१.१२.२१अ ब ।।

antar-gṛha-carāsteṣāṃ kubja-vāmana-paṇḍakāḥ || 01.12.21a ba ||

शिल्पवत्यः स्त्रियो मूकाश्चित्राश्च म्लेच्छ-जातयः ।। ०१.१२.२१च्द् ।।

śilpavatyaḥ striyo mūkāścitrāśca mleccha-jātayaḥ || 01.12.21cd ||

दुर्गेषु वणिजः संस्था दुर्ग-अन्ते सिद्ध-तापसाः ।। ०१.१२.२२अ ब ।।

durgeṣu vaṇijaḥ saṃsthā durga-ante siddha-tāpasāḥ || 01.12.22a ba ||

कर्षक-उदास्थिता राष्ट्रे राष्ट्र-अन्ते व्रज-वासिनः ।। ०१.१२.२२च्द् ।।

karṣaka-udāsthitā rāṣṭre rāṣṭra-ante vraja-vāsinaḥ || 01.12.22cd ||

वने वन-चराः कार्याः श्रमण-आटविक-आदयः ।। ०१.१२.२३अ ब ।।

vane vana-carāḥ kāryāḥ śramaṇa-āṭavika-ādayaḥ || 01.12.23a ba ||

पर-प्रवृत्ति-ज्ञान-अर्थाः शीघ्राश्-चार-परम्पराः ।। ०१.१२.२३च्द् ।।

para-pravṛtti-jñāna-arthāḥ śīghrāś-cāra-paramparāḥ || 01.12.23cd ||

परस्य चएते बोद्धव्यास्तादृशैरेव तादृशाः ।। ०१.१२.२४अ ब ।।

parasya caete boddhavyāstādṛśaireva tādṛśāḥ || 01.12.24a ba ||

चार-संचारिणः संस्था गूढाश्चागूढ-संज्ञिताः ।। ०१.१२.२४च्द् ।।

cāra-saṃcāriṇaḥ saṃsthā gūḍhāścāgūḍha-saṃjñitāḥ || 01.12.24cd ||

अकृत्यान्कृत्य-पक्षीयैर्दर्शितान्कार्य-हेतुभिः ।। ०१.१२.२५अ ब ।।

akṛtyānkṛtya-pakṣīyairdarśitānkārya-hetubhiḥ || 01.12.25a ba ||

पर-अपसर्प-ज्ञान-अर्थं मुख्यानन्तेषु वासयेत् ।। ०१.१२.२५च्द् ।।

para-apasarpa-jñāna-arthaṃ mukhyānanteṣu vāsayet || 01.12.25cd ||

कृत-महा-मात्र-अपसर्पः पौर-जानपदानपसर्पयेत् ।। ०१.१३.०१ ।।

kṛta-mahā-mātra-apasarpaḥ paura-jānapadānapasarpayet || 01.13.01 ||

सत्त्रिणो द्वन्द्विनस्तीर्थ-सभा-पूग-जन-समवायेषु विवादं कुर्युः ।। ०१.१३.०२ ।।

sattriṇo dvandvinastīrtha-sabhā-pūga-jana-samavāyeṣu vivādaṃ kuryuḥ || 01.13.02 ||

सर्व-गुण-सम्पन्नश्चायं राजा श्रूयते । न चास्य कश्चिद्गुणो दृश्यते यः पौर-जानपदान्दण्ड-कराभ्यां पीडयति इति ।। ०१.१३.०३ ।।

sarva-guṇa-sampannaścāyaṃ rājā śrūyate | na cāsya kaścidguṇo dṛśyate yaḥ paura-jānapadāndaṇḍa-karābhyāṃ pīḍayati iti || 01.13.03 ||

तत्र येअनुप्रशंसेयुस्तानितरस्तं च प्रतिषेधयेत् ।। ०१.१३.०४ ।।

tatra yeanupraśaṃseyustānitarastaṃ ca pratiṣedhayet || 01.13.04 ||

मात्स्य-न्याय-अभिभूताः प्रजा मनुं वैवस्वतं राजानं चक्रिरे ।। ०१.१३.०५ ।। धान्य-षड्-भागं पण्य-दश-भागं हिरण्यं चास्य भाग-धेयं प्रकल्पयामासुः ।। ०१.१३.०६ ।। तेन भृता राजानः प्रजानां योग-क्षेम-आवहाः ।। ०१.१३.०७ ।। तेषां किल्बिषं अदण्ड-करा हरन्त्ययोग-क्षेम-आवहाश्च प्रजानां ।। ०१.१३.०८ ।। तस्मादुञ्छ-षड्-भागं आरण्यकाअपि निर्वपन्ति तस्यएतद्भाग-धेयं योअस्मान्गोपायति" इति ।। ०१.१३.०९ ।।

mātsya-nyāya-abhibhūtāḥ prajā manuṃ vaivasvataṃ rājānaṃ cakrire || 01.13.05 || dhānya-ṣaḍ-bhāgaṃ paṇya-daśa-bhāgaṃ hiraṇyaṃ cāsya bhāga-dheyaṃ prakalpayāmāsuḥ || 01.13.06 || tena bhṛtā rājānaḥ prajānāṃ yoga-kṣema-āvahāḥ || 01.13.07 || teṣāṃ kilbiṣaṃ adaṇḍa-karā harantyayoga-kṣema-āvahāśca prajānāṃ || 01.13.08 || tasmāduñcha-ṣaḍ-bhāgaṃ āraṇyakāapi nirvapanti tasyaetadbhāga-dheyaṃ yoasmāngopāyati" iti || 01.13.09 ||

इन्द्र-यम-स्थानं एतद्राजानः प्रत्यक्ष-हेड-प्रसादाः ।। ०१.१३.१० ।।

indra-yama-sthānaṃ etadrājānaḥ pratyakṣa-heḍa-prasādāḥ || 01.13.10 ||

तानवमन्यमानान्दैवोअपि दण्डः स्पृशति ।। ०१.१३.११ ।।

tānavamanyamānāndaivoapi daṇḍaḥ spṛśati || 01.13.11 ||

तस्माद्राजानो नावमन्तव्याः ।। ०१.१३.१२ ।।

tasmādrājāno nāvamantavyāḥ || 01.13.12 ||

इत्येवं क्षुद्रकान्प्रतिषेधयेत् ।। ०१.१३.१३ ।।

ityevaṃ kṣudrakānpratiṣedhayet || 01.13.13 ||

किं-वदन्तीं च विद्युः ।। ०१.१३.१४ ।।

kiṃ-vadantīṃ ca vidyuḥ || 01.13.14 ||

ये चास्य धान्य-पशु-हिरण्यान्याजीवन्ति । तैरुपकुर्वन्ति व्यसनेअभ्युदये वा । कुपितं बन्धुं राष्ट्रं वा व्यावर्तयन्ति । अमित्रं आटविकं वा प्रतिषेधयन्ति । तेषां मुण्ड-जटिल-व्यञ्जनास्तुष्ट-अतुष्टत्वं विद्युः ।। ०१.१३.१५ ।।

ye cāsya dhānya-paśu-hiraṇyānyājīvanti | tairupakurvanti vyasaneabhyudaye vā | kupitaṃ bandhuṃ rāṣṭraṃ vā vyāvartayanti | amitraṃ āṭavikaṃ vā pratiṣedhayanti | teṣāṃ muṇḍa-jaṭila-vyañjanāstuṣṭa-atuṣṭatvaṃ vidyuḥ || 01.13.15 ||

तुष्टान्भूयोअर्थ-मानाभ्यां पूजयेत् ।। ०१.१३.१६ ।।

tuṣṭānbhūyoartha-mānābhyāṃ pūjayet || 01.13.16 ||

अतुष्टांस्तुष्टि-हेतोस्त्यागेन साम्ना च प्रसादयेत् ।। ०१.१३.१७ ।।

atuṣṭāṃstuṣṭi-hetostyāgena sāmnā ca prasādayet || 01.13.17 ||

परस्पराद्वा भेदयेदेनान् । सामन्त-आटविक-तत्-कुलीन-अपरुद्धेभ्यश्च ।। ०१.१३.१८ ।।

parasparādvā bhedayedenān | sāmanta-āṭavika-tat-kulīna-aparuddhebhyaśca || 01.13.18 ||

तथाअप्यतुष्यतो दण्ड-कर-साधन-अधिकारेण जनपद-विद्वेषं ग्राहयेत् ।। ०१.१३.१९ ।।

tathāapyatuṣyato daṇḍa-kara-sādhana-adhikāreṇa janapada-vidveṣaṃ grāhayet || 01.13.19 ||

विविष्टानुपांशु-दण्डेन जनपद-कोपेन वा साधयेत् ।। ०१.१३.२० ।।

viviṣṭānupāṃśu-daṇḍena janapada-kopena vā sādhayet || 01.13.20 ||

गुप्त-पुत्र-दारानाकर-कर्म-अन्तेषु वा वासयेत्परेषां आस्पद-भयात् ।। ०१.१३.२१ ।।

gupta-putra-dārānākara-karma-anteṣu vā vāsayetpareṣāṃ āspada-bhayāt || 01.13.21 ||

क्रुद्ध-लुब्ध-भीत-मानिनस्तु परेषां कृत्याः ।। ०१.१३.२२ ।।

kruddha-lubdha-bhīta-māninastu pareṣāṃ kṛtyāḥ || 01.13.22 ||

तेषां कार्तान्तिक-नैमित्तिक-मौहूर्तिक-व्यञ्जनाः परस्पर-अभिसम्बन्धं अमित्र-आटविक-सम्बन्धं वा विद्युः ।। ०१.१३.२३ ।।

teṣāṃ kārtāntika-naimittika-mauhūrtika-vyañjanāḥ paraspara-abhisambandhaṃ amitra-āṭavika-sambandhaṃ vā vidyuḥ || 01.13.23 ||

तुष्टानर्थ-मानाभ्यां पूजयेत् ।। ०१.१३.२४ ।।

tuṣṭānartha-mānābhyāṃ pūjayet || 01.13.24 ||

अतुष्टान्साम-दान-भेद-दण्डैः साधयेत् ।। ०१.१३.२५ ।।

atuṣṭānsāma-dāna-bheda-daṇḍaiḥ sādhayet || 01.13.25 ||

एवं स्व-विषये कृत्यानकृत्यांश्च विचक्षणः ।। ०१.१३.२६अ ब ।।

evaṃ sva-viṣaye kṛtyānakṛtyāṃśca vicakṣaṇaḥ || 01.13.26a ba ||

पर-उपजापात्सम्रक्षेत्प्रधानान्क्षुद्रकानपि ।। ०१.१३.२६च्द् ।।

para-upajāpātsamrakṣetpradhānānkṣudrakānapi || 01.13.26cd ||

कृत्य-अकृत्य-पक्ष-उपग्रहः स्व-विषये व्याख्यातः । पर-विषये वाच्यः ।। ०१.१४.०१ ।।

kṛtya-akṛtya-pakṣa-upagrahaḥ sva-viṣaye vyākhyātaḥ | para-viṣaye vācyaḥ || 01.14.01 ||

संश्रुत्यार्थान्विप्रलब्धः । तुल्य-कारिणोः शिल्पे वाउपकारे वा विमानितः । वल्लभ-अवरुद्धः । समाहूय पराजितः । प्रवास-उपतप्तः । कृत्वा व्ययं अलब्ध-कार्यः । स्वधर्माद्दायाद्याद्वाउपरुद्धः । मान-अधिकाराभ्यां भ्रष्टः । कुल्यैरन्तर्हितः । प्रसभ-अभिमृष्ट-स्त्रीकः । कार-अभिन्यस्तः । पर-उक्त-दण्डितः । मिथ्या-आचार-वारितः । सर्व-स्वम् आहारितः । बन्धन-परिक्लिष्टः । प्रवासित-बन्धुः इति क्रुद्ध-वर्गः ।। ०१.१४.०२ ।।

saṃśrutyārthānvipralabdhaḥ | tulya-kāriṇoḥ śilpe vāupakāre vā vimānitaḥ | vallabha-avaruddhaḥ | samāhūya parājitaḥ | pravāsa-upataptaḥ | kṛtvā vyayaṃ alabdha-kāryaḥ | svadharmāddāyādyādvāuparuddhaḥ | māna-adhikārābhyāṃ bhraṣṭaḥ | kulyairantarhitaḥ | prasabha-abhimṛṣṭa-strīkaḥ | kāra-abhinyastaḥ | para-ukta-daṇḍitaḥ | mithyā-ācāra-vāritaḥ | sarva-svam āhāritaḥ | bandhana-parikliṣṭaḥ | pravāsita-bandhuḥ iti kruddha-vargaḥ || 01.14.02 ||

स्वयं उपहतः । विप्रकृतः । पाप-कर्म-अभिख्यातः । तुल्य-दोष-दण्डेनौद्विग्नः । पर्यात्त-भूमिः । दण्डेनौपनतः । सर्व-अधिकरणस्थः । सहसा-उपचित-अर्थः । तत्-कुलीन-उपाशंसुः । प्रद्विष्टो राज्ञा । राज-द्वेषी च इति भीत-वर्गः ।। ०१.१४.०३ ।।

svayaṃ upahataḥ | viprakṛtaḥ | pāpa-karma-abhikhyātaḥ | tulya-doṣa-daṇḍenaudvignaḥ | paryātta-bhūmiḥ | daṇḍenaupanataḥ | sarva-adhikaraṇasthaḥ | sahasā-upacita-arthaḥ | tat-kulīna-upāśaṃsuḥ | pradviṣṭo rājñā | rāja-dveṣī ca iti bhīta-vargaḥ || 01.14.03 ||

परिक्षीणः । अन्य-आत्त-स्वः । कदर्यः । व्यसनी । अत्याहित-व्यवहारश्च इति लुब्ध-वर्गः ।। ०१.१४.०४ ।।

parikṣīṇaḥ | anya-ātta-svaḥ | kadaryaḥ | vyasanī | atyāhita-vyavahāraśca iti lubdha-vargaḥ || 01.14.04 ||

आत्म-सम्भावितः । मान-कामः । शत्रु-पूजा-अमर्षितः । नीचैरुपहितः । तीक्ष्णः । साहसिकः । भोगेनासंतुष्टः इति मानि-वर्गः ।। ०१.१४.०५ ।।

ātma-sambhāvitaḥ | māna-kāmaḥ | śatru-pūjā-amarṣitaḥ | nīcairupahitaḥ | tīkṣṇaḥ | sāhasikaḥ | bhogenāsaṃtuṣṭaḥ iti māni-vargaḥ || 01.14.05 ||

तेषां मुण्ड-जटिल-व्यञ्जनैर्यो यद्-भक्तिः कृत्य-पक्षीयस्तं तेनौपजापयेत् ।। ०१.१४.०६ ।।

teṣāṃ muṇḍa-jaṭila-vyañjanairyo yad-bhaktiḥ kṛtya-pakṣīyastaṃ tenaupajāpayet || 01.14.06 ||

यथा मद-अन्धो हस्ती मत्तेनाधिष्ठितो यद्यदासादयति तत्सर्वं प्रमृद्नाति । एवं अयं अशास्त्र-चक्षुरन्धो राजा पौर-जानपद-वधायाभ्युत्थितः । शक्यं अस्य प्रतिहस्ति-प्रोत्साहनेनापकर्तुम् । अमर्षः क्रियताम् इति क्रुद्ध-वर्गं उपजापयेत् ।। ०१.१४.०७ ।।

yathā mada-andho hastī mattenādhiṣṭhito yadyadāsādayati tatsarvaṃ pramṛdnāti | evaṃ ayaṃ aśāstra-cakṣurandho rājā paura-jānapada-vadhāyābhyutthitaḥ | śakyaṃ asya pratihasti-protsāhanenāpakartum | amarṣaḥ kriyatām iti kruddha-vargaṃ upajāpayet || 01.14.07 ||

यथा लीनः सर्पो यस्माद्भयं पश्यति तत्र विषं उत्सृजति । एवं अयं राजा जात-दोष-आशङ्कस्त्वयि पुरा क्रोध-विषं उत्सृजति । अन्यत्र गम्यताम् इति भीत-वर्गं-उपजापयेत् ।। ०१.१४.०८ ।।

yathā līnaḥ sarpo yasmādbhayaṃ paśyati tatra viṣaṃ utsṛjati | evaṃ ayaṃ rājā jāta-doṣa-āśaṅkastvayi purā krodha-viṣaṃ utsṛjati | anyatra gamyatām iti bhīta-vargaṃ-upajāpayet || 01.14.08 ||

यथा श्व-गणिनां धेनुः श्वभ्यो दुह्यते न ब्राह्मणेभ्यः । एवं अयं राजा सत्त्व-प्रज्ञा-वाक्य-शक्ति-हीनेभ्यो दुह्यते नऽत्म-गुण-सम्पन्नेभ्यः । असौ राजा पुरुष-विशेषज्ञः । तत्र गम्यताम् इति लुब्ध-वर्गं-उपजापयेत् ।। ०१.१४.०९ ।।

yathā śva-gaṇināṃ dhenuḥ śvabhyo duhyate na brāhmaṇebhyaḥ | evaṃ ayaṃ rājā sattva-prajñā-vākya-śakti-hīnebhyo duhyate na'tma-guṇa-sampannebhyaḥ | asau rājā puruṣa-viśeṣajñaḥ | tatra gamyatām iti lubdha-vargaṃ-upajāpayet || 01.14.09 ||

यथा चण्डाल-उद-पानश्चण्डालानां एवौपभोग्यो नान्येषाम् । एवं अयं राजा नीचो नीचानां एवौपभोग्यो न त्वद्विधानां आर्याणाम् । असौ राजा पुरुष-विशेषज्ञः । तत्र गम्यताम् इति मानि-वर्गं उपजापयेत् ।। ०१.१४.१० ।।

yathā caṇḍāla-uda-pānaścaṇḍālānāṃ evaupabhogyo nānyeṣām | evaṃ ayaṃ rājā nīco nīcānāṃ evaupabhogyo na tvadvidhānāṃ āryāṇām | asau rājā puruṣa-viśeṣajñaḥ | tatra gamyatām iti māni-vargaṃ upajāpayet || 01.14.10 ||

तथाइति प्रतिपन्नांस्तान्संहितान्पण-कर्मणा ।। ०१.१४.११अ ब ।।

tathāiti pratipannāṃstānsaṃhitānpaṇa-karmaṇā || 01.14.11a ba ||

योजयेत यथा-शक्ति सापसर्पान्स्व-कर्मसु ।। ०१.१४.११च्द् ।।

yojayeta yathā-śakti sāpasarpānsva-karmasu || 01.14.11cd ||

लभेत साम-दानाभ्यां कृत्यांश्च पर-भूमिषु ।। ०१.१४.१२अ ब ।।

labheta sāma-dānābhyāṃ kṛtyāṃśca para-bhūmiṣu || 01.14.12a ba ||

अकृत्यान्भेद-दण्डाभ्यां पर-दोषांश्च दर्शयन् ।। ०१.१४.१२च्द् ।।

akṛtyānbheda-daṇḍābhyāṃ para-doṣāṃśca darśayan || 01.14.12cd ||

कृत-स्व-पक्ष-पर-पक्ष-उपग्रहः कार्य-आरम्भांश्चिन्तयेत् ।। ०१.१५.०१ ।।

kṛta-sva-pakṣa-para-pakṣa-upagrahaḥ kārya-ārambhāṃścintayet || 01.15.01 ||

मन्त्र-पूर्वाः सर्व-आरम्भाः ।। ०१.१५.०२ ।।

mantra-pūrvāḥ sarva-ārambhāḥ || 01.15.02 ||

तद्-उद्देशः संवृतः कथानां अनिह्श्रावी पक्षिभिरप्यनालोक्यः स्यात् ।। ०१.१५.०३ ।।

tad-uddeśaḥ saṃvṛtaḥ kathānāṃ anihśrāvī pakṣibhirapyanālokyaḥ syāt || 01.15.03 ||

श्रूयते हि शुक-सारिकाभिर्मन्त्रो भिन्नः । श्वभिरप्यन्यैश्च तिर्यग्-योनिभिरिति ।। ०१.१५.०४ ।।

śrūyate hi śuka-sārikābhirmantro bhinnaḥ | śvabhirapyanyaiśca tiryag-yonibhiriti || 01.15.04 ||

तस्मान्मन्त्र-उद्देशं अनायुक्तो नौपगच्छेत् ।। ०१.१५.०५ ।।

tasmānmantra-uddeśaṃ anāyukto naupagacchet || 01.15.05 ||

उच्छिद्येत मन्त्र-भेदी ।। ०१.१५.०६ ।।

ucchidyeta mantra-bhedī || 01.15.06 ||

मन्त्र-भेदो हि दूत-अमात्य-स्वामिनां इङ्गित-आकाराभ्यां ।। ०१.१५.०७ ।।

mantra-bhedo hi dūta-amātya-svāmināṃ iṅgita-ākārābhyāṃ || 01.15.07 ||

इङ्गितं अन्यथा-वृत्तिः ।। ०१.१५.०८ ।।

iṅgitaṃ anyathā-vṛttiḥ || 01.15.08 ||

आकृति-ग्रहणं आकारः ।। ०१.१५.०९ ।।

ākṛti-grahaṇaṃ ākāraḥ || 01.15.09 ||

तस्य संवरणं आयुक्त-पुरुष-रक्षणं आ-कार्य-कालादिति ।। ०१.१५.१० ।।

tasya saṃvaraṇaṃ āyukta-puruṣa-rakṣaṇaṃ ā-kārya-kālāditi || 01.15.10 ||

तेषां हि प्रमाद-मद-सुप्त-प्रलापाः । काम-आदिरुत्सेकः । प्रच्छन्नोअवमतो वा मन्त्रं भिनत्ति ।। ०१.१५.११ ।।

teṣāṃ hi pramāda-mada-supta-pralāpāḥ | kāma-ādirutsekaḥ | pracchannoavamato vā mantraṃ bhinatti || 01.15.11 ||

