अथाष्टमोऽध्यायः.
athāṣṭamo'dhyāyaḥ.
पीठमानम्
अथ पीठोदयं पश्चात्थ्सानकस्य विशेषतः । भुवङ्गस्य समं वाथ अध्यर्थं त्रिगुणं तु वा ।। ८.१ ।।
atha pīṭhodayaṃ paścātthsānakasya viśeṣataḥ | bhuvaṅgasya samaṃ vātha adhyarthaṃ triguṇaṃ tu vā || 8.1 ||
परितः पावयोरस्य नीत्वावै भागमङ्गुलं । ध्रुवार्चायामशेषेण षण्मानसहितं शुभं ।। ८.२ ।।
paritaḥ pāvayorasya nītvāvai bhāgamaṅgulaṃ | dhruvārcāyāmaśeṣeṇa ṣaṇmānasahitaṃ śubhaṃ || 8.2 ||
वक्ष्यामि देव्योर्मानं तत्कण्ठान्तं नासिकान्तकं । हन्वस्तं बाहुसीमान्तं नाभ्यन्तं वाध कारयेथ् ।। ८.३ ।।
vakṣyāmi devyormānaṃ tatkaṇṭhāntaṃ nāsikāntakaṃ | hanvastaṃ bāhusīmāntaṃ nābhyantaṃ vādha kārayeth || 8.3 ||
चतुर्धैकांशकं वापि तृतीयैकांशकं तु वा । ध्रुवार्चायां विशेषेण पीठमेवं प्रकल्पयेथ् ।। ८.४ ।।
caturdhaikāṃśakaṃ vāpi tṛtīyaikāṃśakaṃ tu vā | dhruvārcāyāṃ viśeṣeṇa pīṭhamevaṃ prakalpayeth || 8.4 ||
चतुरश्रं सुवृत्तं वा दलैष्षोडशभिर्युतं । स्थानकं चासनं वापि यानकं वा समाचरेथ् ।। ८.५ ।।
caturaśraṃ suvṛttaṃ vā dalaiṣṣoḍaśabhiryutaṃ | sthānakaṃ cāsanaṃ vāpi yānakaṃ vā samācareth || 8.5 ||
गर्भागारत्रिभागैकं चतुरश्रं त्रिमेखलं । तस्योर्ध्ववेदिविस्तारं चतुरङ्गुलमेव हि ।। ८.६ ।।
garbhāgāratribhāgaikaṃ caturaśraṃ trimekhalaṃ | tasyordhvavedivistāraṃ caturaṅgulameva hi || 8.6 ||
उत्सेधं तस्य चार्धन्तुपरितश्चतुरङ्गुलं । विस्तारोत्सेधमानन्तु मध्येनिम्नं षडङ्गुलं ।। ८.७ ।।
utsedhaṃ tasya cārdhantuparitaścaturaṅgulaṃ | vistārotsedhamānantu madhyenimnaṃ ṣaḍaṅgulaṃ || 8.7 ||
उदीच्यान्तु प्रतीच्यान्तु वारिमार्गन्तु कारयेथ् । प्राङ्मुखोदङ्मुखं सूत्रं दश सप्त समर्चयेथ् ।। ८.८ ।।
udīcyāntu pratīcyāntu vārimārgantu kārayeth | prāṅmukhodaṅmukhaṃ sūtraṃ daśa sapta samarcayeth || 8.8 ||
मध्ये कलापदं ब्राह्मं परितो दैविकं तथा । वैदाथिकाशीतिपदं मानुषं च तथैव च ।। ८.९ ।।
madhye kalāpadaṃ brāhmaṃ parito daivikaṃ tathā | vaidāthikāśītipadaṃ mānuṣaṃ ca tathaiva ca || 8.9 ||
पदं स्यात्षण्नवतिकं षष्टिःपैशाचिकं भवेथ् । अर्चास्थानं तु ब्रह्मांशं त्रिधा कृत्य च दैविकं ।। ८.१० ।।
padaṃ syātṣaṇnavatikaṃ ṣaṣṭiḥpaiśācikaṃ bhaveth | arcāsthānaṃ tu brahmāṃśaṃ tridhā kṛtya ca daivikaṃ || 8.10 ||
तथैव पश्चिमे भागे मध्ये वा स्थानकाय च । असनं वापि च तधा देवमानुषमध्यमे ।। ८.११ ।।
tathaiva paścime bhāge madhye vā sthānakāya ca | asanaṃ vāpi ca tadhā devamānuṣamadhyame || 8.11 ||
