प्राचीनबर्हिरुवाच - (अनुष्टुप्)
भगवंस्ते वचोऽस्माभिः न सम्यक् अवगम्यते । कवयस्तद्विजानन्ति न वयं कर्ममोहिताः ॥ १ ॥
bhagavaṃste vaco'smābhiḥ na samyak avagamyate | kavayastadvijānanti na vayaṃ karmamohitāḥ || 1 ||
नारद उवाच -
पुरुषं पुरञ्जनं विद्याद् यद् व्यनक्त्यात्मनः पुरम् । एक द्वि त्रि चतुष्पादं बहुपादमपादकम् ॥ २ ॥
puruṣaṃ purañjanaṃ vidyād yad vyanaktyātmanaḥ puram | eka dvi tri catuṣpādaṃ bahupādamapādakam || 2 ||
योऽविज्ञाताहृतस्तस्य पुरुषस्य सखेश्वरः । यन्न विज्ञायते पुम्भिः नामभिर्वा क्रियागुणैः ॥ ३ ॥
yo'vijñātāhṛtastasya puruṣasya sakheśvaraḥ | yanna vijñāyate pumbhiḥ nāmabhirvā kriyāguṇaiḥ || 3 ||
यदा जिघृक्षन् पुरुषः कार्त्स्न्येन प्रकृतेर्गुणान् । नवद्वारं द्विहस्ताङ्घ्रि तत्रामनुत साध्विति ॥ ४ ॥
yadā jighṛkṣan puruṣaḥ kārtsnyena prakṛterguṇān | navadvāraṃ dvihastāṅghri tatrāmanuta sādhviti || 4 ||
बुद्धिं तु प्रमदां विद्यान् ममाहमिति यत्कृतम् । यामधिष्ठाय देहेऽस्मिन् पुमान् भुङ्क्तेऽक्षभिर्गुणान् ॥ ५ ॥
buddhiṃ tu pramadāṃ vidyān mamāhamiti yatkṛtam | yāmadhiṣṭhāya dehe'smin pumān bhuṅkte'kṣabhirguṇān || 5 ||
सखाय इन्द्रियगणा ज्ञानं कर्म च यत्कृतम् । सख्यस्तद्वृत्तयः प्राणः पञ्चवृत्तिर्यथोरगः ॥ ॥ ६ ॥
sakhāya indriyagaṇā jñānaṃ karma ca yatkṛtam | sakhyastadvṛttayaḥ prāṇaḥ pañcavṛttiryathoragaḥ || || 6 ||
बृहद्बलं मनो विद्याद् उभयेन्द्रियनायकम् । पञ्चालाः पञ्च विषया यन्मध्ये नवखं पुरम् ॥ ७ ॥
bṛhadbalaṃ mano vidyād ubhayendriyanāyakam | pañcālāḥ pañca viṣayā yanmadhye navakhaṃ puram || 7 ||
अक्षिणी नासिके कर्णौ मुखं शिश्नगुदौ इति । द्वे द्वे द्वारौ बहिर्याति यस्तद् इन्द्रियसंयुतः ॥ ८ ॥
akṣiṇī nāsike karṇau mukhaṃ śiśnagudau iti | dve dve dvārau bahiryāti yastad indriyasaṃyutaḥ || 8 ||
अक्षिणी नासिके आस्यं इति पञ्च पुरः कृताः । दक्षिणा दक्षिणः कर्ण उत्तरा चोत्तरः स्मृतः ॥ ९ ॥
akṣiṇī nāsike āsyaṃ iti pañca puraḥ kṛtāḥ | dakṣiṇā dakṣiṇaḥ karṇa uttarā cottaraḥ smṛtaḥ || 9 ||
पश्चिमे इत्यधो द्वारौ गुदं शिश्नमिहोच्यते । खद्योताऽऽविर्मुखी चात्र नेत्रे एकत्र निर्मिते । रूपं विभ्राजितं ताभ्यां विचष्टे चक्षुषेश्वरः ॥ १० ॥
paścime ityadho dvārau gudaṃ śiśnamihocyate | khadyotā''virmukhī cātra netre ekatra nirmite | rūpaṃ vibhrājitaṃ tābhyāṃ vicaṣṭe cakṣuṣeśvaraḥ || 10 ||
नलिनी नालिनी नासे गन्धः सौरभ उच्यते । घ्राणोऽवधूतो मुख्यास्यं विपणो वाग् रसविद्रसः ॥ ११ ॥
nalinī nālinī nāse gandhaḥ saurabha ucyate | ghrāṇo'vadhūto mukhyāsyaṃ vipaṇo vāg rasavidrasaḥ || 11 ||