तस्मादाद्रक्षेन्मन्त्रं ।। ०१.१५.१२ ।।

tasmādādrakṣenmantraṃ || 01.15.12 ||

मन्त्र-भेदो ह्ययोग-क्षेम-करो राज्ञस्तद्-आयुक्त-पुरुषाणां च ।। ०१.१५.१३ ।। तस्माद्गुह्यं एको मन्त्रयेत इति भारद्वाजः ।। ०१.१५.१४ ।।

mantra-bhedo hyayoga-kṣema-karo rājñastad-āyukta-puruṣāṇāṃ ca || 01.15.13 || tasmādguhyaṃ eko mantrayeta iti bhāradvājaḥ || 01.15.14 ||

मन्त्रिणां अपि हि मन्त्रिणो भवन्ति । तेषां अप्यन्ये ।। ०१.१५.१५ ।। साएषा मन्त्रि-परम्परा मन्त्रं भिनत्ति ।। ०१.१५.१६ ।। तस्मान्नास्य परे विद्युः कर्म किंचिच्चिकीर्षितं ।। ०१.१५.१७अ ब ।।

mantriṇāṃ api hi mantriṇo bhavanti | teṣāṃ apyanye || 01.15.15 || sāeṣā mantri-paramparā mantraṃ bhinatti || 01.15.16 || tasmānnāsya pare vidyuḥ karma kiṃciccikīrṣitaṃ || 01.15.17a ba ||

आरब्धारस्तु जानीयुरारब्धं कृतं एव वा ।। ०१.१५.१७च्द् ।।

ārabdhārastu jānīyurārabdhaṃ kṛtaṃ eva vā || 01.15.17cd ||

नएकस्य मन्त्र-सिद्धिरस्ति इति विशाल-अक्षः ।। ०१.१५.१८ ।।

naekasya mantra-siddhirasti iti viśāla-akṣaḥ || 01.15.18 ||

प्रत्यक्ष-परोक्ष-अनुमेया हि राज-वृत्तिः ।। ०१.१५.१९ ।। अनुपलब्धस्य ज्ञानं उपलब्धस्य निश्चित-बल-आधानं अर्थ-द्वैधस्य संशयच्-छेदनं एक-देश-दृष्टस्य शेष-उपलब्धिरिति मन्त्रि-साध्यं एतत् ।। ०१.१५.२० ।। तस्माद्बुद्धि-वृद्धैः सार्धं अध्यासीत मन्त्रं ।। ०१.१५.२१ ।। न कंचिदवमन्येत सर्वस्य शृणुयान्मतं ।। ०१.१५.२२अ ब ।।

pratyakṣa-parokṣa-anumeyā hi rāja-vṛttiḥ || 01.15.19 || anupalabdhasya jñānaṃ upalabdhasya niścita-bala-ādhānaṃ artha-dvaidhasya saṃśayac-chedanaṃ eka-deśa-dṛṣṭasya śeṣa-upalabdhiriti mantri-sādhyaṃ etat || 01.15.20 || tasmādbuddhi-vṛddhaiḥ sārdhaṃ adhyāsīta mantraṃ || 01.15.21 || na kaṃcidavamanyeta sarvasya śṛṇuyānmataṃ || 01.15.22a ba ||

बालस्याप्यर्थवद्-वाक्यं उपयुञ्जीत पण्डितः ।। ०१.१५.२२च्द् ।।

bālasyāpyarthavad-vākyaṃ upayuñjīta paṇḍitaḥ || 01.15.22cd ||

एतन्मन्त्र-ज्ञानम् । नएतन्मन्त्र-रक्षणम् इति पाराशराः ।। ०१.१५.२३ ।।

etanmantra-jñānam | naetanmantra-rakṣaṇam iti pārāśarāḥ || 01.15.23 ||

यदस्य कार्यं अभिप्रेतं तत्-प्रतिरूपकं मन्त्रिणः पृच्छेत् कार्यं इदं एवं आसीत् । एवं वा यदि भवेत् । तत्कथं कर्तव्यम्" इति ।। ०१.१५.२४ ।।

yadasya kāryaṃ abhipretaṃ tat-pratirūpakaṃ mantriṇaḥ pṛcchet kāryaṃ idaṃ evaṃ āsīt | evaṃ vā yadi bhavet | tatkathaṃ kartavyam" iti || 01.15.24 ||

ते यथा ब्रूयुस्तत्कुर्यात् ।। ०१.१५.२५ ।।

te yathā brūyustatkuryāt || 01.15.25 ||

एवं मन्त्र-उपलब्धिः संवृतिश्च भवति" इति ।। ०१.१५.२६ ।।

evaṃ mantra-upalabdhiḥ saṃvṛtiśca bhavati" iti || 01.15.26 ||

नैति पिशुनः ।। ०१.१५.२७ ।।

naiti piśunaḥ || 01.15.27 ||

मन्त्रिणो हि व्यवहितं अर्थं वृत्तं अवृत्तं वा पृष्टा अनादरेण ब्रुवन्ति प्रकाशयन्ति वा ।। ०१.१५.२८ ।। स दोषः ।। ०१.१५.२९ ।। तस्मात्कर्मसु ये येष्वभिप्रेतास्तैः सह मन्त्रयेत ।। ०१.१५.३० ।। तैर्मन्त्रयमाणो हि मन्त्र-सिद्धिं गुप्तिं च लभते इति ।। ०१.१५.३१ ।।

mantriṇo hi vyavahitaṃ arthaṃ vṛttaṃ avṛttaṃ vā pṛṣṭā anādareṇa bruvanti prakāśayanti vā || 01.15.28 || sa doṣaḥ || 01.15.29 || tasmātkarmasu ye yeṣvabhipretāstaiḥ saha mantrayeta || 01.15.30 || tairmantrayamāṇo hi mantra-siddhiṃ guptiṃ ca labhate iti || 01.15.31 ||

नैति कौटिल्यः ।। ०१.१५.३२ ।।

naiti kauṭilyaḥ || 01.15.32 ||

अनवस्था ह्येषा ।। ०१.१५.३३ ।।

anavasthā hyeṣā || 01.15.33 ||

मन्त्रिभिस्त्रिभिश्चतुर्भिर्वा सह मन्त्रयेत ।। ०१.१५.३४ ।।

mantribhistribhiścaturbhirvā saha mantrayeta || 01.15.34 ||

मन्त्रयमाणो ह्येकेनार्थ-कृच्छ्रेषु निश्चयं नाधिगच्छेत् ।। ०१.१५.३५ ।।

mantrayamāṇo hyekenārtha-kṛcchreṣu niścayaṃ nādhigacchet || 01.15.35 ||

एकश्च मन्त्री यथा-इष्टं अनवग्रहश्चरति ।। ०१.१५.३६ ।।

ekaśca mantrī yathā-iṣṭaṃ anavagrahaścarati || 01.15.36 ||

द्वाभ्यां मन्त्रयमाणो द्वाभ्यां संहताभ्यां अवगृह्यते । विगृहीताभ्यां विनाश्यते ।। ०१.१५.३७ ।।

dvābhyāṃ mantrayamāṇo dvābhyāṃ saṃhatābhyāṃ avagṛhyate | vigṛhītābhyāṃ vināśyate || 01.15.37 ||

तत्त्रिषु चतुषु वा कृच्छ्रेणौपपद्यते ।। ०१.१५.३८ ।।

tattriṣu catuṣu vā kṛcchreṇaupapadyate || 01.15.38 ||

महा-दोषं उपपन्नं तु भवति ।। ०१.१५.३९ ।।

mahā-doṣaṃ upapannaṃ tu bhavati || 01.15.39 ||

ततः परेषु कृच्छ्रेणार्थ-निश्चयो गम्यते । मन्त्रो वा रक्ष्यते ।। ०१.१५.४० ।।

tataḥ pareṣu kṛcchreṇārtha-niścayo gamyate | mantro vā rakṣyate || 01.15.40 ||

देश-काल-कार्य-वशेन त्वेकेन सह द्वाभ्यां एको वा यथा-सामर्थ्यं मन्त्रयेत (अल्तेर्णतिवे विएwसप्प्रोवेद्) ।। ०१.१५.४१ ।।

deśa-kāla-kārya-vaśena tvekena saha dvābhyāṃ eko vā yathā-sāmarthyaṃ mantrayeta (alterṇative viewsapproved) || 01.15.41 ||

कर्मणां आरम्भ-उपायः पुरुष-द्रव्य-सम्पद्देश-काल-विभागो विनिपात-प्रतीकारः कार्य-सिद्धिरिति पञ्च-अङ्गो मन्त्रः ।। ०१.१५.४२ ।।

karmaṇāṃ ārambha-upāyaḥ puruṣa-dravya-sampaddeśa-kāla-vibhāgo vinipāta-pratīkāraḥ kārya-siddhiriti pañca-aṅgo mantraḥ || 01.15.42 ||

तानेकैकशः पृच्छेत्समस्तांश्च ।। ०१.१५.४३ ।।

tānekaikaśaḥ pṛcchetsamastāṃśca || 01.15.43 ||

हेतुभिश्चएषां मति-प्रविवेकान्विद्यात् ।। ०१.१५.४४ ।।

hetubhiścaeṣāṃ mati-pravivekānvidyāt || 01.15.44 ||

अवाप्त-अर्थः कालं नातिक्रामयेत् ।। ०१.१५.४५ ।।

avāpta-arthaḥ kālaṃ nātikrāmayet || 01.15.45 ||

न दीर्घ-कालं मन्त्रयेत । न तेषां पक्षीयैर्येषां अपकुर्यात् ।। ०१.१५.४६ ।।

na dīrgha-kālaṃ mantrayeta | na teṣāṃ pakṣīyairyeṣāṃ apakuryāt || 01.15.46 ||

मन्त्रि-परिषदं द्वादश-अमात्यान्कुर्वीत इति मानवाः ।। ०१.१५.४७ ।।

mantri-pariṣadaṃ dvādaśa-amātyānkurvīta iti mānavāḥ || 01.15.47 ||

षोडश इति बार्हस्पत्याः ।। ०१.१५.४८ ।।

ṣoḍaśa iti bārhaspatyāḥ || 01.15.48 ||

विंशतिम् इत्यौशनसाः ।। ०१.१५.४९ ।।

viṃśatim ityauśanasāḥ || 01.15.49 ||

यथा-सामर्थ्यं इति कौटिल्यः ।। ०१.१५.५० ।।

yathā-sāmarthyaṃ iti kauṭilyaḥ || 01.15.50 ||

ते ह्यस्य स्व-पक्षं पर-पक्षं च चिन्तयेयुः ।। ०१.१५.५१ ।।

te hyasya sva-pakṣaṃ para-pakṣaṃ ca cintayeyuḥ || 01.15.51 ||

अकृत-आरम्भं आरब्ध-अनुष्ठानं अनुष्ठित-विशेषं नियोग-सम्पदं च कर्मणां कुर्युः ।। ०१.१५.५२ ।।

akṛta-ārambhaṃ ārabdha-anuṣṭhānaṃ anuṣṭhita-viśeṣaṃ niyoga-sampadaṃ ca karmaṇāṃ kuryuḥ || 01.15.52 ||

आसन्नैः सह कर्माणि पश्येत् ।। ०१.१५.५३ ।।

āsannaiḥ saha karmāṇi paśyet || 01.15.53 ||

अनासन्नैः सह पत्त्र-सम्प्रेषणेन मन्त्रयेत ।। ०१.१५.५४ ।।

anāsannaiḥ saha pattra-sampreṣaṇena mantrayeta || 01.15.54 ||

इन्द्रस्य हि मन्त्रि-परिषद्-ऋषीणां सहस्रं ।। ०१.१५.५५ ।।

indrasya hi mantri-pariṣad-ṛṣīṇāṃ sahasraṃ || 01.15.55 ||

स तच्चक्षुः ।। ०१.१५.५६ ।।

sa taccakṣuḥ || 01.15.56 ||

तस्मादिमं द्व्य्-अक्षं सहस्र-अक्षं आहुः ।। ०१.१५.५७ ।।

tasmādimaṃ dvy-akṣaṃ sahasra-akṣaṃ āhuḥ || 01.15.57 ||

आत्ययिके कार्ये मन्त्रिणो मन्त्रि-परिषदं चऽहूय ब्रूयात् ।। ०१.१५.५८ ।।

ātyayike kārye mantriṇo mantri-pariṣadaṃ ca'hūya brūyāt || 01.15.58 ||

तत्र यद्-भूयिष्ठा ब्रूयुः कार्य-सिद्धि-करं वा तत्कुर्यात् ।। ०१.१५.५९ ।।

tatra yad-bhūyiṣṭhā brūyuḥ kārya-siddhi-karaṃ vā tatkuryāt || 01.15.59 ||

कुर्वतश्च ।। ०१.१५.६० ।।

kurvataśca || 01.15.60 ||

नास्य गुह्यं परे विद्युश्छिद्रं विद्यात्परस्य च ।। ०१.१५.६०अ ब ।।

nāsya guhyaṃ pare vidyuśchidraṃ vidyātparasya ca || 01.15.60a ba ||

गूहेत्कूर्मैवाङ्गानि यत्स्याद्विवृतं आत्मनः ।। ०१.१५.६०च्द् ।।

gūhetkūrmaivāṅgāni yatsyādvivṛtaṃ ātmanaḥ || 01.15.60cd ||

यथा ह्यश्रोत्रियः श्राद्धं न सतां भोक्तुं अर्हति ।। ०१.१५.६१अ ब ।।

yathā hyaśrotriyaḥ śrāddhaṃ na satāṃ bhoktuṃ arhati || 01.15.61a ba ||

एवं अश्रुत-शास्त्र-अर्थो न मन्त्रं श्रोतुं अर्हति ।। ०१.१५.६१च्द् ।।

evaṃ aśruta-śāstra-artho na mantraṃ śrotuṃ arhati || 01.15.61cd ||

उद्वृत्त-मन्त्रो दूत-प्रणिधिः ।। ०१.१६.०१ ।।

udvṛtta-mantro dūta-praṇidhiḥ || 01.16.01 ||

अमात्य-सम्पदाउपेतो निसृष्ट-अर्थः ।। ०१.१६.०२ ।।

amātya-sampadāupeto nisṛṣṭa-arthaḥ || 01.16.02 ||

पाद-गुण-हीनः परिमित-अर्थः ।। ०१.१६.०३ ।।

pāda-guṇa-hīnaḥ parimita-arthaḥ || 01.16.03 ||

अर्ध-गुण-हीनः शासन-हरः ।। ०१.१६.०४ ।।

ardha-guṇa-hīnaḥ śāsana-haraḥ || 01.16.04 ||

सुप्रतिविहित-यान-वाहन-पुरुष-परिवापः प्रतिष्ठेत ।। ०१.१६.०५ ।।

suprativihita-yāna-vāhana-puruṣa-parivāpaḥ pratiṣṭheta || 01.16.05 ||

शासनं एवं वाच्यः परः । स वक्ष्यत्येवम् । तस्यैदं प्रतिवाक्यम् । एवं अतिसंधातव्यम् । इत्यधीयानो गच्छेत् ।। ०१.१६.०६ ।।

śāsanaṃ evaṃ vācyaḥ paraḥ | sa vakṣyatyevam | tasyaidaṃ prativākyam | evaṃ atisaṃdhātavyam | ityadhīyāno gacchet || 01.16.06 ||

अटव्य्-अन्त-पाल-पुर-राष्ट्र-मुख्यैश्च प्रतिसंसर्गं गच्छेत् ।। ०१.१६.०७ ।।

aṭavy-anta-pāla-pura-rāṣṭra-mukhyaiśca pratisaṃsargaṃ gacchet || 01.16.07 ||

अनीक-स्थान-युद्ध-प्रतिग्रह-अपसार-भूमीरात्मनः परस्य चावेक्षेत ।। ०१.१६.०८ ।।

anīka-sthāna-yuddha-pratigraha-apasāra-bhūmīrātmanaḥ parasya cāvekṣeta || 01.16.08 ||

दुर्ग-राष्ट्र-प्रमाणं सार-वृत्ति-गुप्तिच्-छिद्राणि चौपलभेत ।। ०१.१६.०९ ।।

durga-rāṣṭra-pramāṇaṃ sāra-vṛtti-guptic-chidrāṇi caupalabheta || 01.16.09 ||

पर-अधिष्ठानं अनुज्ञातः प्रविशेत् ।। ०१.१६.१० ।।

para-adhiṣṭhānaṃ anujñātaḥ praviśet || 01.16.10 ||

शासनं च यथा-उक्तं ब्रूयात् । प्राण-आबाधेअपि दृष्टे ।। ०१.१६.११ ।।

śāsanaṃ ca yathā-uktaṃ brūyāt | prāṇa-ābādheapi dṛṣṭe || 01.16.11 ||

परस्य वाचि वक्त्रे दृष्ट्यां च प्रसादं वाक्य-पूजनं इष्ट-परिप्रश्नं गुण-कथा-सङ्गं आसन्नं आसनं सत्कारं इष्टेषु स्मरणं विश्वास-गमनं च लक्षयेत्तुष्टस्य । विपरीतं अतुष्टस्य ।। ०१.१६.१२ ।।

parasya vāci vaktre dṛṣṭyāṃ ca prasādaṃ vākya-pūjanaṃ iṣṭa-paripraśnaṃ guṇa-kathā-saṅgaṃ āsannaṃ āsanaṃ satkāraṃ iṣṭeṣu smaraṇaṃ viśvāsa-gamanaṃ ca lakṣayettuṣṭasya | viparītaṃ atuṣṭasya || 01.16.12 ||

तं ब्रूयात् "दूत-मुखा हि राजानः । त्वं चान्ये च ।। ०१.१६.१३ ।।

taṃ brūyāt "dūta-mukhā hi rājānaḥ | tvaṃ cānye ca || 01.16.13 ||

तस्मादुद्यतेष्वपि शस्त्रेषु यथा-उक्तं वक्तारो दूताः ।। ०१.१६.१४ ।।

tasmādudyateṣvapi śastreṣu yathā-uktaṃ vaktāro dūtāḥ || 01.16.14 ||

तेषां अन्त-अवसायिनोअप्यवध्याः । किं अङ्ग पुनर्ब्राह्मणाः ।। ०१.१६.१५ ।।

teṣāṃ anta-avasāyinoapyavadhyāḥ | kiṃ aṅga punarbrāhmaṇāḥ || 01.16.15 ||

परस्यएतद्वाक्यं ।। ०१.१६.१६ ।।

parasyaetadvākyaṃ || 01.16.16 ||

एष दूत-धर्मः" इति ।। ०१.१६.१७ ।।

eṣa dūta-dharmaḥ" iti || 01.16.17 ||

वसेदविसृष्टः पूजया नौत्सिक्तः ।। ०१.१६.१८ ।।

vasedavisṛṣṭaḥ pūjayā nautsiktaḥ || 01.16.18 ||

परेषु बलित्वं न मन्येत ।। ०१.१६.१९ ।।

pareṣu balitvaṃ na manyeta || 01.16.19 ||

वाक्यं अनिष्टं सहेत ।। ०१.१६.२० ।।

vākyaṃ aniṣṭaṃ saheta || 01.16.20 ||

स्त्रियः पानं च वर्जयेत् ।। ०१.१६.२१ ।।

striyaḥ pānaṃ ca varjayet || 01.16.21 ||

एकः शयीत ।। ०१.१६.२२ ।।

ekaḥ śayīta || 01.16.22 ||

सुप्त-मत्तयोर्हि भाव-ज्ञानं दृष्टं ।। ०१.१६.२३ ।।

supta-mattayorhi bhāva-jñānaṃ dṛṣṭaṃ || 01.16.23 ||

कृत्य-पक्ष-उपजापं अकृत्य-पक्षे गूढ-प्रणिधानं राग-अपरागौ भर्तरि रन्ध्रं च प्रकृतीनां तापस-वैदेहक-व्यञ्जनाभ्यां उपलभेत । तयोरन्तेवासिभिश्चिकित्सक-पाषण्ड-व्यञ्जन-उभय-वेतनैर्वा ।। ०१.१६.२४ ।।

kṛtya-pakṣa-upajāpaṃ akṛtya-pakṣe gūḍha-praṇidhānaṃ rāga-aparāgau bhartari randhraṃ ca prakṛtīnāṃ tāpasa-vaidehaka-vyañjanābhyāṃ upalabheta | tayorantevāsibhiścikitsaka-pāṣaṇḍa-vyañjana-ubhaya-vetanairvā || 01.16.24 ||

तेषां असम्भाषायां याचक-मत्त-उन्मत्त-सुप्त-प्रलापैः पुण्य-स्थान-देव-गृह-चित्र-लेख्य-संज्ञाभिर्वा चारं उपलभेत ।। ०१.१६.२५ ।।

teṣāṃ asambhāṣāyāṃ yācaka-matta-unmatta-supta-pralāpaiḥ puṇya-sthāna-deva-gṛha-citra-lekhya-saṃjñābhirvā cāraṃ upalabheta || 01.16.25 ||