शयानं मानुषे पीठे स्थापयित्वा विशेषतः । ध्रुवार्चने विशेषेण नागसूत्रान्समर्प्य च ।। ८.१२ ।।
śayānaṃ mānuṣe pīṭhe sthāpayitvā viśeṣataḥ | dhruvārcane viśeṣeṇa nāgasūtrānsamarpya ca || 8.12 ||
कोष्टमेकान पञ्चाशद्भवति ब्राह्ममन्दिरं । दैविकं चाष्टभागन्तु मानुषं चार्त्विजं पदं ।। ८.१३ ।।
koṣṭamekāna pañcāśadbhavati brāhmamandiraṃ | daivikaṃ cāṣṭabhāgantu mānuṣaṃ cārtvijaṃ padaṃ || 8.13 ||
शेषं पैशाचमेवं स्याच्छान्तिपौष्टिकदैविकं । ब्रह्मस्थाने विशेषण स्थापयेद्योगवीरकौ ।। ८.१४ ।।
śeṣaṃ paiśācamevaṃ syācchāntipauṣṭikadaivikaṃ | brahmasthāne viśeṣaṇa sthāpayedyogavīrakau || 8.14 ||
भोगमेव ध्रुवार्चायां देवमानुषमध्यमे । वीरकं स्थापयेद्विद्वान्पैशाचे क्रमशस्सुधीः ।। ८.१५ ।।
bhogameva dhruvārcāyāṃ devamānuṣamadhyame | vīrakaṃ sthāpayedvidvānpaiśāce kramaśassudhīḥ || 8.15 ||
ग्राममध्ये ध्रुवार्चायां स्थापयेद्भोगमेव तु । योगपीठे ध्रुवार्चा चेत्तद्ग्रामस्य विपद्भवेथ् ।। ८.१६ ।।
grāmamadhye dhruvārcāyāṃ sthāpayedbhogameva tu | yogapīṭhe dhruvārcā cettadgrāmasya vipadbhaveth || 8.16 ||
अन्येषां तु ध्रुवार्चायां भोगं वा योगमेव वा । आलयोद्दक्षिणे वापि वूर्वे वापि प्रपां तथा ।। ८.१७ ।।
anyeṣāṃ tu dhruvārcāyāṃ bhogaṃ vā yogameva vā | ālayoddakṣiṇe vāpi vūrve vāpi prapāṃ tathā || 8.17 ||
वेदिं तन्मध्यमे कुर्याद्बिंबाध्यर्धप्रमाणतः । सभ्याग्निकुण्डं तत्प्राच्यां स्नानवेदिं तथोत्तरे ।। ८.१८ ।।
vediṃ tanmadhyame kuryādbiṃbādhyardhapramāṇataḥ | sabhyāgnikuṇḍaṃ tatprācyāṃ snānavediṃ tathottare || 8.18 ||
भूमियज्ञं च कृत्वातु पर्यग्नि प्रोक्षणं चरेथ् । कलशैस्सप्तभिस्स्नाप्य वेद्यामारोपयेत्तथा ।। ८.१९ ।।
bhūmiyajñaṃ ca kṛtvātu paryagni prokṣaṇaṃ careth | kalaśaissaptabhissnāpya vedyāmāropayettathā || 8.19 ||
आच्छाद्य नववस्त्रेण कौतुकं बर्धयेत्तथा । प्राक्षीरश्शाययेत्तत्र श्रीभूम्योरुभयोरपि ।। ८.२० ।।
ācchādya navavastreṇa kautukaṃ bardhayettathā | prākṣīraśśāyayettatra śrībhūmyorubhayorapi || 8.20 ||
महाकायकृते बेरे प्रोक्षयेत्पञ्चगव्यकैः । अन्यत्सर्वक्रियां कृत्वाहौत्रशंसनमाचरेथ् ।। ८.२१ ।।
mahākāyakṛte bere prokṣayetpañcagavyakaiḥ | anyatsarvakriyāṃ kṛtvāhautraśaṃsanamācareth || 8.21 ||
आदिमूर्त्यादि सर्वास्तमावाहनमथाचरेथ् । अवाहनक्रमेणैव निरुप्याज्याहुतीर्यतेथ् ।। ८.२२ ।।
ādimūrtyādi sarvāstamāvāhanamathācareth | avāhanakrameṇaiva nirupyājyāhutīryateth || 8.22 ||