आपणो व्यवहारोऽत्र चित्रमन्धो बहूदनम् । पितृहूर्दक्षिणः कर्ण उत्तरो देवहूः स्मृतः ॥ १२ ॥
āpaṇo vyavahāro'tra citramandho bahūdanam | pitṛhūrdakṣiṇaḥ karṇa uttaro devahūḥ smṛtaḥ || 12 ||
प्रवृत्तं च निवृत्तं च शास्त्रं पञ्चालसंज्ञितम् । पितृयानं देवयानं श्रोत्रात् श्रुतधराद्व्रजेत् ॥ १३ ॥
pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca śāstraṃ pañcālasaṃjñitam | pitṛyānaṃ devayānaṃ śrotrāt śrutadharādvrajet || 13 ||
आसुरी मेढ्रमर्वाग्द्वाः व्यवायो ग्रामिणां रतिः । उपस्थो दुर्मदः प्रोक्तो निर्ऋतिर्गुद उच्यते ॥ १४ ॥
āsurī meḍhramarvāgdvāḥ vyavāyo grāmiṇāṃ ratiḥ | upastho durmadaḥ prokto nirṛtirguda ucyate || 14 ||
वैशसं नरकं पायुः लुब्धकोऽन्धौ तु मे शृणु । हस्तपादौ पुमांस्ताभ्यां युक्तो याति करोति च ॥ १५ ॥
vaiśasaṃ narakaṃ pāyuḥ lubdhako'ndhau tu me śṛṇu | hastapādau pumāṃstābhyāṃ yukto yāti karoti ca || 15 ||
अन्तःपुरं च हृदयं विषूचिर्मन उच्यते । तत्र मोहं प्रसादं वा हर्षं प्राप्नोति तद्गुणैः ॥ १६ ॥
antaḥpuraṃ ca hṛdayaṃ viṣūcirmana ucyate | tatra mohaṃ prasādaṃ vā harṣaṃ prāpnoti tadguṇaiḥ || 16 ||
यथा यथा विक्रियते गुणाक्तो विकरोति वा । तथा तथोपद्रष्टात्मा तद्वृत्तीरनुकार्यते ॥ १७ ॥
yathā yathā vikriyate guṇākto vikaroti vā | tathā tathopadraṣṭātmā tadvṛttīranukāryate || 17 ||
देहो रथस्त्विन्द्रियाश्वः संवत्सररयोऽगतिः । द्विकर्मचक्रस्त्रिगुण ध्वजः पञ्चासुबन्धुरः ॥ १८ ॥
deho rathastvindriyāśvaḥ saṃvatsararayo'gatiḥ | dvikarmacakrastriguṇa dhvajaḥ pañcāsubandhuraḥ || 18 ||
मनोरश्मिर्बुद्धिसूतो हृन्नीडो द्वन्द्वकूबरः । पञ्चेन्द्रियार्थप्रक्षेपः सप्तधातुवरूथकः ॥ १९ ॥
manoraśmirbuddhisūto hṛnnīḍo dvandvakūbaraḥ | pañcendriyārthaprakṣepaḥ saptadhātuvarūthakaḥ || 19 ||
आकूतिर्विक्रमो बाह्यो मृगतृष्णां प्रधावति । एकादशेन्द्रियचमूः पञ्चसूनाविनोदकृत् ॥ २० ॥
ākūtirvikramo bāhyo mṛgatṛṣṇāṃ pradhāvati | ekādaśendriyacamūḥ pañcasūnāvinodakṛt || 20 ||
संवत्सरश्चण्डवेगः कालो येनोपलक्षितः । तस्याहानीह गन्धर्वा गन्धर्व्यो रात्रयः स्मृताः । हरन्त्यायुः परिक्रान्त्या षष्ट्युत्तरशतत्रयम् ॥ २१ ॥
saṃvatsaraścaṇḍavegaḥ kālo yenopalakṣitaḥ | tasyāhānīha gandharvā gandharvyo rātrayaḥ smṛtāḥ | harantyāyuḥ parikrāntyā ṣaṣṭyuttaraśatatrayam || 21 ||
कालकन्या जरा साक्षात् लोकस्तां नाभिनन्दति । स्वसारं जगृहे मृत्युः क्षयाय यवनेश्वरः ॥ २२ ॥
kālakanyā jarā sākṣāt lokastāṃ nābhinandati | svasāraṃ jagṛhe mṛtyuḥ kṣayāya yavaneśvaraḥ || 22 ||
आधयो व्याधयस्तस्य सैनिका यवनाश्चराः । भूतोपसर्गाशुरयः प्रज्वारो द्विविधो ज्वरः ॥ २३ ॥