उपलब्धस्यौपजापं उपेयात् ।। ०१.१६.२६ ।।

upalabdhasyaupajāpaṃ upeyāt || 01.16.26 ||

परेण चौक्तः स्वासां प्रकृतीनां प्रमाणं नऽचक्षीत ।। ०१.१६.२७ ।।

pareṇa cauktaḥ svāsāṃ prakṛtīnāṃ pramāṇaṃ na'cakṣīta || 01.16.27 ||

सर्वं वेद भवान् इति ब्रूयात् । कार्य-सिद्धि-करं वा ।। ०१.१६.२८ ।।

sarvaṃ veda bhavān iti brūyāt | kārya-siddhi-karaṃ vā || 01.16.28 ||

कार्यस्यासिद्धावुपरुध्यमानस्तर्कयेत् "किं भर्तुर्मे व्यसनं आसन्नं पश्यन् । स्वं वा व्यसनं प्रतिकर्तु-कामः । पार्ष्णि-ग्राहं आसारं अन्तः-कोपं आटविकं वा समुत्थापयितु-कामः । मित्रं आक्रन्दं वा व्याघातयितु-कामः । स्वं वा परतो विग्रहं अन्तः-कोपं आटविकं वा प्रतिकर्तु-कामः । संसिद्धं वा मे भर्तुर्यात्रा-कालं अभिहन्तु-कामः । ।। ०१.१६.२९ ।।

kāryasyāsiddhāvuparudhyamānastarkayet "kiṃ bharturme vyasanaṃ āsannaṃ paśyan | svaṃ vā vyasanaṃ pratikartu-kāmaḥ | pārṣṇi-grāhaṃ āsāraṃ antaḥ-kopaṃ āṭavikaṃ vā samutthāpayitu-kāmaḥ | mitraṃ ākrandaṃ vā vyāghātayitu-kāmaḥ | svaṃ vā parato vigrahaṃ antaḥ-kopaṃ āṭavikaṃ vā pratikartu-kāmaḥ | saṃsiddhaṃ vā me bharturyātrā-kālaṃ abhihantu-kāmaḥ | || 01.16.29 ||

।। सस्य-पण्य-कुप्य-संग्रहं दुर्ग-कर्म बल-समुद्दानं वा कर्तु-कामः । स्व-सैन्यानां वा व्यायामस्य देश-कालावाकाङ्क्षमाणः । परिभव-प्रमादाभ्यां वा । संसर्ग-अनुबन्ध-अर्थी वा । मां उपरुणद्धि" इति ।।

|| sasya-paṇya-kupya-saṃgrahaṃ durga-karma bala-samuddānaṃ vā kartu-kāmaḥ | sva-sainyānāṃ vā vyāyāmasya deśa-kālāvākāṅkṣamāṇaḥ | paribhava-pramādābhyāṃ vā | saṃsarga-anubandha-arthī vā | māṃ uparuṇaddhi" iti ||

ज्ञात्वा वसेदपसरेद्वा ।। ०१.१६.३० ।।

jñātvā vasedapasaredvā || 01.16.30 ||

प्रयोजनं इष्टं अवेक्षेत वा ।। ०१.१६.३१ ।।

prayojanaṃ iṣṭaṃ avekṣeta vā || 01.16.31 ||

शासनं अनिष्टं उक्त्वा बन्ध-वध-भयादविसृष्टोअप्यपगच्छेत् । अन्यथा नियम्येत ।। ०१.१६.३२ ।।

śāsanaṃ aniṣṭaṃ uktvā bandha-vadha-bhayādavisṛṣṭoapyapagacchet | anyathā niyamyeta || 01.16.32 ||

प्रेषणं संधि-पालत्वं प्रतापो मित्र-संग्रहः ।। ०१.१६.३३अ ब ।।

preṣaṇaṃ saṃdhi-pālatvaṃ pratāpo mitra-saṃgrahaḥ || 01.16.33a ba ||

उपजापः सुहृद्-भेदो गूढ-दण्ड-अतिसारणं ।। ०१.१६.३३च्द् ।।

upajāpaḥ suhṛd-bhedo gūḍha-daṇḍa-atisāraṇaṃ || 01.16.33cd ||

बन्धु-रत्न-अपहरणं चार-ज्ञानं पराक्रमः ।। ०१.१६.३४अ ब ।।

bandhu-ratna-apaharaṇaṃ cāra-jñānaṃ parākramaḥ || 01.16.34a ba ||

समाधि-मोक्षो दूतस्य कर्म योगस्य चऽश्रयः ।। ०१.१६.३४च्द् ।।

samādhi-mokṣo dūtasya karma yogasya ca'śrayaḥ || 01.16.34cd ||

स्व-दूतैः कारयेदेतत्पर-दूतांश्च रक्षयेत् ।। ०१.१६.३५अ ब ।।

sva-dūtaiḥ kārayedetatpara-dūtāṃśca rakṣayet || 01.16.35a ba ||

प्रतिदूत-अपसर्पाभ्यां दृश्य-अदृश्यैश्च रक्षिभिः ।। ०१.१६.३५च्द् ।।

pratidūta-apasarpābhyāṃ dṛśya-adṛśyaiśca rakṣibhiḥ || 01.16.35cd ||

रक्षितो राजा राज्यं रक्षत्यासन्नेभ्यः परेभ्यश्च । पूर्वं दारेभ्यः पुत्रेभ्यश्च ।। ०१.१७.०१ ।।

rakṣito rājā rājyaṃ rakṣatyāsannebhyaḥ parebhyaśca | pūrvaṃ dārebhyaḥ putrebhyaśca || 01.17.01 ||

दार-रक्षणं निशान्त-प्रणिधौ वक्ष्यामः ।। ०१.१७.०२ ।।

dāra-rakṣaṇaṃ niśānta-praṇidhau vakṣyāmaḥ || 01.17.02 ||

पुत्र-रक्षणं तु ।। ०१.१७.०३ ।। जन्म-प्रभृति राज-पुत्रान्रक्षेत् ।। ०१.१७.०४ ।।

putra-rakṣaṇaṃ tu || 01.17.03 || janma-prabhṛti rāja-putrānrakṣet || 01.17.04 ||

कर्कटक-सधर्माणो हि जनक-भक्षा राज-पुत्राः ।। ०१.१७.०५ ।।

karkaṭaka-sadharmāṇo hi janaka-bhakṣā rāja-putrāḥ || 01.17.05 ||

तेषां अजात-स्नेहे पितर्युपांशु-दण्डः श्रेयान्" इति भारद्वाजः ।। ०१.१७.०६ ।।

teṣāṃ ajāta-snehe pitaryupāṃśu-daṇḍaḥ śreyān" iti bhāradvājaḥ || 01.17.06 ||

नृशंसं अदुष्ट-वधः क्षत्र-बीज-विनाशश्च इति विशाल-अक्षः ।। ०१.१७.०७ ।।

nṛśaṃsaṃ aduṣṭa-vadhaḥ kṣatra-bīja-vināśaśca iti viśāla-akṣaḥ || 01.17.07 ||

तस्मादेक-स्थान-अवरोधः श्रेयान् इति ।। ०१.१७.०८ ।।

tasmādeka-sthāna-avarodhaḥ śreyān iti || 01.17.08 ||

अहि-भयं एतद्" इति पाराशराः ।। ०१.१७.०९ ।।

ahi-bhayaṃ etad" iti pārāśarāḥ || 01.17.09 ||

कुमारो हि विक्रम-भयान्मां पिताअवरुणद्धि" इति ज्ञात्वा तं एवाङ्के कुर्यात् ।। ०१.१७.१० ।।

kumāro hi vikrama-bhayānmāṃ pitāavaruṇaddhi" iti jñātvā taṃ evāṅke kuryāt || 01.17.10 ||

तस्मादन्त-पाल-दुर्गे वासः श्रेयान्" इति ।। ०१.१७.११ ।।

tasmādanta-pāla-durge vāsaḥ śreyān" iti || 01.17.11 ||

औरभ्रं भयं एतद् इति पिशुनः ।। ०१.१७.१२ ।।

aurabhraṃ bhayaṃ etad iti piśunaḥ || 01.17.12 ||

प्रत्यापत्तेर्हि तदेव कारणं ज्ञात्वाअन्त-पाल-सखः स्यात् ।। ०१.१७.१३ ।। तस्मात्स्व-विषयादपकृष्टे सामन्त-दुर्गे वासः श्रेयान् इति ।। ०१.१७.१४ ।।

pratyāpatterhi tadeva kāraṇaṃ jñātvāanta-pāla-sakhaḥ syāt || 01.17.13 || tasmātsva-viṣayādapakṛṣṭe sāmanta-durge vāsaḥ śreyān iti || 01.17.14 ||

वत्स-स्थानं एतद् इति कौणपदन्तः ।। ०१.१७.१५ ।।

vatsa-sthānaṃ etad iti kauṇapadantaḥ || 01.17.15 ||

वत्सेनैव हि धेनुं पितरं अस्य सामन्तो दुह्यात् ।। ०१.१७.१६ ।। तस्मान्मातृ-बन्धुषु वासः श्रेयान् इति ।। ०१.१७.१७ ।।

vatsenaiva hi dhenuṃ pitaraṃ asya sāmanto duhyāt || 01.17.16 || tasmānmātṛ-bandhuṣu vāsaḥ śreyān iti || 01.17.17 ||

ध्वज-स्थानं एतद् इति वात-व्याधिः ।। ०१.१७.१८ ।।

dhvaja-sthānaṃ etad iti vāta-vyādhiḥ || 01.17.18 ||

तेन हि ध्वजेनादिति-कौशिकवदस्य मातृ-बान्धवा भिक्षेरन् ।। ०१.१७.१९ ।। तस्माद्ग्राम्य सुखेष्वेनं अवसृजेत् ।। ०१.१७.२० ।। सुख-उपरुद्धा हि पुत्राः पितरं नाभिद्रुह्यन्ति इति ।। ०१.१७.२१ ।।

tena hi dhvajenāditi-kauśikavadasya mātṛ-bāndhavā bhikṣeran || 01.17.19 || tasmādgrāmya sukheṣvenaṃ avasṛjet || 01.17.20 || sukha-uparuddhā hi putrāḥ pitaraṃ nābhidruhyanti iti || 01.17.21 ||

जीवन्-मरणं एतदिति कौटिल्यः ।। ०१.१७.२२ ।।

jīvan-maraṇaṃ etaditi kauṭilyaḥ || 01.17.22 ||

काष्ठं इव घुण-जग्धं राज-कुलं अविनीत-पुत्रं अभियुक्त-मात्रं भज्येत ।। ०१.१७.२३ ।।

kāṣṭhaṃ iva ghuṇa-jagdhaṃ rāja-kulaṃ avinīta-putraṃ abhiyukta-mātraṃ bhajyeta || 01.17.23 ||

तस्मादृतुमत्यां महिष्यां ऋत्विजश्चरुं ऐन्द्राबार्हस्पत्यं निर्वपेयुः ।। ०१.१७.२४ ।।

tasmādṛtumatyāṃ mahiṣyāṃ ṛtvijaścaruṃ aindrābārhaspatyaṃ nirvapeyuḥ || 01.17.24 ||

आपन्न-सत्त्वायाः कौमार-भृत्यो गर्भ-भर्मणि प्रसवे च वियतेत ।। ०१.१७.२५ ।।

āpanna-sattvāyāḥ kaumāra-bhṛtyo garbha-bharmaṇi prasave ca viyateta || 01.17.25 ||

प्रजातायाः पुत्र-संस्कारं पुरोहितः कुर्यात् ।। ०१.१७.२६ ।।

prajātāyāḥ putra-saṃskāraṃ purohitaḥ kuryāt || 01.17.26 ||

समर्थं तद्विदो विनयेयुः ।। ०१.१७.२७ ।।

samarthaṃ tadvido vinayeyuḥ || 01.17.27 ||

सत्त्रिणां एकश्चएनं मृगया-द्यूत-मद्य-स्त्रीभिः प्रलोभयेत्पितरि विक्रम्य राज्यं गृहाण" इति ।। ०१.१७.२८ ।।

sattriṇāṃ ekaścaenaṃ mṛgayā-dyūta-madya-strībhiḥ pralobhayetpitari vikramya rājyaṃ gṛhāṇa" iti || 01.17.28 ||

तं अन्यः सत्त्री प्रतिषेधयेत्" इत्याम्भीयाः ।। ०१.१७.२९ ।।

taṃ anyaḥ sattrī pratiṣedhayet" ityāmbhīyāḥ || 01.17.29 ||

महा-दोषं अबुद्ध-बोधनं इत्कौटिल्यः ।। ०१.१७.३० ।।

mahā-doṣaṃ abuddha-bodhanaṃ itkauṭilyaḥ || 01.17.30 ||

नवं हि द्रव्यं येन येनार्थ-जातेनौपदिह्यते तत्तदाचूषति ।। ०१.१७.३१ ।।

navaṃ hi dravyaṃ yena yenārtha-jātenaupadihyate tattadācūṣati || 01.17.31 ||

एवं अयं नव-बुद्धिर्यद्यदुच्यते तत्तत्-शास्त्र-उपदेशं इवाभिजानाति ।। ०१.१७.३२ ।।

evaṃ ayaṃ nava-buddhiryadyaducyate tattat-śāstra-upadeśaṃ ivābhijānāti || 01.17.32 ||

तस्माद्धर्म्यं अर्थ्यं चास्यौपदिशेन्नाधर्म्यं अनर्थ्यं च ।। ०१.१७.३३ ।।

tasmāddharmyaṃ arthyaṃ cāsyaupadiśennādharmyaṃ anarthyaṃ ca || 01.17.33 ||

सत्त्रिणस्त्वेनं "तव स्मः" इति वदन्तः पालयेयुः ।। ०१.१७.३४ ।।

sattriṇastvenaṃ "tava smaḥ" iti vadantaḥ pālayeyuḥ || 01.17.34 ||

यौवन-उत्सेकात्पर-स्त्रीषु मनः कुर्वाणं आर्या-व्यञ्जनाभिः स्त्रीभिरमेध्याभिः शून्य-आगारेषु रात्रावुद्वेजयेयुः ।। ०१.१७.३५ ।।

yauvana-utsekātpara-strīṣu manaḥ kurvāṇaṃ āryā-vyañjanābhiḥ strībhiramedhyābhiḥ śūnya-āgāreṣu rātrāvudvejayeyuḥ || 01.17.35 ||

मद्य-कामं योग-पानेनौद्वेजयेयुः ।। ०१.१७.३६ ।।

madya-kāmaṃ yoga-pānenaudvejayeyuḥ || 01.17.36 ||

द्यूत-कामं कापटिकैरुद्वेजयेयुः ।। ०१.१७.३७ ।।

dyūta-kāmaṃ kāpaṭikairudvejayeyuḥ || 01.17.37 ||

मृगया-कामं प्रतिरोधक-व्यञ्जनैस्त्रासयेयुः ।। ०१.१७.३८ ।।

mṛgayā-kāmaṃ pratirodhaka-vyañjanaistrāsayeyuḥ || 01.17.38 ||

पितरि विक्रम-बुद्धिं "तथा" इत्यनुप्रविश्य भेदयेयुः "अप्रार्थनीयो राजा । विपन्ने घातः । सम्पन्ने नरक-पातः । संक्रोशः । प्रजाभिरेक-लोष्ट-वधश्च" इति ।। ०१.१७.३९ ।।

pitari vikrama-buddhiṃ "tathā" ityanupraviśya bhedayeyuḥ "aprārthanīyo rājā | vipanne ghātaḥ | sampanne naraka-pātaḥ | saṃkrośaḥ | prajābhireka-loṣṭa-vadhaśca" iti || 01.17.39 ||

विरागं वेदयेयुः ।। ०१.१७.४० ।।

virāgaṃ vedayeyuḥ || 01.17.40 ||

प्रियं एक-पुत्रं बध्नीयात् ।। ०१.१७.४१ ।।

priyaṃ eka-putraṃ badhnīyāt || 01.17.41 ||

बहु-पुत्रः प्रत्यन्तं अन्य-विषयं वा प्रेषयेद्यत्र गर्भः पण्यं डिम्बो वा न भवेत् ।। ०१.१७.४२ ।।

bahu-putraḥ pratyantaṃ anya-viṣayaṃ vā preṣayedyatra garbhaḥ paṇyaṃ ḍimbo vā na bhavet || 01.17.42 ||

आत्म-सम्पन्नं सैनापत्ये यौवराज्ये वा स्थापयेत् ।। ०१.१७.४३ ।।

ātma-sampannaṃ saināpatye yauvarājye vā sthāpayet || 01.17.43 ||

बुद्धिमान्-आहार्य-बुद्धिर्दुर्बुद्धिरिति पुत्र-विशेषाः ।। ०१.१७.४४ ।।

buddhimān-āhārya-buddhirdurbuddhiriti putra-viśeṣāḥ || 01.17.44 ||

शिष्यमाणो धर्म-अर्थावुपलभते चानुतिष्ठति च बुद्धिमान् ।। ०१.१७.४५ ।।

śiṣyamāṇo dharma-arthāvupalabhate cānutiṣṭhati ca buddhimān || 01.17.45 ||

उपलभमानो नानुतिष्ठत्याहार्य-बुद्धिः ।। ०१.१७.४६ ।।

upalabhamāno nānutiṣṭhatyāhārya-buddhiḥ || 01.17.46 ||

अपाय-नित्यो धर्म-अर्थ-द्वेषी चैति दुर्बुद्धिः ।। ०१.१७.४७ ।।

apāya-nityo dharma-artha-dveṣī caiti durbuddhiḥ || 01.17.47 ||

स यद्येक-पुत्रः पुत्र-उत्पत्तावस्य प्रयतेत ।। ०१.१७.४८ ।।

sa yadyeka-putraḥ putra-utpattāvasya prayateta || 01.17.48 ||

पुत्रिका-पुत्रानुत्पादयेद्वा ।। ०१.१७.४९ ।।

putrikā-putrānutpādayedvā || 01.17.49 ||

वृद्धस्तु व्याधितो वा राजा मातृ-बन्धु-कुल्य-गुणवत्-सामन्तानां अन्यतमेन क्षेत्रे बीजं उत्पादयेत् ।। ०१.१७.५० ।।

vṛddhastu vyādhito vā rājā mātṛ-bandhu-kulya-guṇavat-sāmantānāṃ anyatamena kṣetre bījaṃ utpādayet || 01.17.50 ||

न चएक-पुत्रं अविनीतं राज्ये स्थापयेत् ।। ०१.१७.५१ ।।

na caeka-putraṃ avinītaṃ rājye sthāpayet || 01.17.51 ||

बहूनां एक-सम्रोधः पिता पुत्र-हितो भवेत् ।। ०१.१७.५२अ ब ।।

bahūnāṃ eka-samrodhaḥ pitā putra-hito bhavet || 01.17.52a ba ||

अन्यत्रऽपद ऐश्वर्यं ज्येष्ठ-भागि तु पूज्यते ।। ०१.१७.५२च्द् ।।

anyatra'pada aiśvaryaṃ jyeṣṭha-bhāgi tu pūjyate || 01.17.52cd ||

कुलस्य वा भवेद्राज्यं कुल-संघो हि दुर्जयः ।। ०१.१७.५३अ ब ।।

kulasya vā bhavedrājyaṃ kula-saṃgho hi durjayaḥ || 01.17.53a ba ||

अराज-व्यसन-आबाधः शश्वदावसति क्षितिं ।। ०१.१७.५३च्द् ।।

arāja-vyasana-ābādhaḥ śaśvadāvasati kṣitiṃ || 01.17.53cd ||

विनीतो राज-पुत्रः कृच्छ्र-वृत्तिरसदृशे कर्मणि नियुक्तः पितरं अनुवर्तेत । अन्यत्र प्राण-आबाधक-प्रकृति-कोपक-पातकेभ्यः ।। ०१.१८.०१ ।।

vinīto rāja-putraḥ kṛcchra-vṛttirasadṛśe karmaṇi niyuktaḥ pitaraṃ anuvarteta | anyatra prāṇa-ābādhaka-prakṛti-kopaka-pātakebhyaḥ || 01.18.01 ||

पुण्ये कर्मणि नियुक्तः पुरुषं अधिष्ठातारं याचेत् ।। ०१.१८.०२ ।।

puṇye karmaṇi niyuktaḥ puruṣaṃ adhiṣṭhātāraṃ yācet || 01.18.02 ||

पुरुष-अधिष्ठितश्च सविशेषं आदेशं अनुतिष्ठेत् ।। ०१.१८.०३ ।।

puruṣa-adhiṣṭhitaśca saviśeṣaṃ ādeśaṃ anutiṣṭhet || 01.18.03 ||

अभिरूपं च कर्म-फलं औपायनिकं च लाभं पितुरुपनाययेत् ।। ०१.१८.०४ ।।

abhirūpaṃ ca karma-phalaṃ aupāyanikaṃ ca lābhaṃ piturupanāyayet || 01.18.04 ||

तथाअप्यतुष्यन्तं अन्यस्मिन्पुत्रे दारेषु वा स्निह्यन्तं अरण्यायऽपृच्छेत ।। ०१.१८.०५ ।।

tathāapyatuṣyantaṃ anyasminputre dāreṣu vā snihyantaṃ araṇyāya'pṛccheta || 01.18.05 ||

बन्ध-वध-भयाद्वा यः सामन्तो न्याय-वृत्तिर्धार्मिकः सत्य-वाग्-अविसंवादकः प्रतिग्रहीता मानयिता चाभिपन्नानां तं आश्रयेत ।। ०१.१८.०६ ।।

bandha-vadha-bhayādvā yaḥ sāmanto nyāya-vṛttirdhārmikaḥ satya-vāg-avisaṃvādakaḥ pratigrahītā mānayitā cābhipannānāṃ taṃ āśrayeta || 01.18.06 ||

तत्रस्थः कोश-दण्ड-सम्पन्नः प्रवीर-पुरुष-कन्या-सम्बन्धं अटवी-सम्बन्धं कृत्य-पक्ष-उपग्रहं च कुर्यात् ।। ०१.१८.०७ ।।

tatrasthaḥ kośa-daṇḍa-sampannaḥ pravīra-puruṣa-kanyā-sambandhaṃ aṭavī-sambandhaṃ kṛtya-pakṣa-upagrahaṃ ca kuryāt || 01.18.07 ||

एक-चरः सुवर्ण-पाक-मणि-राग-हेम-रूप्य-पण्य-आकर-कर्म-अन्तानाजीवेत् ।। ०१.१८.०८ ।।

eka-caraḥ suvarṇa-pāka-maṇi-rāga-hema-rūpya-paṇya-ākara-karma-antānājīvet || 01.18.08 ||