वैष्णवं पौरुषं सूक्तं विष्णुसूक्तं तथैव च । श्रीभूसूक्तं ततो हुत्वा ब्राह्मं रौद्रन्तथैवच ।। ८.२३ ।।
vaiṣṇavaṃ pauruṣaṃ sūktaṃ viṣṇusūktaṃ tathaiva ca | śrībhūsūktaṃ tato hutvā brāhmaṃ raudrantathaivaca || 8.23 ||
नृत्तैर्गेयैश्च वाद्यैश्च रात्रिशेषं विनीय च । स्नात्वा प्रभाते त्वाचार्यो देवमुत्थाप्य चादराथ् ।। ८.२४ ।।
nṛttairgeyaiśca vādyaiśca rātriśeṣaṃ vinīya ca | snātvā prabhāte tvācāryo devamutthāpya cādarāth || 8.24 ||
गर्भागारं प्रविश्यैव स्थापिते विहितेऽपि वा । न्यस्य पीठन्तु तन्मध्ये रत्नादीन्विन्यसेत्तदा ।। ८.२५ ।।
garbhāgāraṃ praviśyaiva sthāpite vihite'pi vā | nyasya pīṭhantu tanmadhye ratnādīnvinyasettadā || 8.25 ||
ध्रुवसूक्तेन संस्थाप्य अतो देवादिमुच्चरन् । तत्तन्मन्त्रेण देव्यादीन्स्थापयेद्विहिते पदे ।। ८.२६ ।।
dhruvasūktena saṃsthāpya ato devādimuccaran | tattanmantreṇa devyādīnsthāpayedvihite pade || 8.26 ||
विधिना चाष्टबन्धन्तु संयोज्यैव तु पूरयेथ् । अन्तहोमं ततो हुत्वा दद्यादाचार्यदक्षिणां ।। ८.२७ ।।
vidhinā cāṣṭabandhantu saṃyojyaiva tu pūrayeth | antahomaṃ tato hutvā dadyādācāryadakṣiṇāṃ || 8.27 ||
शिल्बिनं च समाहूय शर्करां लेपयेत्क्रमाथ् । शिलाप्रतिष्ठा चैवं स्याद्दारुसंग्रहणं ततः ।। ८.२८ ।।
śilbinaṃ ca samāhūya śarkarāṃ lepayetkramāth | śilāpratiṣṭhā caivaṃ syāddārusaṃgrahaṇaṃ tataḥ || 8.28 ||
दारुसंग्रहणं चन्दनं खदिरं तालमसनं । रक्तचन्दनम् राजानं चिरिबिल्वञ्च अशोकं स्तिमितं तथा ।। ८.२९ ।।
dārusaṃgrahaṇaṃ candanaṃ khadiraṃ tālamasanaṃ | raktacandanam rājānaṃ ciribilvañca aśokaṃ stimitaṃ tathā || 8.29 ||
खादिरं धन्विनं चैवशिरीषं पद्मकं तथा । इत्येवमादयो वृक्षा गृह्यन्ते बेरकर्मणि ।। ८.३० ।।
khādiraṃ dhanvinaṃ caivaśirīṣaṃ padmakaṃ tathā | ityevamādayo vṛkṣā gṛhyante berakarmaṇi || 8.30 ||
चण्डालस्थानपार्श्वे तु दुष्टप्राणिनिषेविते । मातृस्थानसमुद्बूते? श्मशाने देवमन्दिरे ।। ८.३१ ।।
caṇḍālasthānapārśve tu duṣṭaprāṇiniṣevite | mātṛsthānasamudbūte? śmaśāne devamandire || 8.31 ||
कूपवापीतटाकान्ते मुनिवासे सहालये । योगस्थानपदे धर्मशालायां मार्गमध्यमे ।। ८.३२ ।।
kūpavāpītaṭākānte munivāse sahālaye | yogasthānapade dharmaśālāyāṃ mārgamadhyame || 8.32 ||
प्रेतभूतालये चोरसत्त्वानां च निषेविते । प्रस्थानशलभस्थाने कल्पास्धिनिलयेऽपि च? ।। ८.३३ ।।
pretabhūtālaye corasattvānāṃ ca niṣevite | prasthānaśalabhasthāne kalpāsdhinilaye'pi ca? || 8.33 ||