ādhayo vyādhayastasya sainikā yavanāścarāḥ | bhūtopasargāśurayaḥ prajvāro dvividho jvaraḥ || 23 ||
एवं बहुविधैर्दुःखैः दैवभूतात्मसम्भवैः । क्लिश्यमानः शतं वर्षं देहे देही तमोवृतः ॥ २४ ॥
evaṃ bahuvidhairduḥkhaiḥ daivabhūtātmasambhavaiḥ | kliśyamānaḥ śataṃ varṣaṃ dehe dehī tamovṛtaḥ || 24 ||
प्राणेन्द्रियमनोधर्मान् आत्मन्यध्यस्य निर्गुणः । शेते कामलवान्ध्यायन् ममाहं इति कर्मकृत् ॥ २५ ॥
prāṇendriyamanodharmān ātmanyadhyasya nirguṇaḥ | śete kāmalavāndhyāyan mamāhaṃ iti karmakṛt || 25 ||
यदा आत्मानं अविज्ञाय भगवन्तं परं गुरुम् । पुरुषस्तु विषज्जेत गुणेषु प्रकृतेः स्वदृक् ॥ २६ ॥
yadā ātmānaṃ avijñāya bhagavantaṃ paraṃ gurum | puruṣastu viṣajjeta guṇeṣu prakṛteḥ svadṛk || 26 ||
गुणाभिमानी स तदा कर्माणि कुरुतेऽवशः । शुक्लं कृष्णं लोहितं वा यथाकर्माभिजायते ॥ २७ ॥
guṇābhimānī sa tadā karmāṇi kurute'vaśaḥ | śuklaṃ kṛṣṇaṃ lohitaṃ vā yathākarmābhijāyate || 27 ||
शुक्लात् प्रकाशभूयिष्ठान् लोकान् आप्नोति कर्हिचित् । दुःखोदर्कान् क्रियायासान् तमःशोकोत्कटान् क्वचित् ॥ २८ ॥
śuklāt prakāśabhūyiṣṭhān lokān āpnoti karhicit | duḥkhodarkān kriyāyāsān tamaḥśokotkaṭān kvacit || 28 ||
क्वचित् पुमान् क्वचिच्च स्त्री क्वचिद् नोभयमन्धधीः । देवो मनुष्यस्तिर्यग्वा यथाकर्मगुणं भवः ॥ २९ ॥
kvacit pumān kvacicca strī kvacid nobhayamandhadhīḥ | devo manuṣyastiryagvā yathākarmaguṇaṃ bhavaḥ || 29 ||
क्षुत्परीतो यथा दीनः सारमेयो गृहं गृहम् । चरन्विन्दति यद्दिष्टं दण्डमोदनमेव वा ॥ ३० ॥
kṣutparīto yathā dīnaḥ sārameyo gṛhaṃ gṛham | caranvindati yaddiṣṭaṃ daṇḍamodanameva vā || 30 ||
तथा कामाशयो जीव उच्चावचपथा भ्रमन् । उपर्यधो वा मध्ये वा याति दिष्टं प्रियाप्रियम् ॥ ३१ ॥
tathā kāmāśayo jīva uccāvacapathā bhraman | uparyadho vā madhye vā yāti diṣṭaṃ priyāpriyam || 31 ||
दुःखेष्वेकतरेणापि दैवभूतात्महेतुषु । जीवस्य न व्यवच्छेदः स्यात् चेत् तत् प्रतिक्रिया ॥ ३२ ॥
duḥkheṣvekatareṇāpi daivabhūtātmahetuṣu | jīvasya na vyavacchedaḥ syāt cet tat pratikriyā || 32 ||
यथा हि पुरुषो भारं शिरसा गुरुमुद्वहन् । तं स्कन्धेन स आधत्ते तथा सर्वाः प्रतिक्रियाः ॥ ३३ ॥
yathā hi puruṣo bhāraṃ śirasā gurumudvahan | taṃ skandhena sa ādhatte tathā sarvāḥ pratikriyāḥ || 33 ||
नैकान्ततः प्रतीकारः कर्मणां कर्म केवलम् । द्वयं ह्यविद्योपसृतं स्वप्ने स्वप्न इवानघ ॥ ३४ ॥
naikāntataḥ pratīkāraḥ karmaṇāṃ karma kevalam | dvayaṃ hyavidyopasṛtaṃ svapne svapna ivānagha || 34 ||
अर्थे हि अविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते । मनसा लिङ्गरूपेण स्वप्ने विचरतो यथा ॥ ३५ ॥