पाषण्ड-संघ-द्रव्यं अश्रोत्रिय-उपभोग्यं वा देव-द्रव्यं आढ्य-विधवा-द्रव्यं वा गूढं अनुप्रविश्य सार्थ-यान-पात्राणि च मदन-रस-योगेनातिसंधायापहरेत् ।। ०१.१८.०९ ।।

pāṣaṇḍa-saṃgha-dravyaṃ aśrotriya-upabhogyaṃ vā deva-dravyaṃ āḍhya-vidhavā-dravyaṃ vā gūḍhaṃ anupraviśya sārtha-yāna-pātrāṇi ca madana-rasa-yogenātisaṃdhāyāpaharet || 01.18.09 ||

पारग्रामिकं वा योगं आतिष्ठेत् ।। ०१.१८.१० ।।

pāragrāmikaṃ vā yogaṃ ātiṣṭhet || 01.18.10 ||

मातुः परिजन-उपग्रहेण वा चेष्टेत ।। ०१.१८.११ ।।

mātuḥ parijana-upagraheṇa vā ceṣṭeta || 01.18.11 ||

कारु-शिल्पि-कुशीलव-चिकित्सक-वाग्-जीवन-पाषण्डच्-छद्मभिर्वा नष्ट-रूपस्तद्-व्यञ्जन-सखश्-छिद्रेषु प्रविश्य राज्ञः शस्त्र-रसाभ्यां प्रहृत्य ब्रूयात् "अहं असौ कुमारः । सह-भोग्यं इदं राज्यम् । एको नार्हति भोक्तुम् । ये कामयन्ते मां भर्तुं तानहं द्विगुणेन भक्त-वेतनेनौपस्थास्यामि" इति इत्यपरुद्ध-वृत्तं ।। ०१.१८.१२ ।।

kāru-śilpi-kuśīlava-cikitsaka-vāg-jīvana-pāṣaṇḍac-chadmabhirvā naṣṭa-rūpastad-vyañjana-sakhaś-chidreṣu praviśya rājñaḥ śastra-rasābhyāṃ prahṛtya brūyāt "ahaṃ asau kumāraḥ | saha-bhogyaṃ idaṃ rājyam | eko nārhati bhoktum | ye kāmayante māṃ bhartuṃ tānahaṃ dviguṇena bhakta-vetanenaupasthāsyāmi" iti ityaparuddha-vṛttaṃ || 01.18.12 ||

अपरुद्धं तु मुख्य-पुत्र-अपसर्पाः प्रतिपाद्यऽनयेयुः । माता वा प्रतिगृहीता ।। ०१.१८.१३ ।।

aparuddhaṃ tu mukhya-putra-apasarpāḥ pratipādya'nayeyuḥ | mātā vā pratigṛhītā || 01.18.13 ||

त्यक्तं गूढ-पुरुषाः शस्त्र-रसाभ्यां हन्युः ।। ०१.१८.१४ ।।

tyaktaṃ gūḍha-puruṣāḥ śastra-rasābhyāṃ hanyuḥ || 01.18.14 ||

अत्यक्तं तुल्य-शीलाभिः स्त्रीभिः पानेन मृगयया वा प्रसञ्जयित्वा रात्रावुपगृह्यऽनयेयुः ।। ०१.१८.१५ ।।

atyaktaṃ tulya-śīlābhiḥ strībhiḥ pānena mṛgayayā vā prasañjayitvā rātrāvupagṛhya'nayeyuḥ || 01.18.15 ||

उपस्थितं च राज्येन मद्-ऊर्ध्वं इति सान्त्वयेत् ।। ०१.१८.१६अ ब ।।

upasthitaṃ ca rājyena mad-ūrdhvaṃ iti sāntvayet || 01.18.16a ba ||

एकस्थं अथ सम्रुन्ध्यात्पुत्रवांस्तु प्रवासयेत् ।। ०१.१८.१६च्द् ।।

ekasthaṃ atha samrundhyātputravāṃstu pravāsayet || 01.18.16cd ||

राजानं उत्थितं अनूत्तिष्ठन्ते भृत्याः ।। ०१.१९.०१ ।।

rājānaṃ utthitaṃ anūttiṣṭhante bhṛtyāḥ || 01.19.01 ||

प्रमाद्यन्तं अनुप्रमाद्यन्ति ।। ०१.१९.०२ ।।

pramādyantaṃ anupramādyanti || 01.19.02 ||

कर्माणि चास्य भक्षयन्ति ।। ०१.१९.०३ ।।

karmāṇi cāsya bhakṣayanti || 01.19.03 ||

द्विषद्भिश्चातिसंधीयते ।। ०१.१९.०४ ।।

dviṣadbhiścātisaṃdhīyate || 01.19.04 ||

तस्मादुत्थानं आत्मनः कुर्वीत ।। ०१.१९.०५ ।।

tasmādutthānaṃ ātmanaḥ kurvīta || 01.19.05 ||

नालिकाभिरहरष्टधा रात्रिं च विभजेत् । छाया-प्रमाणेन वा ।। ०१.१९.०६ ।।

nālikābhiraharaṣṭadhā rātriṃ ca vibhajet | chāyā-pramāṇena vā || 01.19.06 ||

त्रिपौरुषी पौरुषी चतुर्-अङ्गुला नष्टच्-छायो मध्य-अह्नैति चत्वारः पूर्वे दिवसस्याष्ट-भागाः ।। ०१.१९.०७ ।।

tripauruṣī pauruṣī catur-aṅgulā naṣṭac-chāyo madhya-ahnaiti catvāraḥ pūrve divasasyāṣṭa-bhāgāḥ || 01.19.07 ||

तैः पश्चिमा व्याख्याताः ।। ०१.१९.०८ ।।

taiḥ paścimā vyākhyātāḥ || 01.19.08 ||

तत्र पूर्वे दिवसस्याष्ट-भागे रक्षा-विधानं आय-व्ययौ च शृणुयात् ।। ०१.१९.०९ ।।

tatra pūrve divasasyāṣṭa-bhāge rakṣā-vidhānaṃ āya-vyayau ca śṛṇuyāt || 01.19.09 ||

द्वितीये पौर-जानपदानां कार्याणि पश्येत् ।। ०१.१९.१० ।।

dvitīye paura-jānapadānāṃ kāryāṇi paśyet || 01.19.10 ||

तृतीये स्नान-भोजनं सेवेत । स्वाध्यायं च कुर्वीत ।। ०१.१९.११ ।।

tṛtīye snāna-bhojanaṃ seveta | svādhyāyaṃ ca kurvīta || 01.19.11 ||

चतुर्थे हिरण्य-प्रतिग्रहं अध्यक्षांश्च कुर्वीत ।। ०१.१९.१२ ।।

caturthe hiraṇya-pratigrahaṃ adhyakṣāṃśca kurvīta || 01.19.12 ||

पञ्चमे मन्त्रि-परिषदा पत्त्र-सम्प्रेषणेन मन्त्रयेत । चार-गुह्य-बोधनीयानि च बुध्येत ।। ०१.१९.१३ ।।

pañcame mantri-pariṣadā pattra-sampreṣaṇena mantrayeta | cāra-guhya-bodhanīyāni ca budhyeta || 01.19.13 ||

षष्ठे स्वैर-विहारं मन्त्रं वा सेवेत ।। ०१.१९.१४ ।।

ṣaṣṭhe svaira-vihāraṃ mantraṃ vā seveta || 01.19.14 ||

सप्तमे हस्त्य्-अश्व-रथ-आयुधीयान्पश्येत् ।। ०१.१९.१५ ।।

saptame hasty-aśva-ratha-āyudhīyānpaśyet || 01.19.15 ||

अष्टमे सेना-पति-सखो विक्रमं चिन्तयेत् ।। ०१.१९.१६ ।।

aṣṭame senā-pati-sakho vikramaṃ cintayet || 01.19.16 ||

प्रतिष्ठितेअहनि संध्यां उपासीत ।। ०१.१९.१७ ।।

pratiṣṭhiteahani saṃdhyāṃ upāsīta || 01.19.17 ||

प्रथमे रात्रि-भागे गूढ-पुरुषान्पश्येत् ।। ०१.१९.१८ ।।

prathame rātri-bhāge gūḍha-puruṣānpaśyet || 01.19.18 ||

द्वितीये स्नान-भोजनं कुर्वीत । स्वाध्यायं च ।। ०१.१९.१९ ।।

dvitīye snāna-bhojanaṃ kurvīta | svādhyāyaṃ ca || 01.19.19 ||

तृतीये तूर्य-घोषेण संविष्टश्चतुर्थ-पञ्चमौ शयीत ।। ०१.१९.२० ।।

tṛtīye tūrya-ghoṣeṇa saṃviṣṭaścaturtha-pañcamau śayīta || 01.19.20 ||

षष्ठे तूर्य-घोषेण प्रतिबुद्धः शास्त्रं इतिकर्तव्यतां च चिन्तयेत् ।। ०१.१९.२१ ।।

ṣaṣṭhe tūrya-ghoṣeṇa pratibuddhaḥ śāstraṃ itikartavyatāṃ ca cintayet || 01.19.21 ||

सप्तमे मन्त्रं अध्यासीत । गूढ-पुरुषांश्च प्रेषयेत् ।। ०१.१९.२२ ।।

saptame mantraṃ adhyāsīta | gūḍha-puruṣāṃśca preṣayet || 01.19.22 ||

अष्टमे ऋत्विग्-आचार्य-पुरोहित-स्वस्त्ययनानि प्रतिगृह्णीयात् । चिकित्सक-माहानसिक-मौहूर्तिकांश्च पश्येत् ।। ०१.१९.२३ ।।

aṣṭame ṛtvig-ācārya-purohita-svastyayanāni pratigṛhṇīyāt | cikitsaka-māhānasika-mauhūrtikāṃśca paśyet || 01.19.23 ||

सवस्तां धेनुं वृषभं च प्रदक्षिणी-कृत्यौपस्थानं गच्छेत् ।। ०१.१९.२४ ।।

savastāṃ dhenuṃ vṛṣabhaṃ ca pradakṣiṇī-kṛtyaupasthānaṃ gacchet || 01.19.24 ||

आत्म-बल-आनुकूल्येन वा निशा-अहर्-भागान्प्रविभज्य कार्याणि सेवेत ।। ०१.१९.२५ ।।

ātma-bala-ānukūlyena vā niśā-ahar-bhāgānpravibhajya kāryāṇi seveta || 01.19.25 ||

उपस्थान-गतः कार्य-अर्थिनां अद्वार-आसङ्गं कारयेत् ।। ०१.१९.२६ ।।

upasthāna-gataḥ kārya-arthināṃ advāra-āsaṅgaṃ kārayet || 01.19.26 ||

दुर्दर्शो हि राजा कार्य-अकार्य-विपर्यासं आसन्नैः कार्यते ।। ०१.१९.२७ ।।

durdarśo hi rājā kārya-akārya-viparyāsaṃ āsannaiḥ kāryate || 01.19.27 ||

तेन प्रकृति-कोपं अरि-वशं वा गच्छेत् ।। ०१.१९.२८ ।।

tena prakṛti-kopaṃ ari-vaśaṃ vā gacchet || 01.19.28 ||

तस्माद्देवता-आश्रम-पाषण्ड-श्रोत्रिय-पशु-पुण्य-स्थानानां बाल-वृद्ध-व्याधित-व्यसन्य्-अनाथानां स्त्रीणां च क्रमेण कार्याणि पश्येत् । कार्य-गौरवादात्ययिक-वशेन वा ।। ०१.१९.२९ ।।

tasmāddevatā-āśrama-pāṣaṇḍa-śrotriya-paśu-puṇya-sthānānāṃ bāla-vṛddha-vyādhita-vyasany-anāthānāṃ strīṇāṃ ca krameṇa kāryāṇi paśyet | kārya-gauravādātyayika-vaśena vā || 01.19.29 ||

सर्वं आत्ययिकं कार्यं शृणुयान्नातिपातयेत् ।। ०१.१९.३०अ ब ।।

sarvaṃ ātyayikaṃ kāryaṃ śṛṇuyānnātipātayet || 01.19.30a ba ||

कृच्छ्र-साध्यं अतिक्रान्तं असाध्यं वाअपि जायते ।। ०१.१९.३०च्द् ।।

kṛcchra-sādhyaṃ atikrāntaṃ asādhyaṃ vāapi jāyate || 01.19.30cd ||

अग्न्य्-अगार-गतः कार्यं पश्येद्वैद्य-तपस्विनां ।। ०१.१९.३१अ ब ।।

agny-agāra-gataḥ kāryaṃ paśyedvaidya-tapasvināṃ || 01.19.31a ba ||

पुरोहित-आचार्य-सखः प्रत्युत्थायाभिवाद्य च ।। ०१.१९.३१च्द् ।।

purohita-ācārya-sakhaḥ pratyutthāyābhivādya ca || 01.19.31cd ||

तपस्विनां तु कार्याणि त्रैविद्यैः सह कारयेत् ।। ०१.१९.३२अ ब ।।

tapasvināṃ tu kāryāṇi traividyaiḥ saha kārayet || 01.19.32a ba ||

माया-योगविदां चैव न स्वयं कोप-कारणात् ।। ०१.१९.३२च्द् ।।

māyā-yogavidāṃ caiva na svayaṃ kopa-kāraṇāt || 01.19.32cd ||

राज्ञो हि व्रतं उत्थानं यज्ञः कार्य-अनुशासनं ।। ०१.१९.३३अ ब ।।

rājño hi vrataṃ utthānaṃ yajñaḥ kārya-anuśāsanaṃ || 01.19.33a ba ||

दक्षिणा वृत्ति-साम्यं तु दीक्षा तस्याभिषेचनं ।। ०१.१९.३३च्द् ।।

dakṣiṇā vṛtti-sāmyaṃ tu dīkṣā tasyābhiṣecanaṃ || 01.19.33cd ||

प्रजा-सुखे सुखं राज्ञः प्रजानां च हिते हितं ।। ०१.१९.३४अ ब ।।

prajā-sukhe sukhaṃ rājñaḥ prajānāṃ ca hite hitaṃ || 01.19.34a ba ||

नऽत्म-प्रियं हितं राज्ञः प्रजानां तु प्रियं हितं ।। ०१.१९.३४च्द् ।।

na'tma-priyaṃ hitaṃ rājñaḥ prajānāṃ tu priyaṃ hitaṃ || 01.19.34cd ||

तस्मान्नित्य-उत्थितो राजा कुर्यादर्थ-अनुशासनं ।। ०१.१९.३५अ ब ।।

tasmānnitya-utthito rājā kuryādartha-anuśāsanaṃ || 01.19.35a ba ||

अर्थस्य मूलं उत्थानं अनर्थस्य विपर्ययः ।। ०१.१९.३५च्द् ।।

arthasya mūlaṃ utthānaṃ anarthasya viparyayaḥ || 01.19.35cd ||

अनुत्थाने ध्रुवो नाशः प्राप्तस्यानागतस्य च ।। ०१.१९.३६अ ब ।।

anutthāne dhruvo nāśaḥ prāptasyānāgatasya ca || 01.19.36a ba ||

प्राप्यते फलं उत्थानाल्लभते चार्थसम्पदं ।। ०१.१९.३६च्द् ।।

prāpyate phalaṃ utthānāllabhate cārthasampadaṃ || 01.19.36cd ||

वास्तुक-प्रशस्ते देशे सप्राकार-परिखा-द्वारं अनेक-कक्ष्या-परिगतं अन्तःपुरं कारयेत् ।। ०१.२०.०१ ।।

vāstuka-praśaste deśe saprākāra-parikhā-dvāraṃ aneka-kakṣyā-parigataṃ antaḥpuraṃ kārayet || 01.20.01 ||

कोशगृह-विधानेन मध्ये वास-गृहम् । गूढ-भित्ति-संचारं मोहन-गृहं तन्-मध्ये वा वास-गृहम् । भूमि-गृहं वाआसन्न-चैत्य-काष्ठ-देवता-अपिधान-द्वारं अनेक-सुरुङ्गा-संचारं तस्यौपरि प्रासादं गूढ-भित्ति-सोपानं सुषिर-स्तम्भ-प्रवेश-अपसारं वा वास-गृहं यन्त्र-बद्ध-तल-अवपातं कारयेत् । आपत्-प्रतीकार-अर्थं आपदि वा ।। का०१.२०.०२ ।।

kośagṛha-vidhānena madhye vāsa-gṛham | gūḍha-bhitti-saṃcāraṃ mohana-gṛhaṃ tan-madhye vā vāsa-gṛham | bhūmi-gṛhaṃ vāāsanna-caitya-kāṣṭha-devatā-apidhāna-dvāraṃ aneka-suruṅgā-saṃcāraṃ tasyaupari prāsādaṃ gūḍha-bhitti-sopānaṃ suṣira-stambha-praveśa-apasāraṃ vā vāsa-gṛhaṃ yantra-baddha-tala-avapātaṃ kārayet | āpat-pratīkāra-arthaṃ āpadi vā || kā01.20.02 ||

अतोअन्यथा वा विकल्पयेत् । सह-अध्यायि-भयात् ।। ०१.२०.०३ ।।

atoanyathā vā vikalpayet | saha-adhyāyi-bhayāt || 01.20.03 ||

मानुषेणाग्निना त्रिरपसव्यं परिगतं अन्तःपुरं अग्निरन्यो न दहति । न चात्रान्योअग्निर्ज्वलति । वैद्युतेन भस्मना मृत्-सम्युक्तेन करक-वारिणाअवलिप्तं च ।। ०१.२०.०४ ।।

mānuṣeṇāgninā trirapasavyaṃ parigataṃ antaḥpuraṃ agniranyo na dahati | na cātrānyoagnirjvalati | vaidyutena bhasmanā mṛt-samyuktena karaka-vāriṇāavaliptaṃ ca || 01.20.04 ||

जीवन्ती-श्वेता-मुष्कक-पुष्प-वन्दाकाभिरक्षीवे जातस्याश्वत्थस्य प्रतानेन गुप्तं सर्पा विषाणि वा न प्रभवन्ति ।। ०१.२०.०५ ।।

jīvantī-śvetā-muṣkaka-puṣpa-vandākābhirakṣīve jātasyāśvatthasya pratānena guptaṃ sarpā viṣāṇi vā na prabhavanti || 01.20.05 ||

मयूर-नकुल-पृषत-उत्सर्गः सर्पान्भक्षयति ।। ०१.२०.०६ ।।

mayūra-nakula-pṛṣata-utsargaḥ sarpānbhakṣayati || 01.20.06 ||

शुकः सारिका भृङ्ग-राजो वा सर्प-विष-शङ्कायां क्रोशति ।। ०१.२०.०७ ।।

śukaḥ sārikā bhṛṅga-rājo vā sarpa-viṣa-śaṅkāyāṃ krośati || 01.20.07 ||

क्रौञ्चो विष-अभ्याशे माद्यति । ग्लायति जीवं-जीवकः । म्रियते मत्त-कोकिलः । चकोरस्याक्षिणी विरज्येते ।। ०१.२०.०८ ।।

krauñco viṣa-abhyāśe mādyati | glāyati jīvaṃ-jīvakaḥ | mriyate matta-kokilaḥ | cakorasyākṣiṇī virajyete || 01.20.08 ||

इत्येवं अग्नि-विष-सर्पेभ्यः प्रतिकुर्वीत ।। ०१.२०.०९ ।।

ityevaṃ agni-viṣa-sarpebhyaḥ pratikurvīta || 01.20.09 ||

पृष्ठतः कक्ष्या-विभागे स्त्री-निवेशो गर्भ-व्याधि-संस्था वृक्ष-उदक-स्थानं च ।। ०१.२०.१० ।।

pṛṣṭhataḥ kakṣyā-vibhāge strī-niveśo garbha-vyādhi-saṃsthā vṛkṣa-udaka-sthānaṃ ca || 01.20.10 ||

बहिः कन्या-कुमार-पुरं ।। ०१.२०.११ ।।

bahiḥ kanyā-kumāra-puraṃ || 01.20.11 ||

पुरस्तादलङ्कार-भूमिर्मन्त्र-भूमिरुपस्थानं कुमार-अध्यक्ष-स्थानं च ।। ०१.२०.१२ ।।

purastādalaṅkāra-bhūmirmantra-bhūmirupasthānaṃ kumāra-adhyakṣa-sthānaṃ ca || 01.20.12 ||

कक्ष्य-अन्तरेष्वन्तर्वंशिक-सैन्यं तिष्ठेत् ।। ०१.२०.१३ ।।

kakṣya-antareṣvantarvaṃśika-sainyaṃ tiṣṭhet || 01.20.13 ||

अन्तर्-गृह-गतः स्थविर-स्त्री-परिशुद्धां देवीं पश्येत् ।। ०१.२०.१४ ।।

antar-gṛha-gataḥ sthavira-strī-pariśuddhāṃ devīṃ paśyet || 01.20.14 ||

देवी-गृहे लीनो हि भ्राता भद्रसेनं जघान । मातुः शय्या-अन्तर्गतश्च पुत्रः कारूषं ।। ०१.२०.१५ ।।

devī-gṛhe līno hi bhrātā bhadrasenaṃ jaghāna | mātuḥ śayyā-antargataśca putraḥ kārūṣaṃ || 01.20.15 ||

लाजान्मधुनाइति विषेण पर्यस्य देवी काशि-राजम् । विष-दिग्धेन नूप्रेण वैरन्त्यम् । मेखला-मणिना सौवीरम् । जालूथं आदर्शेन । वेण्यां गूढं शस्त्रं कृत्वा देवी विदूरथं जघान ।। ०१.२०.१६ ।।

lājānmadhunāiti viṣeṇa paryasya devī kāśi-rājam | viṣa-digdhena nūpreṇa vairantyam | mekhalā-maṇinā sauvīram | jālūthaṃ ādarśena | veṇyāṃ gūḍhaṃ śastraṃ kṛtvā devī vidūrathaṃ jaghāna || 01.20.16 ||