सौष्टाभूतसमुद्भूतदेशे? रौणिक देशके । एवं स्थाने समुद्भूतं न गृह्णन्ति द्रुमं ततः ।। ८.३४ ।।
sauṣṭābhūtasamudbhūtadeśe? rauṇika deśake | evaṃ sthāne samudbhūtaṃ na gṛhṇanti drumaṃ tataḥ || 8.34 ||
पादानपावनं तर्धि मशनेर्यातिपीडनं । असाक्षिकं सर्पनिलयं बहुवल्मीक संयुतं ।। ८.३५ ।।
pādānapāvanaṃ tardhi maśaneryātipīḍanaṃ | asākṣikaṃ sarpanilayaṃ bahuvalmīka saṃyutaṃ || 8.35 ||
सुजनं तरुणं रूक्षं बहुपक्षसमाकुलं । अस्थिरं बहुचक्रं च सुशाखं चैकशाखिनं ।। ८.३६ ।।
sujanaṃ taruṇaṃ rūkṣaṃ bahupakṣasamākulaṃ | asthiraṃ bahucakraṃ ca suśākhaṃ caikaśākhinaṃ || 8.36 ||
कर्मान्तरगृहितं च कर्मान्तरप्रयोजनं । एवमीदृग्विधं वृक्षं वर्जयेद्बेरकर्मणि ।। ८.३७ ।।
karmāntaragṛhitaṃ ca karmāntaraprayojanaṃ | evamīdṛgvidhaṃ vṛkṣaṃ varjayedberakarmaṇi || 8.37 ||
आमूलाग्रं समं वृत्तमृजुं चैव प्रदक्षिणं । विस्तारयामसंपन्नं शुभायैव समायुतं ।। ८.३८ ।।
āmūlāgraṃ samaṃ vṛttamṛjuṃ caiva pradakṣiṇaṃ | vistārayāmasaṃpannaṃ śubhāyaiva samāyutaṃ || 8.38 ||
सुमध्यवयसोपेतं कालपुष्पफलप्रदं । ईदृग्विधं महावृक्षं शूलार्थं परिगृह्णते ।। ८.३९ ।।
sumadhyavayasopetaṃ kālapuṣpaphalapradaṃ | īdṛgvidhaṃ mahāvṛkṣaṃ śūlārthaṃ parigṛhṇate || 8.39 ||
एवं लक्षण संपन्नं द्रुमं गत्वा प्रसन्नधीः । तन्मूले गोमयेनापि लेपयेच्चतुरश्रकं ।। ८.४० ।।
evaṃ lakṣaṇa saṃpannaṃ drumaṃ gatvā prasannadhīḥ | tanmūle gomayenāpi lepayeccaturaśrakaṃ || 8.40 ||
दिव्यलक्षणसंयुक्तं द्रुमं कृत्वा प्रदक्षिणं । रथेवा शकटे वाथस्कन्थे वा क्षिप्य वेशयेथ् ।। ८.४९ ।।
divyalakṣaṇasaṃyuktaṃ drumaṃ kṛtvā pradakṣiṇaṃ | rathevā śakaṭe vāthaskanthe vā kṣipya veśayeth || 8.49 ||
ग्रामं प्रदक्षिणङ्कृत्या स्वस्तिसूक्तं समुच्चरन् । शिष्टच्छायेसमे देशेतालुकोपरिशाययेथ् ।। ८.५० ।।
grāmaṃ pradakṣiṇaṅkṛtyā svastisūktaṃ samuccaran | śiṣṭacchāyesame deśetālukopariśāyayeth || 8.50 ||
हेमरूप्यकृतं शूलं सर्वसंपत्समृद्धिदं । लोहैरन्यैर्नकर्तव्य मभिचारस्य कारणं ।। ८.५१ ।।
hemarūpyakṛtaṃ śūlaṃ sarvasaṃpatsamṛddhidaṃ | lohairanyairnakartavya mabhicārasya kāraṇaṃ || 8.51 ||
विष्णुशूलं तु केशानां श्रेष्ठं पट्टिकमेव च । ध्येयं मेढ्रादयश्बोर्ध्वं समं भागस्य यत्त्रयं ।। ८.५२ ।।
viṣṇuśūlaṃ tu keśānāṃ śreṣṭhaṃ paṭṭikameva ca | dhyeyaṃ meḍhrādayaśbordhvaṃ samaṃ bhāgasya yattrayaṃ || 8.52 ||
ऊरुकेशान्तपर्यन्तं तस्यार्थं च तकं मुखं । सरन्ध्रयवकं चोर्ध्वे मानशूलं शिरोधरं ।। ८.५३ ।।