arthe hi avidyamāne'pi saṃsṛtirna nivartate | manasā liṅgarūpeṇa svapne vicarato yathā || 35 ||
अथात्मनोऽर्थभूतस्य यतोऽनर्थपरंपरा । संसृतिस्तद्व्यवच्छेदो भक्त्या परमया गुरौ ॥ ३६ ॥
athātmano'rthabhūtasya yato'narthaparaṃparā | saṃsṛtistadvyavacchedo bhaktyā paramayā gurau || 36 ||
वासुदेवे भगवति भक्तियोगः समाहितः । सध्रीचीनेन वैराग्यं ज्ञानं च जनयिष्यति ॥ ३७ ॥
vāsudeve bhagavati bhaktiyogaḥ samāhitaḥ | sadhrīcīnena vairāgyaṃ jñānaṃ ca janayiṣyati || 37 ||
सोऽचिराद् एव राजर्षे स्याद् अच्युतकथाश्रयः । श्रृण्वतः श्रद्दधानस्य नित्यदा स्यादधीयतः ॥ ३८ ॥
so'cirād eva rājarṣe syād acyutakathāśrayaḥ | śrṛṇvataḥ śraddadhānasya nityadā syādadhīyataḥ || 38 ||
यत्र भागवता राजन्साधवो विशदाशयाः । भगवद्गुणानुकथन श्रवणव्यग्रचेतसः ॥ ३९ ॥
yatra bhāgavatā rājansādhavo viśadāśayāḥ | bhagavadguṇānukathana śravaṇavyagracetasaḥ || 39 ||
तस्मिन्महन्मुखरिता मधुभिच्चरित्र पीयूषशेषसरितः परितः स्रवन्ति । ता ये पिबन्त्यवितृषो नृप गाढकर्णैः तान्न स्पृशन्त्यशनतृड्भयशोकमोहाः ॥ ४० ॥
tasminmahanmukharitā madhubhiccaritra pīyūṣaśeṣasaritaḥ paritaḥ sravanti | tā ye pibantyavitṛṣo nṛpa gāḍhakarṇaiḥ tānna spṛśantyaśanatṛḍbhayaśokamohāḥ || 40 ||
(अनुष्टुप्)
एतैरुपद्रुतो नित्यं जीवलोकः स्वभावजैः । न करोति हरेर्नूनं कथामृतनिधौ रतिम् ॥ ४१ ॥
etairupadruto nityaṃ jīvalokaḥ svabhāvajaiḥ | na karoti harernūnaṃ kathāmṛtanidhau ratim || 41 ||
प्रजापतिपतिः साक्षाद् भगवान् गिरिशो मनुः । दक्षादयः प्रजाध्यक्षा नैष्ठिकाः सनकादयः ॥ ४२ ॥
prajāpatipatiḥ sākṣād bhagavān giriśo manuḥ | dakṣādayaḥ prajādhyakṣā naiṣṭhikāḥ sanakādayaḥ || 42 ||
मरीचिः अत्रि अङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः । भृगुर्वसिष्ठ इत्येते मदन्ता ब्रह्मवादिनः ॥ ४३ ॥
marīciḥ atri aṅgirasau pulastyaḥ pulahaḥ kratuḥ | bhṛgurvasiṣṭha ityete madantā brahmavādinaḥ || 43 ||
अद्यापि वाचस्पतयः तपोविद्यासमाधिभिः । पश्यन्तोऽपि न पश्यन्ति पश्यन्तं परमेश्वरम् ॥ ४४ ॥
adyāpi vācaspatayaḥ tapovidyāsamādhibhiḥ | paśyanto'pi na paśyanti paśyantaṃ parameśvaram || 44 ||
शब्दब्रह्मणि दुष्पारे चरन्त उरुविस्तरे । मन्त्रलिङ्गैः व्यवच्छिन्नं भजन्तो न विदुः परम् ॥ ४५ ॥
śabdabrahmaṇi duṣpāre caranta uruvistare | mantraliṅgaiḥ vyavacchinnaṃ bhajanto na viduḥ param || 45 ||
यदा यस्य अनुगृह्णाति भगवान् आत्मभावितः । स जहाति मतिं लोके वेदे च परिनिष्ठिताम् ॥ ४६ ॥
yadā yasya anugṛhṇāti bhagavān ātmabhāvitaḥ | sa jahāti matiṃ loke vede ca pariniṣṭhitām || 46 ||