तस्मादेतान्यास्पदानि परिहरेत् ।। ०१.२०.१७ ।।

tasmādetānyāspadāni pariharet || 01.20.17 ||

मुण्ड-जटिल-कुहक-प्रतिसंसर्गं बाह्याभिश्च दासीभिः प्रतिषेधयेत् ।। ०१.२०.१८ ।।

muṇḍa-jaṭila-kuhaka-pratisaṃsargaṃ bāhyābhiśca dāsībhiḥ pratiṣedhayet || 01.20.18 ||

न चएनाः कुल्याः पश्येयुः । अन्यत्र गर्भ-व्याधि-संस्थाभ्यः ।। ०१.२०.१९ ।।

na caenāḥ kulyāḥ paśyeyuḥ | anyatra garbha-vyādhi-saṃsthābhyaḥ || 01.20.19 ||

रूप-आजीवाः स्नान-प्रघर्ष-शुद्ध-शरीराः परिवर्तित-वस्त्र-अलंकाराः पश्येयुः ।। ०१.२०.२० ।।

rūpa-ājīvāḥ snāna-pragharṣa-śuddha-śarīrāḥ parivartita-vastra-alaṃkārāḥ paśyeyuḥ || 01.20.20 ||

अशीतिकाः पुरुषाः पञ्चाशत्काः स्त्रियो वा माता-पितृ-व्यञ्जनाः स्थविर-वर्षधर-अभ्यागारिकाश्चावरोधानां शौच-आशौचं विद्युः । स्थापयेयुश्च स्वामि-हिते । ।। ०१.२०.२१ ।।

aśītikāḥ puruṣāḥ pañcāśatkāḥ striyo vā mātā-pitṛ-vyañjanāḥ sthavira-varṣadhara-abhyāgārikāścāvarodhānāṃ śauca-āśaucaṃ vidyuḥ | sthāpayeyuśca svāmi-hite | || 01.20.21 ||

स्व-भूमौ च वसेत्सर्वः पर-भूमौ न संचरेत् ।। ०१.२०.२२अ ब ।।

sva-bhūmau ca vasetsarvaḥ para-bhūmau na saṃcaret || 01.20.22a ba ||

न च बाह्येन संसर्गं कश्चिदाभ्यन्तरो व्रजेत् ।। ०१.२०.२२च्द् ।।

na ca bāhyena saṃsargaṃ kaścidābhyantaro vrajet || 01.20.22cd ||

सर्वं चावेक्षितं द्रव्यं निबद्ध-आगम-निर्गमं ।। ०१.२०.२३अ ब ।।

sarvaṃ cāvekṣitaṃ dravyaṃ nibaddha-āgama-nirgamaṃ || 01.20.23a ba ||

निर्गच्छेदभिगच्छेद्वा मुद्रा-संक्रान्त-भूमिकं ।। ०१.२०.२३च्द् ।।

nirgacchedabhigacchedvā mudrā-saṃkrānta-bhūmikaṃ || 01.20.23cd ||

शयनादुत्थितः स्त्री-गणैर्धन्विभिः परिगृह्यते । द्वितीयस्यां कक्ष्यायां कञ्चुक-उष्णीषिभिर्वर्ष-धर-अभ्यागारिकैः । तृतीयस्यां कुब्ज-वामन-किरातैः । चतुर्थ्यां मन्त्रिभिः सम्बन्धिभिर्दौवारिकैश्च प्रास-पाणिभिः ।। ०१.२१.०१ ।।

śayanādutthitaḥ strī-gaṇairdhanvibhiḥ parigṛhyate | dvitīyasyāṃ kakṣyāyāṃ kañcuka-uṣṇīṣibhirvarṣa-dhara-abhyāgārikaiḥ | tṛtīyasyāṃ kubja-vāmana-kirātaiḥ | caturthyāṃ mantribhiḥ sambandhibhirdauvārikaiśca prāsa-pāṇibhiḥ || 01.21.01 ||

पितृ-पैतामहं सम्बन्ध-अनुबद्धं शिक्षितं अनुरक्तं कृत-कर्माणं च जनं आसन्नं कुर्वीत । नान्यतो-देशीयं अकृत-अर्थ-मानं स्व-देशीयं वाअप्यपकृत्यौपगृहीतं ।। ०१.२१.०२ ।।

pitṛ-paitāmahaṃ sambandha-anubaddhaṃ śikṣitaṃ anuraktaṃ kṛta-karmāṇaṃ ca janaṃ āsannaṃ kurvīta | nānyato-deśīyaṃ akṛta-artha-mānaṃ sva-deśīyaṃ vāapyapakṛtyaupagṛhītaṃ || 01.21.02 ||

अन्तर्-वंशिक-सैन्यं राजानं अन्तःपुरं च रक्षेत् ।। ०१.२१.०३ ।।

antar-vaṃśika-sainyaṃ rājānaṃ antaḥpuraṃ ca rakṣet || 01.21.03 ||

गुप्ते देशे माहानसिकः सर्वं आस्वाद-बाहुल्येन कर्म कारयेत् ।। ०१.२१.०४ ।।

gupte deśe māhānasikaḥ sarvaṃ āsvāda-bāhulyena karma kārayet || 01.21.04 ||

तद्रजा तथैव प्रतिभुञ्जीत पूर्वं अग्नये वयोभ्यश्च बलिं कृत्वा ।। ०१.२१.०५ ।।

tadrajā tathaiva pratibhuñjīta pūrvaṃ agnaye vayobhyaśca baliṃ kṛtvā || 01.21.05 ||

अग्नेर्ज्वाला-धूम-नीलता शब्द-स्फोटनं च विष-युक्तस्य । वयसां विपत्तिश्च ।। ०१.२१.०६ ।।

agnerjvālā-dhūma-nīlatā śabda-sphoṭanaṃ ca viṣa-yuktasya | vayasāṃ vipattiśca || 01.21.06 ||

अन्नस्य ऊष्मा मयूर-ग्रीव-आभः शैत्यं आशु क्लिष्टस्यैव वैवर्ण्यं सौदकत्वं अक्लिन्नत्वं च ।। ०१.२१.०७अ ।।

annasya ūṣmā mayūra-grīva-ābhaḥ śaityaṃ āśu kliṣṭasyaiva vaivarṇyaṃ saudakatvaṃ aklinnatvaṃ ca || 01.21.07a ||

व्यञ्जनानां आशु शुष्कत्वं च क्वाथ-ध्याम-फेन-पटल-विच्छिन्न-भावो गन्ध-स्पर्श-रस-वधश्च ।। ०१.२१.०७ब ।।

vyañjanānāṃ āśu śuṣkatvaṃ ca kvātha-dhyāma-phena-paṭala-vicchinna-bhāvo gandha-sparśa-rasa-vadhaśca || 01.21.07ba ||

द्रवेषु हीन-अतिरिक्तच्-छाया-दर्शनं फेन-पटल-सीमन्त-ऊर्ध्व-राजी-दर्शनं च ।। ०१.२१.०७क ।।

draveṣu hīna-atiriktac-chāyā-darśanaṃ phena-paṭala-sīmanta-ūrdhva-rājī-darśanaṃ ca || 01.21.07ka ||

रसस्य मध्ये नीला राजी । पयसस्ताम्रा । मद्य-तोययोः काली । दध्नः श्यामा । मधुनः श्वेता । द्रव्याणां आर्द्राणां आशु प्रम्लानत्वं उत्पक्व-भावः क्वाथ-नील-श्यावता च ।। ०१.२१.०७ड ।।

rasasya madhye nīlā rājī | payasastāmrā | madya-toyayoḥ kālī | dadhnaḥ śyāmā | madhunaḥ śvetā | dravyāṇāṃ ārdrāṇāṃ āśu pramlānatvaṃ utpakva-bhāvaḥ kvātha-nīla-śyāvatā ca || 01.21.07ḍa ||

शुष्काणां आशु शातनं वैवर्ण्यं च । ।। ०१.२१.०७ए ।।

śuṣkāṇāṃ āśu śātanaṃ vaivarṇyaṃ ca | || 01.21.07e ||

कठिनानां मृदुत्वं मृदूनां च कठिनत्वम् । तद्-अभ्याशे क्षुद्र-सत्त्व-वधश्च । ।। ०१.२१.०७फ़् ।।

kaṭhinānāṃ mṛdutvaṃ mṛdūnāṃ ca kaṭhinatvam | tad-abhyāśe kṣudra-sattva-vadhaśca | || 01.21.07pha़् ||

आस्तरण-प्रवरणानां ध्याम-मण्डलता तन्तुरोम-पक्ष्म-शातनं च । ।। ०१.२१.०७ग् ।।

āstaraṇa-pravaraṇānāṃ dhyāma-maṇḍalatā tanturoma-pakṣma-śātanaṃ ca | || 01.21.07g ||

लोह-मणिमयानां पङ्कम-लोपदेहता स्नेह-राग-गौरव-प्रभाव-वर्ण-स्पर्शवधश्च इति विषयुक्तस्य लिङ्गानि ।। ०१.२१.०७ह् ।।

loha-maṇimayānāṃ paṅkama-lopadehatā sneha-rāga-gaurava-prabhāva-varṇa-sparśavadhaśca iti viṣayuktasya liṅgāni || 01.21.07h ||

विष-प्रदस्य तु शुष्क-श्याव-वक्त्रता वाक्-सङ्गः स्वेदो विजृम्भणं चातिमात्रं वेपथुः प्रस्खलनं वाक्य-विप्रेक्षणं आवेगः कर्मणि स्व-भूमौ चानवस्थानं इति ।। ०१.२१.०८ ।।

viṣa-pradasya tu śuṣka-śyāva-vaktratā vāk-saṅgaḥ svedo vijṛmbhaṇaṃ cātimātraṃ vepathuḥ praskhalanaṃ vākya-viprekṣaṇaṃ āvegaḥ karmaṇi sva-bhūmau cānavasthānaṃ iti || 01.21.08 ||

तस्मादस्य जाङ्गुलीविदो भिषजश्चऽसन्नाः स्युः ।। ०१.२१.०९ ।।

tasmādasya jāṅgulīvido bhiṣajaśca'sannāḥ syuḥ || 01.21.09 ||

भिषग्-भैषज्य-अगारादास्वाद-विशुद्धं औषधं गृहीत्वा पाचक-पेषकाभ्यां आत्मना च प्रतिस्वाद्य राज्ञे प्रयच्छेत् ।। ०१.२१.१० ।।

bhiṣag-bhaiṣajya-agārādāsvāda-viśuddhaṃ auṣadhaṃ gṛhītvā pācaka-peṣakābhyāṃ ātmanā ca pratisvādya rājñe prayacchet || 01.21.10 ||

पानं पानीयं चाउषधेन व्याख्यातं ।। ०१.२१.११ ।।

pānaṃ pānīyaṃ cāuṣadhena vyākhyātaṃ || 01.21.11 ||

कल्पक-प्रसाधकाः स्नान-शुद्ध-वस्त्र-हस्ताः समुद्रं उपकरणं अन्तर्वंशिक-हस्तादादाय परिचरेयुः ।। ०१.२१.१२ ।।

kalpaka-prasādhakāḥ snāna-śuddha-vastra-hastāḥ samudraṃ upakaraṇaṃ antarvaṃśika-hastādādāya paricareyuḥ || 01.21.12 ||

स्नापक-संवाहक-आस्तरक-रजक-माला-कार-कर्म दास्यः प्रसिद्ध-शौचाः कुर्युः । ताभिरधिष्ठिता वा शिल्पिनः ।। ०१.२१.१३ ।।

snāpaka-saṃvāhaka-āstaraka-rajaka-mālā-kāra-karma dāsyaḥ prasiddha-śaucāḥ kuryuḥ | tābhiradhiṣṭhitā vā śilpinaḥ || 01.21.13 ||

आत्म-चक्षुषि निवेश्य वस्त्र-माल्यं दद्युः । स्नान-अनुलेपन-प्रघर्ष-चूर्ण-वास-स्नानीयानि च स्व-वक्षो-बाहुषु च ।। ०१.२१.१४ ।।

ātma-cakṣuṣi niveśya vastra-mālyaṃ dadyuḥ | snāna-anulepana-pragharṣa-cūrṇa-vāsa-snānīyāni ca sva-vakṣo-bāhuṣu ca || 01.21.14 ||

एतेन परस्मादागतकं व्याख्यातं ।। ०१.२१.१५ ।।

etena parasmādāgatakaṃ vyākhyātaṃ || 01.21.15 ||

कुशीलवाः शस्त्र-अग्नि-रस-क्रीडा-वर्जं नर्मयेयुः ।। ०१.२१.१६ ।।

kuśīlavāḥ śastra-agni-rasa-krīḍā-varjaṃ narmayeyuḥ || 01.21.16 ||

आतोद्यानि चएषां अन्तस्तिष्ठेयुः । अश्व-रथ-द्विप-अलंकाराश्च ।। ०१.२१.१७ ।।

ātodyāni caeṣāṃ antastiṣṭheyuḥ | aśva-ratha-dvipa-alaṃkārāśca || 01.21.17 ||

आप्त-पुरुष-अधिष्ठितं यान-वाहनं आरोहेत् । नावं चऽप्त-नाविक-अधिष्ठितं ।। ०१.२१.१८ ।।

āpta-puruṣa-adhiṣṭhitaṃ yāna-vāhanaṃ ārohet | nāvaṃ ca'pta-nāvika-adhiṣṭhitaṃ || 01.21.18 ||

अन्य-नौ-प्रतिबद्धां वात-वेग-वशां च नौपेयात् ।। ०१.२१.१९ ।।

anya-nau-pratibaddhāṃ vāta-vega-vaśāṃ ca naupeyāt || 01.21.19 ||

उदक-अन्ते सैन्यं आसीत ।। ०१.२१.२० ।।

udaka-ante sainyaṃ āsīta || 01.21.20 ||

मत्स्य-ग्राह-विशुद्धं उदकं अवगाहेत ।। ०१.२१.२१ ।।

matsya-grāha-viśuddhaṃ udakaṃ avagāheta || 01.21.21 ||

व्याल-ग्राह-विशुद्धं उद्यानं गच्छेत् ।। ०१.२१.२२ ।।

vyāla-grāha-viśuddhaṃ udyānaṃ gacchet || 01.21.22 ||

लुब्धक-श्व-गणिभिरपास्त-स्तेन-व्याल-पर-आबाध-भयं चल-लक्ष्य-परिचय-अर्थं मृग-अरण्यं गच्छेत् ।। ०१.२१.२३ ।।

lubdhaka-śva-gaṇibhirapāsta-stena-vyāla-para-ābādha-bhayaṃ cala-lakṣya-paricaya-arthaṃ mṛga-araṇyaṃ gacchet || 01.21.23 ||

आप्त-शस्त्र-ग्राह-अधिष्ठितः सिद्ध-तापसं पश्येत् । मन्त्रि-परिषदा सह सामन्त-दूतं ।। ०१.२१.२४ ।।

āpta-śastra-grāha-adhiṣṭhitaḥ siddha-tāpasaṃ paśyet | mantri-pariṣadā saha sāmanta-dūtaṃ || 01.21.24 ||

सम्नद्धोअश्वं हस्तिनं वाआरूढः सम्नद्धं अनीकं पश्येत् ।। ०१.२१.२५ ।।

samnaddhoaśvaṃ hastinaṃ vāārūḍhaḥ samnaddhaṃ anīkaṃ paśyet || 01.21.25 ||

निर्याणेअभियाने च राज-मार्गं उभयतः कृत-आरक्षं शस्त्रिभिर्दण्डिभिश्चापास्त-शस्त्र-हस्त-प्रव्रजित-व्यङ्गं गच्छेत् ।। ०१.२१.२६ ।।

niryāṇeabhiyāne ca rāja-mārgaṃ ubhayataḥ kṛta-ārakṣaṃ śastribhirdaṇḍibhiścāpāsta-śastra-hasta-pravrajita-vyaṅgaṃ gacchet || 01.21.26 ||

न पुरुष-सम्बाधं अवगाहेत ।। ०१.२१.२७ ।।

na puruṣa-sambādhaṃ avagāheta || 01.21.27 ||

यात्रा-समाज-उत्सव-प्रहवणानि च दश-वर्गिक-अधिष्ठितानि गच्छेत् ।। ०१.२१.२८ ।।

yātrā-samāja-utsava-prahavaṇāni ca daśa-vargika-adhiṣṭhitāni gacchet || 01.21.28 ||

यथा च योग-पुरुषैरन्यान्राजाअधितिष्ठति ।। ०१.२१.२९अ ब ।।

yathā ca yoga-puruṣairanyānrājāadhitiṣṭhati || 01.21.29a ba ||

तथाअयं अन्य-आबाधेभ्यो रक्षेदात्मानं आत्मवान् ।। ०१.२१.३०च्द् ।।

tathāayaṃ anya-ābādhebhyo rakṣedātmānaṃ ātmavān || 01.21.30cd ||

Dvitiya-Adhikarana
Collapse

भूत-पूर्वं अभूत-पूर्वं वा जन-पदं पर-देश-अपवाहनेन स्व-देश-अभिष्यन्द-वमनेन वा निवेशयेत् ।। ०२.०१.०१ ।।

bhūta-pūrvaṃ abhūta-pūrvaṃ vā jana-padaṃ para-deśa-apavāhanena sva-deśa-abhiṣyanda-vamanena vā niveśayet || 02.01.01 ||

शूद्र-कर्षक-प्रायं कुल-शत-अवरं पञ्च-कुल-शत-परं ग्रामं क्रोशद्-विक्रोश-सीमानं अन्योन्य-आरक्षं निवेशयेत् ।। ०२.०१.०२ ।।

śūdra-karṣaka-prāyaṃ kula-śata-avaraṃ pañca-kula-śata-paraṃ grāmaṃ krośad-vikrośa-sīmānaṃ anyonya-ārakṣaṃ niveśayet || 02.01.02 ||

नली-शैल-वन-भृष्टि-दरी-सेतु-बन्ध-शमी-शाल्मली-क्षीर-वृक्षानन्तेषु सीम्नां स्थापयेत् ।। ०२.०१.०३ ।।

nalī-śaila-vana-bhṛṣṭi-darī-setu-bandha-śamī-śālmalī-kṣīra-vṛkṣānanteṣu sīmnāṃ sthāpayet || 02.01.03 ||

अष्टशत-ग्राम्या मध्ये स्थानीयम् । चतुह्शत-ग्राम्या द्रोण-मुखम् । द्विशत-ग्राम्याः कार्वटिकम् । दश-ग्रामी-संग्रहेण संग्रहं स्थापयेत् ।। ०२.०१.०४ ।।

aṣṭaśata-grāmyā madhye sthānīyam | catuhśata-grāmyā droṇa-mukham | dviśata-grāmyāḥ kārvaṭikam | daśa-grāmī-saṃgraheṇa saṃgrahaṃ sthāpayet || 02.01.04 ||

अन्तेष्वन्त-पाल-दुर्गाणि जन-पद-द्वाराण्यन्त-पाल-अधिष्ठितानि स्थापयेत् ।। ०२.०१.०५ ।।

anteṣvanta-pāla-durgāṇi jana-pada-dvārāṇyanta-pāla-adhiṣṭhitāni sthāpayet || 02.01.05 ||

तेषां अन्तराणि वागुरिक-शबर-पुलिन्द-चण्डाल-अरण्य-चरा रक्षेयुः ।। ०२.०१.०६ ।।

teṣāṃ antarāṇi vāgurika-śabara-pulinda-caṇḍāla-araṇya-carā rakṣeyuḥ || 02.01.06 ||

ऋत्विग्-आचार्य-पुरोहित-श्रोत्रियेभ्यो ब्रह्म-देयान्यदण्ड-कराण्यभिरूप-दायादकानि प्रयच्छेत् ०२.०१.०७अ ।।

ṛtvig-ācārya-purohita-śrotriyebhyo brahma-deyānyadaṇḍa-karāṇyabhirūpa-dāyādakāni prayacchet 02.01.07a ||

अध्यक्ष-संख्यायक-आदिभ्यो गोप-स्थानिक-अनीकस्थ-चिकित्सक-अश्व-दमक-जङ्घाकारिकेभ्यश्च विक्रय-आधान-वर्जानि ।। ०२.०१.०७ब ।।

adhyakṣa-saṃkhyāyaka-ādibhyo gopa-sthānika-anīkastha-cikitsaka-aśva-damaka-jaṅghākārikebhyaśca vikraya-ādhāna-varjāni || 02.01.07ba ||

करदेभ्यः कृत-क्षेत्राण्यैकपुरुषिकाणि प्रयच्छेत् ।। ०२.०१.०८ ।।

karadebhyaḥ kṛta-kṣetrāṇyaikapuruṣikāṇi prayacchet || 02.01.08 ||

अकृतानि कर्तृभ्यो नऽदेयानि ।। ०२.०१.०९ ।।

akṛtāni kartṛbhyo na'deyāni || 02.01.09 ||

अकृषतां आछिद्यान्येभ्यः प्रयच्छेत् ।। ०२.०१.१० ।।

akṛṣatāṃ āchidyānyebhyaḥ prayacchet || 02.01.10 ||

ग्राम-भृतक-वैदेहका वा कृषेयुः ।। ०२.०१.११ ।।

grāma-bhṛtaka-vaidehakā vā kṛṣeyuḥ || 02.01.11 ||

अकृषन्तो वाअवहीनं दद्युः ।। ०२.०१.१२ ।।

akṛṣanto vāavahīnaṃ dadyuḥ || 02.01.12 ||

धान्य-पशु-हिरण्यैश्चएताननुगृह्णीयात् ।। ०२.०१.१३ ।।

dhānya-paśu-hiraṇyaiścaetānanugṛhṇīyāt || 02.01.13 ||

तान्यनु सुखेन दद्युः ।। ०२.०१.१४ ।।

tānyanu sukhena dadyuḥ || 02.01.14 ||

अनुग्रह-परिहारौ चएतेब्भ्यः कोश-वृद्धि-करौ दद्यात् । कोश-उपघातकौ वर्जयेत् ।। ०२.०१.१५ ।।

anugraha-parihārau caetebbhyaḥ kośa-vṛddhi-karau dadyāt | kośa-upaghātakau varjayet || 02.01.15 ||