ūrukeśāntaparyantaṃ tasyārthaṃ ca takaṃ mukhaṃ | sarandhrayavakaṃ cordhve mānaśūlaṃ śirodharaṃ || 8.53 ||
हिक्कायां षड्यवं पञ्चाङ्गुलं नाभ्यन्तकं मतं । त्रयोदशाङ्गुलयवं ततो मेढ्रन्तु नाभ्यधः ।। ८.५४ ।।
hikkāyāṃ ṣaḍyavaṃ pañcāṅgulaṃ nābhyantakaṃ mataṃ | trayodaśāṅgulayavaṃ tato meḍhrantu nābhyadhaḥ || 8.54 ||
योनेर्नाभेस्तुर्यादश्रं ब्राह्ममष्ट्ॐअतं ततः । हिक्कास्तं वैष्णवं भागं ततो वृत्तं शिवांशकं ।। ८.५५ ।।
yonernābhesturyādaśraṃ brāhmamaṣṭॐataṃ tataḥ | hikkāstaṃ vaiṣṇavaṃ bhāgaṃ tato vṛttaṃ śivāṃśakaṃ || 8.55 ||
उष्णीषं मातृकं शूलं स्थानादीनां सनातनं । स्थानासनशयानानां चतुरश्राष्टवर्तुलं ।। ८.५६ ।।
uṣṇīṣaṃ mātṛkaṃ śūlaṃ sthānādīnāṃ sanātanaṃ | sthānāsanaśayānānāṃ caturaśrāṣṭavartulaṃ || 8.56 ||
यथाक्रमेण युञ्जीयादेवं वा पूर्वमुक्तवथ् । सर्वेषां देवतानां च सामान्यं च तुरश्रकं ।। ८.५७ ।।
yathākrameṇa yuñjīyādevaṃ vā pūrvamuktavath | sarveṣāṃ devatānāṃ ca sāmānyaṃ ca turaśrakaṃ || 8.57 ||
चतुर्मात्रार्धविस्तारं शूलमूलविशालकं । अग्रतारं चतुर्मात्रमष्टांशोनमथापि वा ।। ८.५८ ।।
caturmātrārdhavistāraṃ śūlamūlaviśālakaṃ | agratāraṃ caturmātramaṣṭāṃśonamathāpi vā || 8.58 ||
द्वात्रिंशदङ्गुलायामं वक्षोदण्डस्य चोच्यते । तर्म? विस्तृतयोर्बाह्ये मातृसूत्रसमोर्धयोः ।। ८.५९ ।।
dvātriṃśadaṅgulāyāmaṃ vakṣodaṇḍasya cocyate | tarma? vistṛtayorbāhye mātṛsūtrasamordhayoḥ || 8.59 ||
अङ्कुरार्पणम्
वक्षोदण्डायतं स्वेन मुखेन द्विगुणं मतं । उक्त्वासमन्तु बाह्यग्रेतत्सप्तांशविहीनकं ।। ८.६० ।।
vakṣodaṇḍāyataṃ svena mukhena dviguṇaṃ mataṃ | uktvāsamantu bāhyagretatsaptāṃśavihīnakaṃ || 8.60 ||
तारं सप्ताङ्गुलं तेषां येन सार्थं त्रिमात्रकं । षोढशाष्ट चतुर्मात्रायामतारसमन्वितं ।। ८.६१ ।।
tāraṃ saptāṅgulaṃ teṣāṃ yena sārthaṃ trimātrakaṃ | ṣoḍhaśāṣṭa caturmātrāyāmatārasamanvitaṃ || 8.61 ||
कटिदण्डं भवेत्तस्य पार्श्वमध्यमनिम्नकं । कृत्वैव निम्नकं वक्षोदण्डमध्ये प्रकल्पयेथ् ।। ८.६२ ।।
kaṭidaṇḍaṃ bhavettasya pārśvamadhyamanimnakaṃ | kṛtvaiva nimnakaṃ vakṣodaṇḍamadhye prakalpayeth || 8.62 ||
शेषयोर्वंशदण्डे तु नाभ्यन्तं निम्नमध्यकं । दक्षिणे मूलमध्ये तु अग्रं कुर्याद्द्वयोरपि ।। ८.६३ ।।
śeṣayorvaṃśadaṇḍe tu nābhyantaṃ nimnamadhyakaṃ | dakṣiṇe mūlamadhye tu agraṃ kuryāddvayorapi || 8.63 ||
वक्षोदण्डस्यमूलाग्रे शिखा सूदस्रदायतं । कालाङ्गुलकलातारं कलार्धविपुलं मतं ।। ८.६४ ।।