तस्मात्कर्मसु बर्हिष्मन् अज्ञानात् अर्थकाशिषु । मार्थदृष्टिं कृथाः श्रोत्र स्पर्शिष्वस्पृष्टवस्तुषु ॥ ४७ ॥
tasmātkarmasu barhiṣman ajñānāt arthakāśiṣu | mārthadṛṣṭiṃ kṛthāḥ śrotra sparśiṣvaspṛṣṭavastuṣu || 47 ||
स्वं लोकं न विदुस्ते वै यत्र देवो जनार्दनः । आहुर्धूम्रधियो वेदं सकर्मकमतद्विदः ॥ ४८ ॥
svaṃ lokaṃ na viduste vai yatra devo janārdanaḥ | āhurdhūmradhiyo vedaṃ sakarmakamatadvidaḥ || 48 ||
आस्तीर्य दर्भैः प्रागग्रैः कार्त्स्न्येन क्षितिमण्डलम् । स्तब्धो बृहद् वधात् मानी कर्म नावैषि यत्परम् । तत्कर्म हरितोषं यत् सा विद्या तन्मतिर्यया ॥ ४९ ॥
āstīrya darbhaiḥ prāgagraiḥ kārtsnyena kṣitimaṇḍalam | stabdho bṛhad vadhāt mānī karma nāvaiṣi yatparam | tatkarma haritoṣaṃ yat sā vidyā tanmatiryayā || 49 ||
हरिर्देहभृतामात्मा स्वयं प्रकृतिरीश्वरः । तत्पादमूलं शरणं यतः क्षेमो नृणामिह ॥ ५० ॥
harirdehabhṛtāmātmā svayaṃ prakṛtirīśvaraḥ | tatpādamūlaṃ śaraṇaṃ yataḥ kṣemo nṛṇāmiha || 50 ||
स वै प्रियतमश्चात्मा यतो न भयमण्वपि । इति वेद स वै विद्वान् यो विद्वान् स गुरुर्हरिः ॥ ५१ ॥
sa vai priyatamaścātmā yato na bhayamaṇvapi | iti veda sa vai vidvān yo vidvān sa gururhariḥ || 51 ||
नारद उवाच -
प्रश्न एवं हि सञ्छिन्नो भवतः पुरुषर्षभ । अत्र मे वदतो गुह्यं निशामय सुनिश्चितम् ॥ ५२ ॥
praśna evaṃ hi sañchinno bhavataḥ puruṣarṣabha | atra me vadato guhyaṃ niśāmaya suniścitam || 52 ||
क्षुद्रं चरं सुमनसां शरणे मिथित्वा रक्तं षडङ्घ्रिगणसामसु लुब्धकर्णम् । अग्रे वृकान् असुतृपोऽविगणय्य यान्तं पृष्ठे मृगं मृगय लुब्धकबाणभिन्नम् ॥ ५३ ॥
kṣudraṃ caraṃ sumanasāṃ śaraṇe mithitvā raktaṃ ṣaḍaṅghrigaṇasāmasu lubdhakarṇam | agre vṛkān asutṛpo'vigaṇayya yāntaṃ pṛṣṭhe mṛgaṃ mṛgaya lubdhakabāṇabhinnam || 53 ||
पुष्पमधु गन्धवत् क्षुद्रतमं । काम्यकर्मविपाकजं कामसुखलवं जैह्व्यौपस्थ्यादि विचिन्वन्तं मिथुनीभूय तद् अभिनिवेशित मनसं । षडङ्घ्रिगण सामगीतवत् अतिमनोहर वनितादि जन आलापेषु अतितरां अति प्रलोभित कर्णमग्रे । वृकयूथवदात्मन आयुर्हरतो अहोरात्रान् तान् काल लव विशेषान् अविगणय्य गृहेषु विहरन्तं पृष्ठत एव । परोक्षमनुप्रवृत्तो लुब्धकः कृतान्तोऽन्तः शरेण यमिह पराविध्यति तं इमं आत्मानमहो । राजन् भिन्नहृदयं द्रष्टुमर्हसीति ॥ ५४ ॥
puṣpamadhu gandhavat kṣudratamaṃ | kāmyakarmavipākajaṃ kāmasukhalavaṃ jaihvyaupasthyādi vicinvantaṃ mithunībhūya tad abhiniveśita manasaṃ | ṣaḍaṅghrigaṇa sāmagītavat atimanohara vanitādi jana ālāpeṣu atitarāṃ ati pralobhita karṇamagre | vṛkayūthavadātmana āyurharato ahorātrān tān kāla lava viśeṣān avigaṇayya gṛheṣu viharantaṃ pṛṣṭhata eva | parokṣamanupravṛtto lubdhakaḥ kṛtānto'ntaḥ śareṇa yamiha parāvidhyati taṃ imaṃ ātmānamaho | rājan bhinnahṛdayaṃ draṣṭumarhasīti || 54 ||