अल्प-कोशो हि राजा पौर-जानपदानेव ग्रसते ।। ०२.०१.१६ ।।

alpa-kośo hi rājā paura-jānapadāneva grasate || 02.01.16 ||

निवेश-सम-कालं यथा-आगतकं वा परिहारं दद्यात् ।। ०२.०१.१७ ।।

niveśa-sama-kālaṃ yathā-āgatakaṃ vā parihāraṃ dadyāt || 02.01.17 ||

निवृत्त-परिहारान्पिताइवानुगृह्णीयात् ।। ०२.०१.१८ ।।

nivṛtta-parihārānpitāivānugṛhṇīyāt || 02.01.18 ||

आकर-कर्म-अन्त-द्रव्य-हस्ति-वन-व्रज-वणिक्-पथ-प्रचारान्वारि-स्थल-पथ-पण्य-पत्तनानि च निवेशयेत् ।। ०२.०१.१९ ।।

ākara-karma-anta-dravya-hasti-vana-vraja-vaṇik-patha-pracārānvāri-sthala-patha-paṇya-pattanāni ca niveśayet || 02.01.19 ||

सह-उदकं आहार्यौदकं वा सेतुं बन्धयेत् ।। ०२.०१.२० ।।

saha-udakaṃ āhāryaudakaṃ vā setuṃ bandhayet || 02.01.20 ||

अन्येषां वा बध्नतां भूमि-मार्ग-वृक्ष-उपकरण-अनुग्रहं कुर्यात् । पुण्य-स्थान-आरामाणां च ।। ०२.०१.२१ ।।

anyeṣāṃ vā badhnatāṃ bhūmi-mārga-vṛkṣa-upakaraṇa-anugrahaṃ kuryāt | puṇya-sthāna-ārāmāṇāṃ ca || 02.01.21 ||

सम्भूय-सेतु-बन्धादपक्रामतः कर्मकर-बलीवर्दाः कर्म कुर्युः ।। ०२.०१.२२ ।।

sambhūya-setu-bandhādapakrāmataḥ karmakara-balīvardāḥ karma kuryuḥ || 02.01.22 ||

व्ययकर्मणि च भागी स्यात् । न चांशं लभेत ।। ०२.०१.२३ ।।

vyayakarmaṇi ca bhāgī syāt | na cāṃśaṃ labheta || 02.01.23 ||

मत्स्य-प्लव-हरि-तपण्यानां सेतुषु राजा स्वाम्यं गच्छेत् ।। ०२.०१.२४ ।।

matsya-plava-hari-tapaṇyānāṃ setuṣu rājā svāmyaṃ gacchet || 02.01.24 ||

दास-आहितक-बन्धूनशृण्वतो राजा विनयं ग्राहयेत् ।। ०२.०१.२५ ।।

dāsa-āhitaka-bandhūnaśṛṇvato rājā vinayaṃ grāhayet || 02.01.25 ||

बाल-वृद्ध-व्यसन्य्-अनाथांश्च राजा बिभृयात् । स्त्रियं अप्रजातां प्रजातायश्च पुत्रान् ।। ०२.०१.२६ ।।

bāla-vṛddha-vyasany-anāthāṃśca rājā bibhṛyāt | striyaṃ aprajātāṃ prajātāyaśca putrān || 02.01.26 ||

बाल-द्रव्यं ग्राम-वृद्धा वर्धयेयुरा व्यवहार-प्रापणात् । देव-द्रव्यं च ।। ०२.०१.२७ ।।

bāla-dravyaṃ grāma-vṛddhā vardhayeyurā vyavahāra-prāpaṇāt | deva-dravyaṃ ca || 02.01.27 ||

अपत्य-दारं माता-पितरौ भ्रातृऋनप्राप्त-व्यवहारान्भगिनीः कन्या विधवाश्चाबिभ्रतः शक्तिमतो द्वादश-पणो दण्डः । अन्यत्र पतितेभ्यः । अन्यत्र मातुः ।। ०२.०१.२८ ।।

apatya-dāraṃ mātā-pitarau bhrātṛṛnaprāpta-vyavahārānbhaginīḥ kanyā vidhavāścābibhrataḥ śaktimato dvādaśa-paṇo daṇḍaḥ | anyatra patitebhyaḥ | anyatra mātuḥ || 02.01.28 ||

पुत्र-दारं अप्रतिविधाय प्रव्रजतः पूर्वः साहस-दण्डः । स्त्रियं च प्रव्राजयतः ।। ०२.०१.२९ ।।

putra-dāraṃ apratividhāya pravrajataḥ pūrvaḥ sāhasa-daṇḍaḥ | striyaṃ ca pravrājayataḥ || 02.01.29 ||

लुप्त-व्यायामः प्रव्रजेदापृच्छ्य धर्मस्थान् ।। ०२.०१.३० ।।

lupta-vyāyāmaḥ pravrajedāpṛcchya dharmasthān || 02.01.30 ||

अन्यथा नियम्येत ।। ०२.०१.३१ ।।

anyathā niyamyeta || 02.01.31 ||

वानप्रस्थादन्यः प्रव्रजित-भावः । सजातादन्यः संघः । सामुत्थायिकादन्यः समय-अनुबन्धो वा नास्य जन-पदं उपनिविशेत ।। ०२.०१.३२ ।।

vānaprasthādanyaḥ pravrajita-bhāvaḥ | sajātādanyaḥ saṃghaḥ | sāmutthāyikādanyaḥ samaya-anubandho vā nāsya jana-padaṃ upaniviśeta || 02.01.32 ||

न च तत्रऽरामा विहार-अर्था वा शालाः स्युः ।। ०२.०१.३३ ।।

na ca tatra'rāmā vihāra-arthā vā śālāḥ syuḥ || 02.01.33 ||

नट-नर्तक-गायन-वादक-वाग्-जीवन-कुशीलवा न कर्म-विघ्नं कुर्युः ।। ०२.०१.३४ ।।

naṭa-nartaka-gāyana-vādaka-vāg-jīvana-kuśīlavā na karma-vighnaṃ kuryuḥ || 02.01.34 ||

निराश्रयत्वाद्ग्रामाणां क्षेत्र-अभिरतत्वाच्च पुरुषाणां कोश-विष्टि-द्रव्य-धान्य-रस-वृद्धिर्भवति ।। ०२.०१.३५ ।।

nirāśrayatvādgrāmāṇāṃ kṣetra-abhiratatvācca puruṣāṇāṃ kośa-viṣṭi-dravya-dhānya-rasa-vṛddhirbhavati || 02.01.35 ||

पर-चक्र-अटवी-ग्रस्तं व्याधि-दुर्भिक्ष-पीडितं । ०२.०१.३६अ ब ।।

para-cakra-aṭavī-grastaṃ vyādhi-durbhikṣa-pīḍitaṃ | 02.01.36a ba ||

देशं परिहरेद्राजा व्यय-क्रीडाश्च वारयेत् ।। ०२.०१.३६च्द् ।।

deśaṃ pariharedrājā vyaya-krīḍāśca vārayet || 02.01.36cd ||

दण्ड-विष्टि-कर-आबाधै रक्षेदुपहतां कृषिं । ०२.०१.३७अ ब ।।

daṇḍa-viṣṭi-kara-ābādhai rakṣedupahatāṃ kṛṣiṃ | 02.01.37a ba ||

स्तेन-व्याल-विष-ग्राहैर्व्याधिभिश्च पशु-व्रजान् ।। ०२.०१.३७च्द् ।।

stena-vyāla-viṣa-grāhairvyādhibhiśca paśu-vrajān || 02.01.37cd ||

वल्लभैः कार्मिकैः स्तेनैरन्त-पालैश्च पीडितं । ०२.०१.३८अ ब ।।

vallabhaiḥ kārmikaiḥ stenairanta-pālaiśca pīḍitaṃ | 02.01.38a ba ||

शोधयेत्पशु-संघैश्च क्षीयमाणं वणिक्-पथं ।। ०२.०१.३८च्द् ।।

śodhayetpaśu-saṃghaiśca kṣīyamāṇaṃ vaṇik-pathaṃ || 02.01.38cd ||

एवं द्रव्य-द्वि-पवनं सेतु-बन्धं अथऽकरान् । ०२.०१.३९अ ब ।।

evaṃ dravya-dvi-pavanaṃ setu-bandhaṃ atha'karān | 02.01.39a ba ||

रक्षेत्पूर्व-कृतान्राजा नवांश्चाभिप्रवर्तयेत् ।। ०२.०१.३९च्द् ।।

rakṣetpūrva-kṛtānrājā navāṃścābhipravartayet || 02.01.39cd ||

अकृष्यायां भूमौ पशुभ्यो विवीतानि प्रयच्छेत् ।। ०२.२.०१ ।।

akṛṣyāyāṃ bhūmau paśubhyo vivītāni prayacchet || 02.2.01 ||

प्रदिष्ट-अभय-स्थावर-जङ्गमानि च ब्रह्म-सोम-अरण्यानि तपस्विभ्यो गो-रुत-पराणि प्रयच्छेत् ।। ०२.२.०२ ।।

pradiṣṭa-abhaya-sthāvara-jaṅgamāni ca brahma-soma-araṇyāni tapasvibhyo go-ruta-parāṇi prayacchet || 02.2.02 ||

तावन्-मात्रं एक-द्वारं खात-गुप्तं स्वादु-फल-गुल्म-गुच्छं अकण्टकि-द्रुमं उत्तान-तोय-आशयं दान्त-मृग-चतुष्पदं भग्न-नख-दंष्ट्र-व्यालं मार्गयुक-हस्ति-हस्तिनीक-लभं मृग-वनं विहार-अर्थं राज्ञः कारयेत् ।। ०२.२.०३ ।।

tāvan-mātraṃ eka-dvāraṃ khāta-guptaṃ svādu-phala-gulma-gucchaṃ akaṇṭaki-drumaṃ uttāna-toya-āśayaṃ dānta-mṛga-catuṣpadaṃ bhagna-nakha-daṃṣṭra-vyālaṃ mārgayuka-hasti-hastinīka-labhaṃ mṛga-vanaṃ vihāra-arthaṃ rājñaḥ kārayet || 02.2.03 ||

सर्व-अतिथि-मृगं प्रत्यन्ते चान्यन्-मृग-वनं भूमि-वशेन वा निवेशयेत् ।। ०२.२.०४ ।।

sarva-atithi-mṛgaṃ pratyante cānyan-mṛga-vanaṃ bhūmi-vaśena vā niveśayet || 02.2.04 ||

कुप्य-प्रदिष्टानां च द्रव्याणां एक-एकशो वनानि निवेशयेत् । द्रव्य-वन-कर्म-अन्तानटवीश्च द्रव्य-वन-अपाश्रयाः ।। ०२.२.०५ ।।

kupya-pradiṣṭānāṃ ca dravyāṇāṃ eka-ekaśo vanāni niveśayet | dravya-vana-karma-antānaṭavīśca dravya-vana-apāśrayāḥ || 02.2.05 ||

प्रत्यन्ते हस्ति-वनं अटव्य्-आरक्षं निवेशयेत् ।। ०२.२.०६ ।।

pratyante hasti-vanaṃ aṭavy-ārakṣaṃ niveśayet || 02.2.06 ||

नाग-वन-अध्यक्षः पार्वतं नऽदेयं सार-सम-अनूपं च नाग-वनं विदित-पर्यन्त-प्रवेश-निष्कासं नाग-वन-पालैः पालयेत् ।। ०२.२.०७ ।।

nāga-vana-adhyakṣaḥ pārvataṃ na'deyaṃ sāra-sama-anūpaṃ ca nāga-vanaṃ vidita-paryanta-praveśa-niṣkāsaṃ nāga-vana-pālaiḥ pālayet || 02.2.07 ||

हस्ति-घातिनं हन्युः ।। ०२.२.०८ ।।

hasti-ghātinaṃ hanyuḥ || 02.2.08 ||

दन्त-युगं स्वयं-मृतस्यऽहरतः सपाद-चतुष्पणो लाभः ।। ०२.२.०९ ।।

danta-yugaṃ svayaṃ-mṛtasya'harataḥ sapāda-catuṣpaṇo lābhaḥ || 02.2.09 ||

नाग-वन-पाला हस्तिपक-पाद-पाशिक-सैमिक-वन-चरक-पारिकर्मिक-सखा हस्ति-मूत्र-पुरीषच्-छन्न-गन्धा भल्लातकी-शाखा-प्रच्छन्नाः पञ्चभिः सप्तभिर्वा हस्ति-बन्धकीभिः सह चरन्तः शय्या-स्थान-पद्या-लेण्ड-कूल-घात-उद्देशेन हस्ति-कुल-पर्यग्रं विद्युः ।। ०२.२.१० ।।

nāga-vana-pālā hastipaka-pāda-pāśika-saimika-vana-caraka-pārikarmika-sakhā hasti-mūtra-purīṣac-channa-gandhā bhallātakī-śākhā-pracchannāḥ pañcabhiḥ saptabhirvā hasti-bandhakībhiḥ saha carantaḥ śayyā-sthāna-padyā-leṇḍa-kūla-ghāta-uddeśena hasti-kula-paryagraṃ vidyuḥ || 02.2.10 ||

यूथ-चरं एक-चरं निर्यूथं यूथ-पतिं हस्तिनं व्यालं मत्तं पोतं बन्ध-मुक्तं च निबन्धेन विद्युः ।। ०२.२.११ ।।

yūtha-caraṃ eka-caraṃ niryūthaṃ yūtha-patiṃ hastinaṃ vyālaṃ mattaṃ potaṃ bandha-muktaṃ ca nibandhena vidyuḥ || 02.2.11 ||

अनीकस्थ-प्रमाणैः प्रशस्त-व्यञ्जन-आचारान्हस्तिनो गृह्णीयुः ।। ०२.२.१२ ।।

anīkastha-pramāṇaiḥ praśasta-vyañjana-ācārānhastino gṛhṇīyuḥ || 02.2.12 ||

हस्ति-प्रधानं विजयो राज्ञः ।। ०२.२.१३ ।।

hasti-pradhānaṃ vijayo rājñaḥ || 02.2.13 ||

पर-अनीक-व्यूह-दुर्ग-स्कन्ध-आवार-प्रमर्दना ह्यतिप्रमाण-शरीराः प्राण-हर-कर्माणो हस्तिनः ।। ०२.२.१४ ।।

para-anīka-vyūha-durga-skandha-āvāra-pramardanā hyatipramāṇa-śarīrāḥ prāṇa-hara-karmāṇo hastinaḥ || 02.2.14 ||

कालिङ्ग-अङ्गरजाः श्रेष्ठाः प्राच्याश्चेदि-करूषजाः । ।। ०२.२.१५अ ब ।।

kāliṅga-aṅgarajāḥ śreṣṭhāḥ prācyāścedi-karūṣajāḥ | || 02.2.15a ba ||

दाशार्णाश्चापर-अन्ताश्च द्विपानां मध्यमा मताः ।। ०२.२.१५च्द् ।।

dāśārṇāścāpara-antāśca dvipānāṃ madhyamā matāḥ || 02.2.15cd ||

सौराष्ट्रिकाः पाञ्चनदास्तेषां प्रत्यवराः स्मृताः । ।। ०२.२.१६अ ब ।।

saurāṣṭrikāḥ pāñcanadāsteṣāṃ pratyavarāḥ smṛtāḥ | || 02.2.16a ba ||

सर्वेषां कर्मणा वीर्यं जवस्तेजश्च वर्धते ।। ०२.२.१६च्द् ।।

sarveṣāṃ karmaṇā vīryaṃ javastejaśca vardhate || 02.2.16cd ||

चतुर्दिशं जन-पद-अन्ते साम्परायिकं दैव-कृतं दुर्गं कारयेत् । अन्तर्-द्वीपं स्थलं वा निम्न-अवरुद्धं औदकम् । प्रास्तरं गुहां वा पार्वतम् । निरुदक-स्तम्बं इरिणं वा धान्वनम् । खञ्जन-उदकं स्तम्ब-गहनं वा वन-दुर्गं ।। ०२.३.०१ ।।

caturdiśaṃ jana-pada-ante sāmparāyikaṃ daiva-kṛtaṃ durgaṃ kārayet | antar-dvīpaṃ sthalaṃ vā nimna-avaruddhaṃ audakam | prāstaraṃ guhāṃ vā pārvatam | nirudaka-stambaṃ iriṇaṃ vā dhānvanam | khañjana-udakaṃ stamba-gahanaṃ vā vana-durgaṃ || 02.3.01 ||

तेषां नदी-पर्वत-दुर्गं जन-पद-आरक्ष-स्थानम् । धान्वन-वन-दुर्गं अटवी-स्थानं आपद्यपसारो वा ।। ०२.३.०२ ।।

teṣāṃ nadī-parvata-durgaṃ jana-pada-ārakṣa-sthānam | dhānvana-vana-durgaṃ aṭavī-sthānaṃ āpadyapasāro vā || 02.3.02 ||

जन-पद-मध्ये समुदय-स्थानं स्थानीयं निवेशयेत् । वास्तुक-प्रशस्ते देशे नदी-सङ्गमे ह्रदस्याविशोषस्याङ्के सरसस्तटाकस्य वा । वृत्तं दीर्घं चतुर्-अश्रं वा वास्तु-वशेन वा प्रदक्षिण-उदकं पण्य-पुट-भेदनं अंसपथ-वारि-पथाभ्यां उपेतं ।। ०२.३.०३ ।।

jana-pada-madhye samudaya-sthānaṃ sthānīyaṃ niveśayet | vāstuka-praśaste deśe nadī-saṅgame hradasyāviśoṣasyāṅke sarasastaṭākasya vā | vṛttaṃ dīrghaṃ catur-aśraṃ vā vāstu-vaśena vā pradakṣiṇa-udakaṃ paṇya-puṭa-bhedanaṃ aṃsapatha-vāri-pathābhyāṃ upetaṃ || 02.3.03 ||

तस्य परिखास्तिस्रो दण्ड-अन्तराः कारयेत्चतुर्दश द्वादश दशैति दण्डान्विस्तीर्णाः । विस्तारादवगाढाः पाद-ऊनं अर्धं वा । त्रिभाग-मूलाः । मूल-चतुर्-अश्रा वा । पाषाण-उपहिताः पाषाण-इष्टका-बद्ध-पार्श्वा वा । तोय-अन्तिकीरागन्तु-तोय-पूर्णा वा सपरिवाहाः पद्म-ग्राहवतीश्च ।। ०२.३.०४ ।।

tasya parikhāstisro daṇḍa-antarāḥ kārayetcaturdaśa dvādaśa daśaiti daṇḍānvistīrṇāḥ | vistārādavagāḍhāḥ pāda-ūnaṃ ardhaṃ vā | tribhāga-mūlāḥ | mūla-catur-aśrā vā | pāṣāṇa-upahitāḥ pāṣāṇa-iṣṭakā-baddha-pārśvā vā | toya-antikīrāgantu-toya-pūrṇā vā saparivāhāḥ padma-grāhavatīśca || 02.3.04 ||

चतुर्दण्ड-अपकृष्टं परिखायाः षड्दण्ड-उच्छ्रितं अवरुद्धं तद्-द्विगुण-विष्कम्भं खाताद्वप्रं कारयेदूर्ध्व-चयं मञ्च-पृष्ठं कुम्भ-कुक्षिकं वा हस्तिभिर्गोभिश्च क्षुण्णं कण्टकि-गुल्म-विष-वल्ली-प्रतानवन्तं ।। ०२.३.०५ ।।

caturdaṇḍa-apakṛṣṭaṃ parikhāyāḥ ṣaḍdaṇḍa-ucchritaṃ avaruddhaṃ tad-dviguṇa-viṣkambhaṃ khātādvapraṃ kārayedūrdhva-cayaṃ mañca-pṛṣṭhaṃ kumbha-kukṣikaṃ vā hastibhirgobhiśca kṣuṇṇaṃ kaṇṭaki-gulma-viṣa-vallī-pratānavantaṃ || 02.3.05 ||

पांसु-शेषेण वास्तुच्-छिद्रं राज-भवनं वा पूरयेत् ।। ०२.३.०६ ।।

pāṃsu-śeṣeṇa vāstuc-chidraṃ rāja-bhavanaṃ vā pūrayet || 02.3.06 ||

वप्रस्यौपरि प्राकारं विष्कम्भ-द्विगुण-उत्सेधं ऐष्टकं द्वादश-हस्तादूर्ध्वं ओजं युग्मं वा आ चतुर्विंशति-हस्तादिति कारयेत् ।। ०२.३.०७अ ।।

vaprasyaupari prākāraṃ viṣkambha-dviguṇa-utsedhaṃ aiṣṭakaṃ dvādaśa-hastādūrdhvaṃ ojaṃ yugmaṃ vā ā caturviṃśati-hastāditi kārayet || 02.3.07a ||

रथ-चर्या-संचारं ताल-मूलं मुरजकैः कपि-शीर्षकैश्चऽचित-अग्रं ।। ०२.३.०७ब ।।

ratha-caryā-saṃcāraṃ tāla-mūlaṃ murajakaiḥ kapi-śīrṣakaiśca'cita-agraṃ || 02.3.07ba ||