vakṣodaṇḍasyamūlāgre śikhā sūdasradāyataṃ | kālāṅgulakalātāraṃ kalārdhavipulaṃ mataṃ || 8.64 ||
एवं चतुर्भुजं कृत्वाद्विभुजे द्विशिखं तथा । चतस्रश्शिबिका स्तस्मात्तस्या मेवाष्टबाहुके ।। ८.६५ ।।
evaṃ caturbhujaṃ kṛtvādvibhuje dviśikhaṃ tathā | catasraśśibikā stasmāttasyā mevāṣṭabāhuke || 8.65 ||
यावन्तो बाहवस्तस्मिं स्तावत्यश्च शिखा मताः । अध्यर्धाङ्गुलविस्तारं शिखायामं तदेव हि ।। ८.६६ ।।
yāvanto bāhavastasmiṃ stāvatyaśca śikhā matāḥ | adhyardhāṅgulavistāraṃ śikhāyāmaṃ tadeva hi || 8.66 ||
कटिदण्डं शिखायामं तारे द्वित्षङ्गुले क्रमाथ् । विन?द्विमात्रमेव स्याद्द्विशिखं कटिदण्डकं ।। ८.६७ ।।
kaṭidaṇḍaṃ śikhāyāmaṃ tāre dvitṣaṅgule kramāth | vina?dvimātrameva syāddviśikhaṃ kaṭidaṇḍakaṃ || 8.67 ||
श्रोणिभागादधस्तेन शेषयेद्वंशदण्डकं । ऊरुदण्डालयं सप्तविंशदङ्गुलमुच्यते ।। ८.६८ ।।
śroṇibhāgādadhastena śeṣayedvaṃśadaṇḍakaṃ | ūrudaṇḍālayaṃ saptaviṃśadaṅgulamucyate || 8.68 ||
जानुभागं ततो जङ्घा प्यूर्ध्वदण्डसमायता । पादभागाभवे दूरुर्जङ्घयोर्झानुमानकं ।। ८.६९ ।।
jānubhāgaṃ tato jaṅghā pyūrdhvadaṇḍasamāyatā | pādabhāgābhave dūrurjaṅghayorjhānumānakaṃ || 8.69 ||
आरोप्य मानयेज्जानुदण्डस्यासंभवादपि । पाददण्डे समारोप्य मानयेत्तलतुङ्गकं ।। ८.७० ।।
āropya mānayejjānudaṇḍasyāsaṃbhavādapi | pādadaṇḍe samāropya mānayettalatuṅgakaṃ || 8.70 ||
ऊरुदण्डविशालं स्यान्मूलेभागं तदश्रके । कलाङ्गुलं तदेकं स्याज्जङ्घामूलविशालकं ।। ८.७१ ।।
ūrudaṇḍaviśālaṃ syānmūlebhāgaṃ tadaśrake | kalāṅgulaṃ tadekaṃ syājjaṅghāmūlaviśālakaṃ || 8.71 ||
कलाविशालं जङ्घाग्रं कलायामं दशाङ्गुलं । त्रिमात्रकलमूलस्य तारमग्रेऽधिकांगुलं ।। ८.७२ ।।
kalāviśālaṃ jaṅghāgraṃ kalāyāmaṃ daśāṅgulaṃ | trimātrakalamūlasya tāramagre'dhikāṃgulaṃ || 8.72 ||
सप्तविंशति वाग्रोषं दण्डदीर्घं ततः कला । कोर्परस्स्यात्प्रकोष्ठस्य दीर्घं दशकलाङ्गुलं ।। ८.७३ ।।
saptaviṃśati vāgroṣaṃ daṇḍadīrghaṃ tataḥ kalā | korparassyātprakoṣṭhasya dīrghaṃ daśakalāṅgulaṃ || 8.73 ||
प्रकोष्ठबाह्वैरारोप्य कोर्परं जानुवद्भवेथ् । त्षङ्गुलं द्व्यङ्गुलं बाहुदण्डमूलाग्रविस्तरं ।। ८.७४ ।।
prakoṣṭhabāhvairāropya korparaṃ jānuvadbhaveth | tṣaṅgulaṃ dvyaṅgulaṃ bāhudaṇḍamūlāgravistaraṃ || 8.74 ||
वक्षोदण्डशिखामध्ये बाहुमूलगते शिखे । बाहुमूलगताभ्यां तु वक्षोदण्डशिखागतां ।। ८.७६ ।।
vakṣodaṇḍaśikhāmadhye bāhumūlagate śikhe | bāhumūlagatābhyāṃ tu vakṣodaṇḍaśikhāgatāṃ || 8.76 ||