स त्वं विचक्ष्य मृगचेष्टितमात्मनोऽन्तः चित्तं नियच्छ हृदि कर्णधुनीं च चित्ते । जह्यङ्गनाश्रममसत् तमयूथगाथं प्रीणीहि हंसशरणं विरम क्रमेण ॥ ५५ ॥
sa tvaṃ vicakṣya mṛgaceṣṭitamātmano'ntaḥ cittaṃ niyaccha hṛdi karṇadhunīṃ ca citte | jahyaṅganāśramamasat tamayūthagāthaṃ prīṇīhi haṃsaśaraṇaṃ virama krameṇa || 55 ||
राजोवाच - (अनुष्टुप्)
श्रुतमन्वीक्षितं ब्रह्मन् भगवान् यदभाषत । नैतज्जानन्ति उपाध्यायाः किं न ब्रूयुर्विदुर्यदि ॥ ५६ ॥
śrutamanvīkṣitaṃ brahman bhagavān yadabhāṣata | naitajjānanti upādhyāyāḥ kiṃ na brūyurviduryadi || 56 ||
संशयोऽत्र तु मे विप्र सञ्छिन्नस्तत्कृतो महान् । ऋषयोऽपि हि मुह्यन्ति यत्र नेन्द्रियवृत्तयः ॥ ५७ ॥
saṃśayo'tra tu me vipra sañchinnastatkṛto mahān | ṛṣayo'pi hi muhyanti yatra nendriyavṛttayaḥ || 57 ||
कर्माण्यारभते येन पुमानिह विहाय तम् । अमुत्रान्येन देहेन जुष्टानि स यदश्नुते ॥ ५८ ॥
karmāṇyārabhate yena pumāniha vihāya tam | amutrānyena dehena juṣṭāni sa yadaśnute || 58 ||
इति वेदविदां वादः श्रूयते तत्र तत्र ह । कर्म यत्क्रियते प्रोक्तं परोक्षं न प्रकाशते ॥ ५९ ॥
iti vedavidāṃ vādaḥ śrūyate tatra tatra ha | karma yatkriyate proktaṃ parokṣaṃ na prakāśate || 59 ||
नारद उवाच -
येनैवारभते कर्म तेनैवामुत्र तत्पुमान् । भुङ्क्ते हि अव्यवधानेन लिङ्गेन मनसा स्वयम् ॥ ६० ॥
yenaivārabhate karma tenaivāmutra tatpumān | bhuṅkte hi avyavadhānena liṅgena manasā svayam || 60 ||
शयानं इमं उत्सृज्य श्वसन्तं पुरुषो यथा । कर्मात्मन्याहितं भुङ्क्ते तादृशेनेतरेण वा । ॥ ६१ ॥
śayānaṃ imaṃ utsṛjya śvasantaṃ puruṣo yathā | karmātmanyāhitaṃ bhuṅkte tādṛśenetareṇa vā | || 61 ||
ममैते मनसा यद्यद् असौ अहं इति ब्रुवन् । गृह्णीयात् तत्पुमान् राद्धं कर्म येन पुनर्भवः ॥ ६२ ॥
mamaite manasā yadyad asau ahaṃ iti bruvan | gṛhṇīyāt tatpumān rāddhaṃ karma yena punarbhavaḥ || 62 ||
यथानुमीयते चित्तं उभयैरिन्द्रियेहितैः । एवं प्राग्देहजं कर्म लक्ष्यते चित्तवृत्तिभिः ॥ ६३ ॥
yathānumīyate cittaṃ ubhayairindriyehitaiḥ | evaṃ prāgdehajaṃ karma lakṣyate cittavṛttibhiḥ || 63 ||
नानुभूतं क्व चानेन देहेनादृष्टमश्रुतम् । कदाचिद् उपलभ्येत यद् रूपं यादृगात्मनि ॥ ६४ ॥
nānubhūtaṃ kva cānena dehenādṛṣṭamaśrutam | kadācid upalabhyeta yad rūpaṃ yādṛgātmani || 64 ||