पृथु-शिला-संहतं वा शैलं कारयेत् । न त्वेव काष्टमयं ।। ०२.३.०८ ।।

pṛthu-śilā-saṃhataṃ vā śailaṃ kārayet | na tveva kāṣṭamayaṃ || 02.3.08 ||

अग्निरवहितो हि तस्मिन्वसति ।। ०२.३.०९ ।।

agniravahito hi tasminvasati || 02.3.09 ||

विष्कम्भ-चतुर्-अश्रं अट्टालकं उत्सेध-सम-अवक्षेप-सोपानं कारयेत्त्रिंशद्-दण्ड-अन्तरं च ।। ०२.३.१० ।।

viṣkambha-catur-aśraṃ aṭṭālakaṃ utsedha-sama-avakṣepa-sopānaṃ kārayettriṃśad-daṇḍa-antaraṃ ca || 02.3.10 ||

द्वयोरट्टालकयोर्मध्ये सहर्म्य-द्वि-तलां अध्यर्धाय-आयामां प्रतोलीं कारयेत् ।। ०२.३.११ ।।

dvayoraṭṭālakayormadhye saharmya-dvi-talāṃ adhyardhāya-āyāmāṃ pratolīṃ kārayet || 02.3.11 ||

अट्टालक-प्रतोली-मध्ये त्रि-धानुष्क-अधिष्ठानं सापिधानच्-छिद्र-फलक-संहतं इन्द्र-कोशं कारयेत् ।। ०२.३.१२ ।।

aṭṭālaka-pratolī-madhye tri-dhānuṣka-adhiṣṭhānaṃ sāpidhānac-chidra-phalaka-saṃhataṃ indra-kośaṃ kārayet || 02.3.12 ||

अन्तरेषु द्विहस्त-विष्कम्भं पार्श्वे चतुर्-गुण-आयामं देव-पथं कारयेत् ।। ०२.३.१३ ।।

antareṣu dvihasta-viṣkambhaṃ pārśve catur-guṇa-āyāmaṃ deva-pathaṃ kārayet || 02.3.13 ||

दण्ड-अन्तरा द्वि-दण्ड-अन्तरा वा चर्याः कारयेत् । अग्राह्ये देशे प्रधावनिकां निष्किर-द्वारं च ।। ०२.३.१४ ।।

daṇḍa-antarā dvi-daṇḍa-antarā vā caryāḥ kārayet | agrāhye deśe pradhāvanikāṃ niṣkira-dvāraṃ ca || 02.3.14 ||

बहिर्-जानु-भञ्जनी-शूल-प्रकर-कूप-कूट-अवपात-कण्टक-प्रतिसर-अहि-पृष्ठ-ताल-पत्त्र-शृङ्ग-अटक-श्व-दंष्ट्र-अर्गल-उपस्कन्दन-पादुक-अम्बरीष-उद-पानकैः प्रतिच्छन्नं छन्न-पथं कारयेत् ।। ०२.३.१५ ।।

bahir-jānu-bhañjanī-śūla-prakara-kūpa-kūṭa-avapāta-kaṇṭaka-pratisara-ahi-pṛṣṭha-tāla-pattra-śṛṅga-aṭaka-śva-daṃṣṭra-argala-upaskandana-pāduka-ambarīṣa-uda-pānakaiḥ praticchannaṃ channa-pathaṃ kārayet || 02.3.15 ||

प्राकारं उभयतो मेण्ढकं अध्यर्ध-दण्डं कृत्वा प्रतोली-षट्-तुला-अन्तरं द्वारं निवेशयेत्पञ्च-दण्डादेक-उत्तरं आ-अष्ट-दण्डादिति चतुर्-अश्रं षड्-भागं आयामाद्-अधिकं अष्ट-भागं वा ।। ०२.३.१६ ।।

prākāraṃ ubhayato meṇḍhakaṃ adhyardha-daṇḍaṃ kṛtvā pratolī-ṣaṭ-tulā-antaraṃ dvāraṃ niveśayetpañca-daṇḍādeka-uttaraṃ ā-aṣṭa-daṇḍāditi catur-aśraṃ ṣaḍ-bhāgaṃ āyāmād-adhikaṃ aṣṭa-bhāgaṃ vā || 02.3.16 ||

पञ्च-दश-हस्तादेक-उत्तरं आ-अष्टादश-हस्तादिति तल-उत्सेधः ।। ०२.३.१७ ।।

pañca-daśa-hastādeka-uttaraṃ ā-aṣṭādaśa-hastāditi tala-utsedhaḥ || 02.3.17 ||

स्तम्भस्य परिक्षेपः षड्-आयामो । द्विगुणो निखातः । चूलिकायाश्चतुर्-भागः ।। ०२.३.१८ ।।

stambhasya parikṣepaḥ ṣaḍ-āyāmo | dviguṇo nikhātaḥ | cūlikāyāścatur-bhāgaḥ || 02.3.18 ||

आदि-तलस्य पञ्च-भागाः शाला वापी सीमा-गृहं च ।। ०२.३.१९ ।।

ādi-talasya pañca-bhāgāḥ śālā vāpī sīmā-gṛhaṃ ca || 02.3.19 ||

दश-भागिकौ द्वौ प्रतिमञ्चौ । अन्तरं आणी-हर्म्यं च ।। ०२.३.२० ।।

daśa-bhāgikau dvau pratimañcau | antaraṃ āṇī-harmyaṃ ca || 02.3.20 ||

समुच्छ्रयादर्ध-तले स्थूणा-बन्धश्च ।। ०२.३.२१ ।।

samucchrayādardha-tale sthūṇā-bandhaśca || 02.3.21 ||

अर्ध-वास्तुकं उत्तम-अगारम् । त्रिभाग-अन्तरं वा । इष्टका-अवबद्ध-पार्श्वम् । वामतः प्रदक्षिण-सोपानं गूढ-भित्ति-सोपानं इतरतः ।। ०२.३.२२ ।।

ardha-vāstukaṃ uttama-agāram | tribhāga-antaraṃ vā | iṣṭakā-avabaddha-pārśvam | vāmataḥ pradakṣiṇa-sopānaṃ gūḍha-bhitti-sopānaṃ itarataḥ || 02.3.22 ||

द्वि-हस्तं तोरण-शिरः ।। ०२.३.२३ ।।

dvi-hastaṃ toraṇa-śiraḥ || 02.3.23 ||

त्रि-पञ्च-भागिकौ द्वौ कपाट-योगौ ।। ०२.३.२४ ।।

tri-pañca-bhāgikau dvau kapāṭa-yogau || 02.3.24 ||

द्वौ परिघौ ।। ०२.३.२५ ।।

dvau parighau || 02.3.25 ||

अरत्निरिन्द्र-कीलः ।। ०२.३.२६ ।।

aratnirindra-kīlaḥ || 02.3.26 ||

पञ्च-हस्तं आणि-द्वारं ।। ०२.३.२७ ।।

pañca-hastaṃ āṇi-dvāraṃ || 02.3.27 ||

चत्वारो हस्ति-परिघाः ।। ०२.३.२८ ।।

catvāro hasti-parighāḥ || 02.3.28 ||

निवेश-अर्धं हस्ति-नखं ।। ०२.३.२९ ।।

niveśa-ardhaṃ hasti-nakhaṃ || 02.3.29 ||

मुख-समः संक्रमः संहार्यो भूमिमयो वा निरुदके ।। ०२.३.३० ।।

mukha-samaḥ saṃkramaḥ saṃhāryo bhūmimayo vā nirudake || 02.3.30 ||

प्राकार-समं मुखं अवस्थाप्य त्रि-भाग-गोधा-मुखं गोपुरं कारयेत् ।। ०२.३.३१ ।।

prākāra-samaṃ mukhaṃ avasthāpya tri-bhāga-godhā-mukhaṃ gopuraṃ kārayet || 02.3.31 ||

प्राकार-मध्ये वापीं कृत्वा पुष्करिणी-द्वारम् । चतुः-शालं अध्यर्ध-अन्तरं साणिकं कुमारी-पुरम् । मुण्ड-हर्म्य-द्वि-तलं मुण्डक-द्वारम् । भूमि-द्रव्य-वशेन वा निवेशयेत् ।। ०२.३.३२ ।।

prākāra-madhye vāpīṃ kṛtvā puṣkariṇī-dvāram | catuḥ-śālaṃ adhyardha-antaraṃ sāṇikaṃ kumārī-puram | muṇḍa-harmya-dvi-talaṃ muṇḍaka-dvāram | bhūmi-dravya-vaśena vā niveśayet || 02.3.32 ||

त्रि-भाग-अधिक-आयामा भाण्ड-वाहिनीः कुल्याः कारयेत् ।। ०२.३.३३ ।।

tri-bhāga-adhika-āyāmā bhāṇḍa-vāhinīḥ kulyāḥ kārayet || 02.3.33 ||

तासु पाषाण-कुद्दालाः कुठारी-काण्ड-कल्पनाः । ।। ०२.३.३४अ ब ।।

tāsu pāṣāṇa-kuddālāḥ kuṭhārī-kāṇḍa-kalpanāḥ | || 02.3.34a ba ||

मुषुण्ढी-मुद्गरा दण्डाश्चक्र-यन्त्र-शतघ्नयः ।। ०२.३.३४च्द् ।।

muṣuṇḍhī-mudgarā daṇḍāścakra-yantra-śataghnayaḥ || 02.3.34cd ||

कार्याः कार्मारिकाः शूला वेधन-अग्राश्च वेणवः । ।। ०२.३.३५अ ब ।।

kāryāḥ kārmārikāḥ śūlā vedhana-agrāśca veṇavaḥ | || 02.3.35a ba ||

उष्ट्र-ग्रीव्योअग्नि-सम्योगाः कुप्य-कल्पे च यो विधिः ।। ०२.३.३५च्द् ।।

uṣṭra-grīvyoagni-samyogāḥ kupya-kalpe ca yo vidhiḥ || 02.3.35cd ||

त्रयः प्राचीना राज-मार्गास्त्रय उदीचीना इति वास्तु-विभागः ।। ०२.४.०१ ।।

trayaḥ prācīnā rāja-mārgāstraya udīcīnā iti vāstu-vibhāgaḥ || 02.4.01 ||

स द्वादश-द्वारो युक्त-उदक-भ्रमच्-छन्न-पथः ।। ०२.४.०२ ।।

sa dvādaśa-dvāro yukta-udaka-bhramac-channa-pathaḥ || 02.4.02 ||

चतुर्-दण्ड-अन्तरा रथ्याः ।। ०२.४.०३ ।।

catur-daṇḍa-antarā rathyāḥ || 02.4.03 ||

राज-मार्ग-द्रोण-मुख-स्थानीय-राष्ट्र-विवीत-पथाः सम्यानीय-व्यूह-श्मशान-ग्राम-पथाश्चाष्ट-दण्डाः ।। ०२.४.०४ ।।

rāja-mārga-droṇa-mukha-sthānīya-rāṣṭra-vivīta-pathāḥ samyānīya-vyūha-śmaśāna-grāma-pathāścāṣṭa-daṇḍāḥ || 02.4.04 ||

चतुर्-दण्डः सेतु-वन-पथः । द्वि-दण्डो हस्ति-क्षेत्र-पथः । पञ्च-अरत्नयो रथ-पथः । चत्वारः पशु-पथः । द्वौ क्षुद्र-पशु-मनुष्य-पथः ।। ०२.४.०५ ।।

catur-daṇḍaḥ setu-vana-pathaḥ | dvi-daṇḍo hasti-kṣetra-pathaḥ | pañca-aratnayo ratha-pathaḥ | catvāraḥ paśu-pathaḥ | dvau kṣudra-paśu-manuṣya-pathaḥ || 02.4.05 ||

प्रवीरे वास्तुनि राज-निवेशश्चातुर्वर्ण्य-समाजीवे ।। ०२.४.०६ ।।

pravīre vāstuni rāja-niveśaścāturvarṇya-samājīve || 02.4.06 ||

वास्तु-हृदयादुत्तरे नव-भागे यथा-उक्त-विधानं अन्तःपुरं प्रान्-मुखं उदन्-मुखं वा कारयेत् ।। ०२.४.०७ ।।

vāstu-hṛdayāduttare nava-bhāge yathā-ukta-vidhānaṃ antaḥpuraṃ prān-mukhaṃ udan-mukhaṃ vā kārayet || 02.4.07 ||

तस्य पूर्व-उत्तरं भागं आचार्य-पुरोहित-इज्या-तोय-स्थानं मन्त्रिणश्चऽवसेयुः । पूर्व-दक्षिणं भागं महानसं हस्ति-शाला कोष्ठ-अगारं च ।। ०२.४.०८ ।।

tasya pūrva-uttaraṃ bhāgaṃ ācārya-purohita-ijyā-toya-sthānaṃ mantriṇaśca'vaseyuḥ | pūrva-dakṣiṇaṃ bhāgaṃ mahānasaṃ hasti-śālā koṣṭha-agāraṃ ca || 02.4.08 ||

ततः परं गन्ध-माल्य-रस-पण्याः प्रसाधन-कारवः क्षत्रियाश्च पूर्वां दिशं अधिवसेयुः ।। ०२.४.०९ ।।

tataḥ paraṃ gandha-mālya-rasa-paṇyāḥ prasādhana-kāravaḥ kṣatriyāśca pūrvāṃ diśaṃ adhivaseyuḥ || 02.4.09 ||

दक्षिण-पूर्वं भागं भाण्ड-अगारं अक्ष-पटलं कर्म-निषद्याश्च । दक्षिण-पश्चिमं भागं कुप्य-गृहं आयुध-अगारं च ।। ०२.४.१० ।।

dakṣiṇa-pūrvaṃ bhāgaṃ bhāṇḍa-agāraṃ akṣa-paṭalaṃ karma-niṣadyāśca | dakṣiṇa-paścimaṃ bhāgaṃ kupya-gṛhaṃ āyudha-agāraṃ ca || 02.4.10 ||

ततः परं नगर-धान्य-व्यावहारिक-कार्मान्तिक-बल-अध्यक्षाः पक्व-अन्न-सुरा-मांस-पण्या रूपाजीवास्तालावचरा वैश्याश्च दक्षिणां दिशं अधिवसेयुः ।। ०२.४.११ ।।

tataḥ paraṃ nagara-dhānya-vyāvahārika-kārmāntika-bala-adhyakṣāḥ pakva-anna-surā-māṃsa-paṇyā rūpājīvāstālāvacarā vaiśyāśca dakṣiṇāṃ diśaṃ adhivaseyuḥ || 02.4.11 ||

पश्चिम-दक्षिणं भागं खर-उष्ट्र-गुप्ति-स्थानं कर्म-गृहं च । पश्चिम-उत्तरं भागं यान-रथ-शालाः ।। ०२.४.१२ ।।

paścima-dakṣiṇaṃ bhāgaṃ khara-uṣṭra-gupti-sthānaṃ karma-gṛhaṃ ca | paścima-uttaraṃ bhāgaṃ yāna-ratha-śālāḥ || 02.4.12 ||

ततः परं ऊर्णा-सूत्र-वेणु-चर्म-वर्म-शस्त्र-आवरण-कारवः शूद्राश्च पश्चिमां दिशं अधिवसेयुः ।। ०२.४.१३ ।।

tataḥ paraṃ ūrṇā-sūtra-veṇu-carma-varma-śastra-āvaraṇa-kāravaḥ śūdrāśca paścimāṃ diśaṃ adhivaseyuḥ || 02.4.13 ||

उत्तर-पश्चिमं भागं पण्य-भैषज्य-गृहम् । उत्तर-पूर्वं भागं कोशो गव-अश्वं च ।। ०२.४.१४ ।।

uttara-paścimaṃ bhāgaṃ paṇya-bhaiṣajya-gṛham | uttara-pūrvaṃ bhāgaṃ kośo gava-aśvaṃ ca || 02.4.14 ||

ततः परं नगर-राज-देवता-लोह-मणि-कारवो ब्राह्मणाश्चौत्तरां दिशं अधिवसेयुः ।। ०२.४.१५ ।।

tataḥ paraṃ nagara-rāja-devatā-loha-maṇi-kāravo brāhmaṇāścauttarāṃ diśaṃ adhivaseyuḥ || 02.4.15 ||

वास्तुच्-छिद्र-अनुशालेषु श्रेणी-प्रपणि-निकाया आवसेयुः ।। ०२.४.१६ ।।

vāstuc-chidra-anuśāleṣu śreṇī-prapaṇi-nikāyā āvaseyuḥ || 02.4.16 ||

अपर-अजित-अप्रतिहत-जयन्त-वैजयन्त-कोष्ठान्शिव-वैश्रवण-अश्वि-श्री-मदिरा-गृहाणि च पुर-मध्ये कारयेत् ।। ०२.४.१७ ।।

apara-ajita-apratihata-jayanta-vaijayanta-koṣṭhānśiva-vaiśravaṇa-aśvi-śrī-madirā-gṛhāṇi ca pura-madhye kārayet || 02.4.17 ||

यथा-उद्देशं वास्तु-देवताः स्थापयेत् ।। ०२.४.१८ ।।

yathā-uddeśaṃ vāstu-devatāḥ sthāpayet || 02.4.18 ||

ब्राह्म-ऐन्द्र-याम्य-सैनापत्यानि द्वाराणि ।। ०२.४.१९ ।।

brāhma-aindra-yāmya-saināpatyāni dvārāṇi || 02.4.19 ||

बहिः परिखाया धनुः-शत-अपकृष्टाश्चैत्य-पुण्य-स्थान-वन-सेतु-बन्धाः कार्याः । यथा-दिशं च दिग्-देवताः ।। ०२.४.२० ।।

bahiḥ parikhāyā dhanuḥ-śata-apakṛṣṭāścaitya-puṇya-sthāna-vana-setu-bandhāḥ kāryāḥ | yathā-diśaṃ ca dig-devatāḥ || 02.4.20 ||

उत्तरः पूर्वो वा श्मशान-भागो वर्ण-उत्तमानाम् । दक्षिणेन श्मशानं वर्ण-अवराणां ।। ०२.४.२१ ।।

uttaraḥ pūrvo vā śmaśāna-bhāgo varṇa-uttamānām | dakṣiṇena śmaśānaṃ varṇa-avarāṇāṃ || 02.4.21 ||

तस्यातिक्रमे पूर्वः साहस-दण्डः ।। ०२.४.२२ ।।

tasyātikrame pūrvaḥ sāhasa-daṇḍaḥ || 02.4.22 ||

पाषण्ड-चण्डालानां श्मशान-अन्ते वासः ।। ०२.४.२३ ।।

pāṣaṇḍa-caṇḍālānāṃ śmaśāna-ante vāsaḥ || 02.4.23 ||

कर्म-अन्त-क्षेत्र-वशेन कुटुम्बिनां सीमानं स्थापयेत् ।। ०२.४.२४ ।।

karma-anta-kṣetra-vaśena kuṭumbināṃ sīmānaṃ sthāpayet || 02.4.24 ||

तेषु पुष्प-फल-वाटान्धान्य-पण्य-निचयांश्चानुज्ञाताः कुर्युः ।। ०२.४.२५ ।।

teṣu puṣpa-phala-vāṭāndhānya-paṇya-nicayāṃścānujñātāḥ kuryuḥ || 02.4.25 ||

दश-कुली-वाटं कूप-स्थानं ।। ०२.४.२६ ।।

daśa-kulī-vāṭaṃ kūpa-sthānaṃ || 02.4.26 ||

सर्व-स्नेह-धान्य-क्षार-लवण-गन्ध-भैषज्य-शुष्क-शाक-यवस-वल्लूर-तृण-काष्ठ-लोह-चर्म-अङ्गार-स्नायु-विष-विषाण-वेणु-वल्कल-सार-दारु-प्रहरण-आवरण-अश्म-निचयाननेक-वर्ष-उपभोग-सहान्कारयेत् ।। ०२.४.२७ ।।

sarva-sneha-dhānya-kṣāra-lavaṇa-gandha-bhaiṣajya-śuṣka-śāka-yavasa-vallūra-tṛṇa-kāṣṭha-loha-carma-aṅgāra-snāyu-viṣa-viṣāṇa-veṇu-valkala-sāra-dāru-praharaṇa-āvaraṇa-aśma-nicayānaneka-varṣa-upabhoga-sahānkārayet || 02.4.27 ||

नवेनानवं शोधयेत् ।। ०२.४.२८ ।।

navenānavaṃ śodhayet || 02.4.28 ||

हस्ति-अश्व-रथ-पादातं अनेक-मुख्यं अवस्थापयेत् ।। ०२.४.२९ ।।

hasti-aśva-ratha-pādātaṃ aneka-mukhyaṃ avasthāpayet || 02.4.29 ||

अनेक-मुख्यं हि परस्पर-भयात्पर-उपजापं नौपैति ।। ०२.४.३० ।।

aneka-mukhyaṃ hi paraspara-bhayātpara-upajāpaṃ naupaiti || 02.4.30 ||

एतेनान्त-पाल-दुर्ग-संस्कारा व्याख्याताः ।। ०२.४.३१ ।।

etenānta-pāla-durga-saṃskārā vyākhyātāḥ || 02.4.31 ||

न च बाहिरिकान्कुर्यात्पुरे राष्ट्र-उपघातकान् । ।। ०२.४.३२अ ब ।।

na ca bāhirikānkuryātpure rāṣṭra-upaghātakān | || 02.4.32a ba ||

क्षिपेज्जन-पदे चएतान्सर्वान्वा दापयेत्करान् ।। ०२.४.३२च्द् ।।

kṣipejjana-pade caetānsarvānvā dāpayetkarān || 02.4.32cd ||

सम्निधाता कोश-गृहं पण्य-गृहं कोष्ठ-अगारं कुप्य-गृहं आयुध-अगारं बन्धन-अगारं च कारयेत् ।। ०२.५.०१ ।।

samnidhātā kośa-gṛhaṃ paṇya-gṛhaṃ koṣṭha-agāraṃ kupya-gṛhaṃ āyudha-agāraṃ bandhana-agāraṃ ca kārayet || 02.5.01 ||