शेषयेदग्रभागेभ्यः कोर्परे शेषयेत्ततः । प्रकोष्ठमूलगाभ्यां तु वक्षोदण्डशिखागतां ।। ८.७७ ।।
śeṣayedagrabhāgebhyaḥ korpare śeṣayettataḥ | prakoṣṭhamūlagābhyāṃ tu vakṣodaṇḍaśikhāgatāṃ || 8.77 ||
कटिदण्डोरुदण्डाभ्यां तच्छेषं बाहुदण्डवथ् । जानुकोर्परमुद्दिष्टं तस्यतु द्विशिखेमतं ।। ८.७८ ।।
kaṭidaṇḍorudaṇḍābhyāṃ taccheṣaṃ bāhudaṇḍavath | jānukorparamuddiṣṭaṃ tasyatu dviśikhemataṃ || 8.78 ||
शेषयेन्नलकानान्तु प्रकोष्ठे तु भवेद्बुधाः । प्रसारितानां पादानां जानुसन्धौतु गृह्यतां ।। ८.७९ ।।
śeṣayennalakānāntu prakoṣṭhe tu bhavedbudhāḥ | prasāritānāṃ pādānāṃ jānusandhautu gṛhyatāṃ || 8.79 ||
तथैव विसृजानां च बुधानां कोर्परं मतं । स्थानादीनां क्रमास्छूलसंघातं वक्ष्यतेऽपि च ।। ८.८० ।।
tathaiva visṛjānāṃ ca budhānāṃ korparaṃ mataṃ | sthānādīnāṃ kramāschūlasaṃghātaṃ vakṣyate'pi ca || 8.80 ||
वंशदण्डं तथा वक्ष्ये दण्डं च कटिदण्डकं । जानुदण्डद्वयं चैव पाददण्डद्वयं तथा ।। ८.८१ ।।
vaṃśadaṇḍaṃ tathā vakṣye daṇḍaṃ ca kaṭidaṇḍakaṃ | jānudaṇḍadvayaṃ caiva pādadaṇḍadvayaṃ tathā || 8.81 ||
बाहुदण्डाश्च चत्वार श्चत्वारश्च प्रकोष्ठकाः । तथा चरणदण्डौ द्वौ दण्डास्सप्त दश स्मृताः ।। ८.८२ ।।
bāhudaṇḍāśca catvāra ścatvāraśca prakoṣṭhakāḥ | tathā caraṇadaṇḍau dvau daṇḍāssapta daśa smṛtāḥ || 8.82 ||
कटिदण्डार्धमारभ्य यावदासीनरपि । तारस्स्यात्पृष्ठफलका तारमूरौ च बन्धयेथ् ।। ८.८३ ।।
kaṭidaṇḍārdhamārabhya yāvadāsīnarapi | tārassyātpṛṣṭhaphalakā tāramūrau ca bandhayeth || 8.83 ||
कटिदण्डादधस्ताच्च वक्षोदण्डधरस्तथा । योजयेदुपयानीलं? पृष्ठतो वृत्तमेव वा ।। ८.८४ ।।
kaṭidaṇḍādadhastācca vakṣodaṇḍadharastathā | yojayedupayānīlaṃ? pṛṣṭhato vṛttameva vā || 8.84 ||
वंशदण्डं तथा तेन क्लेशयेद्विशिखेन तु । शिखाग्रसुषीरे कीलं लोहं वा स्कामथापि वा ।। ८.८५ ।।
vaṃśadaṇḍaṃ tathā tena kleśayedviśikhena tu | śikhāgrasuṣīre kīlaṃ lohaṃ vā skāmathāpi vā || 8.85 ||
दार्ढ्यार्थं योजयेच्छूलं स्थितं वै शूलकर्मणि । अन्यत्कीलं तु सुषिरं कर्तव्यं कथञ्चन ।। ८.८६ ।।
dārḍhyārthaṃ yojayecchūlaṃ sthitaṃ vai śūlakarmaṇi | anyatkīlaṃ tu suṣiraṃ kartavyaṃ kathañcana || 8.86 ||
एवं स्थानस्य संप्रोक्तमासनस्य प्रवक्ष्यते । मेढ्रमूलादधोमूलं नाहमष्टांगुलं भवेथ् ।। ८.८७ ।।
evaṃ sthānasya saṃproktamāsanasya pravakṣyate | meḍhramūlādadhomūlaṃ nāhamaṣṭāṃgulaṃ bhaveth || 8.87 ||