तेनास्य तादृशं राजन् लिङ्गिनो देहसम्भवम् । श्रद्धत्स्वाननुभूतोऽर्थो न मनः स्प्रष्टुमर्हति ॥ ६५ ॥
tenāsya tādṛśaṃ rājan liṅgino dehasambhavam | śraddhatsvānanubhūto'rtho na manaḥ spraṣṭumarhati || 65 ||
मन एव मनुष्यस्य पूर्वरूपाणि शंसति । भविष्यतश्च भद्रं ते तथैव न भविष्यतः ॥ ६६ ॥
mana eva manuṣyasya pūrvarūpāṇi śaṃsati | bhaviṣyataśca bhadraṃ te tathaiva na bhaviṣyataḥ || 66 ||
अदृष्टमश्रुतं चात्र क्वचित् मनसि दृश्यते । यथा तथानुमन्तव्यं देशकालक्रियाश्रयम् ॥ ६७ ॥
adṛṣṭamaśrutaṃ cātra kvacit manasi dṛśyate | yathā tathānumantavyaṃ deśakālakriyāśrayam || 67 ||
सर्वे क्रमानुरोधेन मनसीन्द्रियगोचराः । आयान्ति बहुशो यान्ति सर्वे समनसो जनाः ॥ ६८ ॥
sarve kramānurodhena manasīndriyagocarāḥ | āyānti bahuśo yānti sarve samanaso janāḥ || 68 ||
सत्त्वैकनिष्ठे मनसि भगवत्पार्श्ववर्तिनि । तमश्चन्द्रमसीवेदं उपरज्यावभासते ॥ ६९ ॥
sattvaikaniṣṭhe manasi bhagavatpārśvavartini | tamaścandramasīvedaṃ uparajyāvabhāsate || 69 ||
नाहं ममेति भावोऽयं पुरुषे व्यवधीयते । यावद्बुद्धिमनोऽक्षार्थ गुणव्यूहो ह्यनादिमान् ॥ ७० ॥
nāhaṃ mameti bhāvo'yaṃ puruṣe vyavadhīyate | yāvadbuddhimano'kṣārtha guṇavyūho hyanādimān || 70 ||
सुप्तिमूर्च्छोपतापेषु प्राणायनविघाततः । नेहतेऽहमिति ज्ञानं मृत्युप्रज्वारयोरपि ॥ ७१ ॥
suptimūrcchopatāpeṣu prāṇāyanavighātataḥ | nehate'hamiti jñānaṃ mṛtyuprajvārayorapi || 71 ||
गर्भे बाल्येऽप्यपौष्कल्याद् एकादशविधं तदा । लिङ्गं न दृश्यते यूनः कुह्वां चन्द्रमसो यथा ॥ ७२ ॥
garbhe bālye'pyapauṣkalyād ekādaśavidhaṃ tadā | liṅgaṃ na dṛśyate yūnaḥ kuhvāṃ candramaso yathā || 72 ||
अर्थे हि अविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते । ध्यायतो विषयानस्य स्वप्नेऽनर्थागमो यथा ॥ ७३ ॥
arthe hi avidyamāne'pi saṃsṛtirna nivartate | dhyāyato viṣayānasya svapne'narthāgamo yathā || 73 ||
एवं पञ्चविधं लिङ्गं त्रिवृत्षोडश विस्तृतम् । एष चेतनया युक्तो जीव इत्यभिधीयते ॥ ७४ ॥
evaṃ pañcavidhaṃ liṅgaṃ trivṛtṣoḍaśa vistṛtam | eṣa cetanayā yukto jīva ityabhidhīyate || 74 ||
अनेन पुरुषो देहान् उपादत्ते विमुञ्चति । हर्षं शोकं भयं दुःखं सुखं चानेन विन्दति ॥ ७५ ॥
anena puruṣo dehān upādatte vimuñcati | harṣaṃ śokaṃ bhayaṃ duḥkhaṃ sukhaṃ cānena vindati || 75 ||
यथा तृणजलूकेयं नापयात्यपयाति च । न त्यजेन्म्रियमाणोऽपि प्राग्देहाभिमतिं जनः ॥ ७६ ॥
yathā tṛṇajalūkeyaṃ nāpayātyapayāti ca | na tyajenmriyamāṇo'pi prāgdehābhimatiṃ janaḥ || 76 ||
अदृष्टं दृष्टवन्नङ्क्षेद्भूतं स्वप्नवदन्यथा । भूतं भवद्भविष्यच्च सुप्तं सर्वरहोरहः ॥ ७७ ॥