चतुर्-अश्रां वापीं अनुदक-उपस्नेहां खानयित्वा पृथु-शिलाभिरुभयतः पार्श्वं मूलं च प्रचित्य सार-दारु-पञ्जरं भूमि-समं त्रि-तलं अनेक-विधानं कुट्टिम-देश-स्थान-तलं एक-द्वारं यन्त्र-युक्त-सोपानं भूमि-गृहं कारयेत् ।। ०२.५.०२ ।।

catur-aśrāṃ vāpīṃ anudaka-upasnehāṃ khānayitvā pṛthu-śilābhirubhayataḥ pārśvaṃ mūlaṃ ca pracitya sāra-dāru-pañjaraṃ bhūmi-samaṃ tri-talaṃ aneka-vidhānaṃ kuṭṭima-deśa-sthāna-talaṃ eka-dvāraṃ yantra-yukta-sopānaṃ bhūmi-gṛhaṃ kārayet || 02.5.02 ||

तस्यौपरिउभयतो-निषेधं सप्रग्रीवं ऐष्टकं भाण्ड-वाहिनी-परिक्षिप्तं कोश-गृहं कारयेत् । प्रासादं वा ।। ०२.५.०३ ।।

tasyaupariubhayato-niṣedhaṃ sapragrīvaṃ aiṣṭakaṃ bhāṇḍa-vāhinī-parikṣiptaṃ kośa-gṛhaṃ kārayet | prāsādaṃ vā || 02.5.03 ||

जन-पद-अन्ते ध्रुव-निधिं आपद्-अर्थं अभित्यक्तैः कारयेत् ।। ०२.५.०४ ।।

jana-pada-ante dhruva-nidhiṃ āpad-arthaṃ abhityaktaiḥ kārayet || 02.5.04 ||

पक्व-इष्टका-स्तम्भं चतुः-शालं एक-द्वारं अनेक-स्थान-तलं विवृत-स्तम्भ-अपसारं उभयतः पण्य-गृहं कोष्ठ-अगारं च ।। ०२.५.०५अ ।।

pakva-iṣṭakā-stambhaṃ catuḥ-śālaṃ eka-dvāraṃ aneka-sthāna-talaṃ vivṛta-stambha-apasāraṃ ubhayataḥ paṇya-gṛhaṃ koṣṭha-agāraṃ ca || 02.5.05a ||

दीर्घ-बहु-शालं कक्ष्य-आवृत-कुड्यं अन्तः कुप्य-गृहम् । तदेव भूमि-गृह-युक्तं आयुध-अगारं ।। ०२.५.०५ब ।।

dīrgha-bahu-śālaṃ kakṣya-āvṛta-kuḍyaṃ antaḥ kupya-gṛham | tadeva bhūmi-gṛha-yuktaṃ āyudha-agāraṃ || 02.5.05ba ||

पृथग्-धर्म-स्थीयं महा-मात्रीयं विभक्त-स्त्री-पुरुष-स्थानं अपसारतः सुगुप्त-कक्ष्यं बन्धन-अगारं कारयेत् ।। ०२.५.०५क ।।

pṛthag-dharma-sthīyaṃ mahā-mātrīyaṃ vibhakta-strī-puruṣa-sthānaṃ apasārataḥ sugupta-kakṣyaṃ bandhana-agāraṃ kārayet || 02.5.05ka ||

सर्वेषां शालाः खात-उद-पान-वर्च-स्नान-गृह-अग्नि-विष-त्राण-मार्जार-नकुल-आरक्षा-स्व-दैवत-पूजन-युक्ताः कारयेत् ।। ०२.५.०६ ।।

sarveṣāṃ śālāḥ khāta-uda-pāna-varca-snāna-gṛha-agni-viṣa-trāṇa-mārjāra-nakula-ārakṣā-sva-daivata-pūjana-yuktāḥ kārayet || 02.5.06 ||

कोष्ठ-अगारे वर्षमानं अरत्नि-मुखं कुण्डं स्थापयेत् ।। ०२.५.०७ ।।

koṣṭha-agāre varṣamānaṃ aratni-mukhaṃ kuṇḍaṃ sthāpayet || 02.5.07 ||

तत्-जात-करण-अधिष्ठितः पुराणं नवं च रत्नं सारं फल्गु कुप्यं वा प्रतिगृह्णीयात् ।। ०२.५.०८ ।।

tat-jāta-karaṇa-adhiṣṭhitaḥ purāṇaṃ navaṃ ca ratnaṃ sāraṃ phalgu kupyaṃ vā pratigṛhṇīyāt || 02.5.08 ||

तत्र रत्न-उपधावुत्तमो दण्डः कर्तुः कारयितुश्च सार-उपधौ मध्यमः । फल्गु-कुप्य-उपधौ तत् च तावत् च दण्डः ।। ०२.५.०९ ।।

tatra ratna-upadhāvuttamo daṇḍaḥ kartuḥ kārayituśca sāra-upadhau madhyamaḥ | phalgu-kupya-upadhau tat ca tāvat ca daṇḍaḥ || 02.5.09 ||

रूप-दर्शक-विशुद्धं हिरण्यं प्रतिगृह्णीयात् ।। ०२.५.१० ।।

rūpa-darśaka-viśuddhaṃ hiraṇyaṃ pratigṛhṇīyāt || 02.5.10 ||

अशुद्धं छेदयेत् ।। ०२.५.११ ।।

aśuddhaṃ chedayet || 02.5.11 ||

आहर्तुः पूर्वः साहस-दण्डः ।। ०२.५.१२ ।।

āhartuḥ pūrvaḥ sāhasa-daṇḍaḥ || 02.5.12 ||

शुद्धं पूर्णं अभिनवं च धान्यं प्रतिगृह्णीयात् ।। ०२.५.१३ ।।

śuddhaṃ pūrṇaṃ abhinavaṃ ca dhānyaṃ pratigṛhṇīyāt || 02.5.13 ||

विपर्यये मूल्य-द्विगुणो दण्डः ।। ०२.५.१४ ।।

viparyaye mūlya-dviguṇo daṇḍaḥ || 02.5.14 ||

तेन पण्यं कुप्यं आयुधं च व्याख्यातं ।। ०२.५.१५ ।।

tena paṇyaṃ kupyaṃ āyudhaṃ ca vyākhyātaṃ || 02.5.15 ||

सर्व-अधिकरणेषु युक्त-उपयुक्त-तत्पुरुषाणां पण-आदि-चतुष्-पण-परम-अपहारेषु पूर्व-मध्यम-उत्तम-वधा दण्डाः ।। ०२.५.१६ ।।

sarva-adhikaraṇeṣu yukta-upayukta-tatpuruṣāṇāṃ paṇa-ādi-catuṣ-paṇa-parama-apahāreṣu pūrva-madhyama-uttama-vadhā daṇḍāḥ || 02.5.16 ||

कोश-अधिष्ठितस्य कोश-अवच्छेदे घातः ।। ०२.५.१७ ।।

kośa-adhiṣṭhitasya kośa-avacchede ghātaḥ || 02.5.17 ||

तद्-वैयावृत्य-कराणां अर्ध-दण्डाः ।। ०२.५.१८ ।।

tad-vaiyāvṛtya-karāṇāṃ ardha-daṇḍāḥ || 02.5.18 ||

परिभाषणं अविज्ञाते ।। ०२.५.१९ ।।

paribhāṣaṇaṃ avijñāte || 02.5.19 ||

चोराणां अभिप्रधर्षणे चित्रो घातः ।। ०२.५.२० ।।

corāṇāṃ abhipradharṣaṇe citro ghātaḥ || 02.5.20 ||

तस्मादाप्त-पुरुWअ-अधिष्ठितः सम्निधाता निचयाननुतिष्ठेत् ०२.५.२२अ ।। ०२.५.२१ ।।

tasmādāpta-puruWa-adhiṣṭhitaḥ samnidhātā nicayānanutiṣṭhet 02.5.22a || 02.5.21 ||

यथा पृष्टो न सज्जेत व्यये शेषे च संचये ।। ०२.५.२२ब ।।

yathā pṛṣṭo na sajjeta vyaye śeṣe ca saṃcaye || 02.5.22ba ||

समाहर्ता दुर्गं राष्ट्रं खनिं सेतुं वनं व्रजं वणिक्-पथं चावेक्षेत ।। ०२.६.०१ ।।

samāhartā durgaṃ rāṣṭraṃ khaniṃ setuṃ vanaṃ vrajaṃ vaṇik-pathaṃ cāvekṣeta || 02.6.01 ||

शुल्कं दण्डः पौतवं नागरिको लक्षण-अध्यक्षो मुद्रा-अध्यक्षः सुरा सूना सूत्रं तैलं घृतं क्षारः सौवर्णिकः पण्य-संस्था वेश्या द्यूतं वास्तुकं कारु-शिल्पि-गणो देवता-अध्यक्षो द्वार-बहिरिका-आदेयं च दुर्गं ।। ०२.६.०२ ।।

śulkaṃ daṇḍaḥ pautavaṃ nāgariko lakṣaṇa-adhyakṣo mudrā-adhyakṣaḥ surā sūnā sūtraṃ tailaṃ ghṛtaṃ kṣāraḥ sauvarṇikaḥ paṇya-saṃsthā veśyā dyūtaṃ vāstukaṃ kāru-śilpi-gaṇo devatā-adhyakṣo dvāra-bahirikā-ādeyaṃ ca durgaṃ || 02.6.02 ||

सीता भागो बलिः करो वणिक्नदी-पालस्तरो नावः पत्तनं विविचितं वर्तनी रज्जुश्चोर-रज्जुश्च राष्ट्रं ।। ०२.६.०३ ।।

sītā bhāgo baliḥ karo vaṇiknadī-pālastaro nāvaḥ pattanaṃ vivicitaṃ vartanī rajjuścora-rajjuśca rāṣṭraṃ || 02.6.03 ||

सुवर्ण-रजत-वज्र-मणि-मुक्ता-प्रवाल-शङ्ख-लोह-लवण-भूमि-प्रस्तर-रस-धातवः खनिः ।। ०२.६.०४ ।।

suvarṇa-rajata-vajra-maṇi-muktā-pravāla-śaṅkha-loha-lavaṇa-bhūmi-prastara-rasa-dhātavaḥ khaniḥ || 02.6.04 ||

पुष्प-फल-वाट-षण्ड-केदार-मूल-वापाः सेतुः ।। ०२.६.०५ ।।

puṣpa-phala-vāṭa-ṣaṇḍa-kedāra-mūla-vāpāḥ setuḥ || 02.6.05 ||

पशु-मृग-द्रव्य-हस्ति-वन-परिग्रहो वनं ।। ०२.६.०६ ।।

paśu-mṛga-dravya-hasti-vana-parigraho vanaṃ || 02.6.06 ||

गो-महिषं अज-अविकं खर-उष्त्रं अश्व-अश्वतरं च व्रजः ।। ०२.६.०७ ।।

go-mahiṣaṃ aja-avikaṃ khara-uṣtraṃ aśva-aśvataraṃ ca vrajaḥ || 02.6.07 ||

स्थल-पथो वारि-पथश्च वणिक्-पथः ।। ०२.६.०८ ।।

sthala-patho vāri-pathaśca vaṇik-pathaḥ || 02.6.08 ||

इत्याय-शरीरं ।। ०२.६.०९ ।।

ityāya-śarīraṃ || 02.6.09 ||

मूल्यं भागो व्याजी परिघः क्ल्प्तम्(क्लृप्तम्) रूपिकं अत्ययश्चऽय-मुखं ।। ०२.६.१० ।।

mūlyaṃ bhāgo vyājī parighaḥ klptam(klṛptam) rūpikaṃ atyayaśca'ya-mukhaṃ || 02.6.10 ||

देव-पितृ-पूजा-दान-अर्थम् । स्वस्ति-वाचनम् । अन्तःपुरम् । महानसम् । दूत-प्रावर्तिमम् । कोष्ठ-अगारम् । आयुध-अगारम् । पण्य-गृहम् । कुप्य-गृहम् । कर्म-अन्तो । विष्टिः । पत्ति-अश्व-रथ-द्विप-परिग्रहो । गो-मण्डलम् । पशु-मृग-पक्षि-व्याल-वाटाः । काष्ठ-तृण-वाटाश्चैति व्यय-शरीरं ।। ०२.६.११ ।।

deva-pitṛ-pūjā-dāna-artham | svasti-vācanam | antaḥpuram | mahānasam | dūta-prāvartimam | koṣṭha-agāram | āyudha-agāram | paṇya-gṛham | kupya-gṛham | karma-anto | viṣṭiḥ | patti-aśva-ratha-dvipa-parigraho | go-maṇḍalam | paśu-mṛga-pakṣi-vyāla-vāṭāḥ | kāṣṭha-tṛṇa-vāṭāścaiti vyaya-śarīraṃ || 02.6.11 ||

राज-वर्षं मासः पक्षो दिवसश्च व्युष्टम् । वर्षा-हेमन्त-ग्रीष्माणां तृतीय-सप्तमा दिवस-ऊनाः पक्षाः शेषाः पूर्णाः । पृथग्-अधिमासकः । इति कालः ।। ०२.६.१२ ।।

rāja-varṣaṃ māsaḥ pakṣo divasaśca vyuṣṭam | varṣā-hemanta-grīṣmāṇāṃ tṛtīya-saptamā divasa-ūnāḥ pakṣāḥ śeṣāḥ pūrṇāḥ | pṛthag-adhimāsakaḥ | iti kālaḥ || 02.6.12 ||

करणीयं सिद्धं शेषं आय-व्ययौ नीवी च ।। ०२.६.१३ ।।

karaṇīyaṃ siddhaṃ śeṣaṃ āya-vyayau nīvī ca || 02.6.13 ||

संस्थानं प्रचारः शरीर-अवस्थापनं आदानं सर्व-समुदय-पिण्डः संजातं एतत्करणीयं ।। ०२.६.१४ ।।

saṃsthānaṃ pracāraḥ śarīra-avasthāpanaṃ ādānaṃ sarva-samudaya-piṇḍaḥ saṃjātaṃ etatkaraṇīyaṃ || 02.6.14 ||

कोश-अर्पितं राज-हारः पुर-व्ययश्च प्रविष्टं परम-संवत्सर-अनुवृत्तं शासन-मुक्तं मुख-आज्ञप्तं चापातनीयं एतत्सिद्धं ।। ०२.६.१५ ।।

kośa-arpitaṃ rāja-hāraḥ pura-vyayaśca praviṣṭaṃ parama-saṃvatsara-anuvṛttaṃ śāsana-muktaṃ mukha-ājñaptaṃ cāpātanīyaṃ etatsiddhaṃ || 02.6.15 ||

सिद्धि-कर्म-योगः दण्ड-शेषं आहरणीयं बलात्-कृत-प्रतिष्टब्धं अवमृष्टं च प्रशोध्यं एतत्शेषम् । असारं अल्प-सारं च ।। ०२.६.१६ ।।

siddhi-karma-yogaḥ daṇḍa-śeṣaṃ āharaṇīyaṃ balāt-kṛta-pratiṣṭabdhaṃ avamṛṣṭaṃ ca praśodhyaṃ etatśeṣam | asāraṃ alpa-sāraṃ ca || 02.6.16 ||

वर्तमानः पर्युषितोअन्य-जातश्चऽयः ।। ०२.६.१७ ।।

vartamānaḥ paryuṣitoanya-jātaśca'yaḥ || 02.6.17 ||

दिवस-अनुवृत्तो वर्तमानः ।। ०२.६.१८ ।।

divasa-anuvṛtto vartamānaḥ || 02.6.18 ||

परम-सांवत्सरिकः पर-प्रचार-संक्रान्तो वा पर्युषितः ।। ०२.६.१९ ।।

parama-sāṃvatsarikaḥ para-pracāra-saṃkrānto vā paryuṣitaḥ || 02.6.19 ||

नष्ट-प्रस्मृतं आयुक्त-दण्डः पार्श्वं पारिहीणिकं औपायनिकं डमर-गतक-स्वं अपुत्रकं निधिश्चान्य-जातः ।। ०२.६.२० ।।

naṣṭa-prasmṛtaṃ āyukta-daṇḍaḥ pārśvaṃ pārihīṇikaṃ aupāyanikaṃ ḍamara-gataka-svaṃ aputrakaṃ nidhiścānya-jātaḥ || 02.6.20 ||

विक्षेप-व्याधित-अन्तर-आरम्भ-शेषं च व्यय-प्रत्यायः ।। ०२.६.२१ ।।

vikṣepa-vyādhita-antara-ārambha-śeṣaṃ ca vyaya-pratyāyaḥ || 02.6.21 ||

विक्रिये पण्यानां अर्घ-वृद्धिरुपजा । मान-उन्मान-विशेषो व्याजी । क्रय-संघर्षे वार्ध-वृद्धिः इत्यायः ।। ०२.६.२२ ।।

vikriye paṇyānāṃ argha-vṛddhirupajā | māna-unmāna-viśeṣo vyājī | kraya-saṃgharṣe vārdha-vṛddhiḥ ityāyaḥ || 02.6.22 ||

नित्यो नित्य-उत्पादिको लाभो लाभ-उत्पादिक इति व्ययः बाह्यं अभ्यन्तरं चायं विद्याद्वर्ष-शतादपि ।। ०२.६.२३ ।।

nityo nitya-utpādiko lābho lābha-utpādika iti vyayaḥ bāhyaṃ abhyantaraṃ cāyaṃ vidyādvarṣa-śatādapi || 02.6.23 ||

दिवस-अनुवृत्तो नित्यः ।। ०२.६.२४ ।।

divasa-anuvṛtto nityaḥ || 02.6.24 ||

पक्ष-मास-संवत्सर-लाभो लाभः ।। ०२.६.२५ ।।

pakṣa-māsa-saṃvatsara-lābho lābhaḥ || 02.6.25 ||

तयोरुत्पन्नो नित्य-उत्पादिको लाभ-उत्पादिक इति व्ययः ।। ०२.६.२६ ।।

tayorutpanno nitya-utpādiko lābha-utpādika iti vyayaḥ || 02.6.26 ||

संजातादाय-व्यय-विशुद्धा नीवी । प्राप्ता चानुवृत्ता च ।। ०२.६.२७ ।।

saṃjātādāya-vyaya-viśuddhā nīvī | prāptā cānuvṛttā ca || 02.6.27 ||

एवं कुर्यात्समुदयं वृद्धिं चऽयस्य दर्शयेत् । ।। ०२.६.२८अ ब ।।

evaṃ kuryātsamudayaṃ vṛddhiṃ ca'yasya darśayet | || 02.6.28a ba ||

ह्रासं व्ययस्य च प्राज्ञः साधयेच्च विपर्ययं ।। ०२.६.२८च्द् ।।

hrāsaṃ vyayasya ca prājñaḥ sādhayecca viparyayaṃ || 02.6.28cd ||

अक्ष-पटलं अध्यक्षः प्रान्-मुखं उदन्-मुखं वा विभक्त-उपस्थानं निबन्ध-पुस्तक-स्थानं कारयेत् ।। ०२.७.०१ ।।

akṣa-paṭalaṃ adhyakṣaḥ prān-mukhaṃ udan-mukhaṃ vā vibhakta-upasthānaṃ nibandha-pustaka-sthānaṃ kārayet || 02.7.01 ||

Languages

Saved

Languages

Saved

Complete Chanakya Neeti Shastras

17 Adhyaya

339 Shlokas

Pratham-Adhyaya
Collapse

Dwitiya-Adhayaya
Collapse

Tritiya-Adhyaya
Collapse

Chaturtho-Adhyaya
Collapse

Panchamo-Adhyaya
Collapse

Sasto-Adhyaya
Collapse

Saptamo-Adhyaya
Collapse

Astamo-Adhyaya
Collapse

Navamo-Adhyaya
Collapse

Dashamo-Adhyaya
Collapse

Ekadasho-Adhyaya
Collapse

Dwadasho-Adhyaya
Collapse

Trayadasho-Adhyaya
Collapse

Chaturdasho-Adhyaya
Collapse

Panchadasho-Adhyaya
Collapse

Shodasho-Adhyaya
Collapse

Saptdasho-Adhyaya
Collapse

Pratham-Adhikarana
Collapse

Dvitiya-Adhikarana
Collapse

Languages

Saved

Languages

Saved

Complete Chanakya Neeti Shastras

17 Adhyaya

339 Shlokas

Pratham-Adhyaya Collapse

Dwitiya-Adhayaya Collapse

Tritiya-Adhyaya Collapse

Chaturtho-Adhyaya Collapse

Panchamo-Adhyaya Collapse

Sasto-Adhyaya Collapse

Saptamo-Adhyaya Collapse

Astamo-Adhyaya Collapse

Navamo-Adhyaya Collapse

Dashamo-Adhyaya Collapse

Ekadasho-Adhyaya Collapse

Dwadasho-Adhyaya Collapse

Trayadasho-Adhyaya Collapse

Chaturdasho-Adhyaya Collapse

Panchadasho-Adhyaya Collapse

Shodasho-Adhyaya Collapse

Saptdasho-Adhyaya Collapse

Pratham-Adhikarana Collapse

Dvitiya-Adhikarana Collapse

Pratham-Adhyaya
Collapse

Dwitiya-Adhayaya
Collapse

Tritiya-Adhyaya
Collapse

Chaturtho-Adhyaya
Collapse

Panchamo-Adhyaya
Collapse

Sasto-Adhyaya
Collapse

Saptamo-Adhyaya
Collapse

Astamo-Adhyaya
Collapse

Navamo-Adhyaya
Collapse

Dashamo-Adhyaya
Collapse

Ekadasho-Adhyaya
Collapse

Dwadasho-Adhyaya
Collapse

Trayadasho-Adhyaya
Collapse

Chaturdasho-Adhyaya
Collapse

Panchadasho-Adhyaya
Collapse

Shodasho-Adhyaya
Collapse

Saptdasho-Adhyaya
Collapse

Pratham-Adhikarana
Collapse

Dvitiya-Adhikarana
Collapse