adṛṣṭaṃ dṛṣṭavannaṅkṣedbhūtaṃ svapnavadanyathā | bhūtaṃ bhavadbhaviṣyacca suptaṃ sarvarahorahaḥ || 77 ||
यावदन्यं न विन्देत व्यवधानेन कर्मणाम् । मन एव मनुष्येन्द्र भूतानां भवभावनम् ॥ ७७ ॥
yāvadanyaṃ na vindeta vyavadhānena karmaṇām | mana eva manuṣyendra bhūtānāṃ bhavabhāvanam || 77 ||
यदाक्षैश्चरितान् ध्यायन् कर्माण्याचिनुतेऽसकृत् । सति कर्मण्यविद्यायां बन्धः कर्मण्यनात्मनः ॥ ७८ ॥
yadākṣaiścaritān dhyāyan karmāṇyācinute'sakṛt | sati karmaṇyavidyāyāṃ bandhaḥ karmaṇyanātmanaḥ || 78 ||
अतस्तद् अपवादार्थं भज सर्वात्मना हरिम् । पश्यन् तदात्मकं विश्वं स्थित्युत्पत्त्यप्यया यतः ॥ ७९ ॥
atastad apavādārthaṃ bhaja sarvātmanā harim | paśyan tadātmakaṃ viśvaṃ sthityutpattyapyayā yataḥ || 79 ||
मैत्रेय उवाच -
भागवतमुख्यो भगवान् नारदो हंसयोर्गतिम् । प्रदर्श्य ह्यमुमामन्त्र्य सिद्धलोकं ततोऽगमत् ॥ ८० ॥
bhāgavatamukhyo bhagavān nārado haṃsayorgatim | pradarśya hyamumāmantrya siddhalokaṃ tato'gamat || 80 ||
प्राचीनबर्ही राजर्षिः प्रजासर्गाभिरक्षणे । आदिश्य पुत्रानगमत् तपसे कपिलाश्रमम् ॥ ८१ ॥
prācīnabarhī rājarṣiḥ prajāsargābhirakṣaṇe | ādiśya putrānagamat tapase kapilāśramam || 81 ||
तत्रैकाग्रमना धीरो गोविन्द चरणाम्बुजम् । विमुक्तसङ्गोऽनुभजन् भक्त्या तत्साम्यतामगात् ॥ ८२ ॥
tatraikāgramanā dhīro govinda caraṇāmbujam | vimuktasaṅgo'nubhajan bhaktyā tatsāmyatāmagāt || 82 ||
एतदध्यात्मपारोक्ष्यं गीतं देवर्षिणानघ । यः श्रावयेत् यः श्रृणुयात् स लिङ्गेन विमुच्यते ॥ ८३ ॥
etadadhyātmapārokṣyaṃ gītaṃ devarṣiṇānagha | yaḥ śrāvayet yaḥ śrṛṇuyāt sa liṅgena vimucyate || 83 ||
एतन्मुकुन्दयशसा भुवनं पुनानं देवर्षिवर्यमुखनिःसृतमात्मशौचम् । यः कीर्त्यमानमधिगच्छति पारमेष्ठ्यं नास्मिन् भवे भ्रमति मुक्तसमस्तबन्धः ॥ ८४ ॥
etanmukundayaśasā bhuvanaṃ punānaṃ devarṣivaryamukhaniḥsṛtamātmaśaucam | yaḥ kīrtyamānamadhigacchati pārameṣṭhyaṃ nāsmin bhave bhramati muktasamastabandhaḥ || 84 ||
(अनुष्टुप्)
अध्यात्मपारोक्ष्यमिदं मयाधिगतमद्भुतम् । एवं स्त्रियाऽऽश्रमः पुंसश्छिन्नोऽमुत्र च संशयः ॥ ८५ ॥
adhyātmapārokṣyamidaṃ mayādhigatamadbhutam | evaṃ striyā''śramaḥ puṃsaśchinno'mutra ca saṃśayaḥ || 85 ||
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे प्राचीनबर्हिर्नारदसंवादो मान एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९ ॥
iti śrīmadbhāgavate mahāpurāṇe pāramahaṃsyāṃ saṃhitāyāṃ caturthaskandhe prācīnabarhirnāradasaṃvādo māna ekonatriṃśo'dhyāyaḥ || 29 ||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