भागमासनमानस्य भागं श्वभ्रप्रवेशनं । मेढ्रसूत्रसमे सम्यक्शेषयेत्कटिदण्डकं ।। ८.८८ ।।
bhāgamāsanamānasya bhāgaṃ śvabhrapraveśanaṃ | meḍhrasūtrasame samyakśeṣayetkaṭidaṇḍakaṃ || 8.88 ||
कटिदण्डशिखाह्यूरु दण्डमूलशिखानि च । आसने शयने चैव जानुसन्धिः प्रशस्यते ।। ८.८९ ।।
kaṭidaṇḍaśikhāhyūru daṇḍamūlaśikhāni ca | āsane śayane caiva jānusandhiḥ praśasyate || 8.89 ||
एकोनविंशतिश्शूलदण्डानां तु समाकृतिः । नेष्यते कोर्परे संधिशयने दण्डहस्तके ।। ८.९० ।।
ekonaviṃśatiśśūladaṇḍānāṃ tu samākṛtiḥ | neṣyate korpare saṃdhiśayane daṇḍahastake || 8.90 ||
तस्मादथ दश प्रोक्ता शूलसंख्या चतुर्भुजे । पञ्चान्ये द्विभुजे दण्ड दण्डा हस्ते चतुर्दश ।। ८.९१ ।।
tasmādatha daśa proktā śūlasaṃkhyā caturbhuje | pañcānye dvibhuje daṇḍa daṇḍā haste caturdaśa || 8.91 ||
दक्षिणे वक्षोदण्डस्यायतमेकादशांगुलं । शिखा पूर्ववदुद्दिष्टा बाहुमूलशिखान्विता ।। ८.९२ ।।
dakṣiṇe vakṣodaṇḍasyāyatamekādaśāṃgulaṃ | śikhā pūrvavaduddiṣṭā bāhumūlaśikhānvitā || 8.92 ||
तयोरुपरि चाभोगं छाययेच्छास्त्रवित्तमः । कटीडण्डद्वयादन्यत्स्थानस्योक्तवदाचरेथ् ।। ८.९३ ।।
tayorupari cābhogaṃ chāyayecchāstravittamaḥ | kaṭīḍaṇḍadvayādanyatsthānasyoktavadācareth || 8.93 ||
उक्तं हि शयने याने वक्ष्यतेथ त्रिविक्रमं । उद्दण्डस्योरुदण्डस्य शिखा भागायते स्मृते ।। ८.९४ ।।
uktaṃ hi śayane yāne vakṣyatetha trivikramaṃ | uddaṇḍasyorudaṇḍasya śikhā bhāgāyate smṛte || 8.94 ||
तावत्यः कटिदण्डस्य शिखायास्सम्यगन्वये । तदायतं तु कार्यार्थं तलदण्डं तु तद्द्वितं ।। ८.९५ ।।
tāvatyaḥ kaṭidaṇḍasya śikhāyāssamyaganvaye | tadāyataṃ tu kāryārthaṃ taladaṇḍaṃ tu taddvitaṃ || 8.95 ||
स्थिताङ्घ्रिस्थ्सितिमान्प्रोक्तश्शेषं चेदं शयानवथ् । एवमष्टभुजोपेतं चतुर्भुजसमन्विते ।। ८.९६ ।।
sthitāṅghristhsitimānproktaśśeṣaṃ cedaṃ śayānavath | evamaṣṭabhujopetaṃ caturbhujasamanvite || 8.96 ||
द्विभुजं
शूलसंख्यानुरूपेण योजयेत्तु विचक्षणः । शूलं चक्रतनौ वक्रमवक्रे वक्रतां नयेथ् ।। ८.९७ ।।
śūlasaṃkhyānurūpeṇa yojayettu vicakṣaṇaḥ | śūlaṃ cakratanau vakramavakre vakratāṃ nayeth || 8.97 ||
स्त्रीणां शूलविभागन्तु लक्ष्म्यादीनां प्रवक्ष्यते । नासामानविभागं च शूलदण्डायतं मतं ।। ८.९८ ।।
strīṇāṃ śūlavibhāgantu lakṣmyādīnāṃ pravakṣyate | nāsāmānavibhāgaṃ ca śūladaṇḍāyataṃ mataṃ || 8.98 ||
भागतारं भवेद्वंशं दण्डं तच्चतुरश्रकं । यदुक्तं बाहुपर्यन्तं तारं तस्माद्द्विपार्श्वयोः ।। ८.९९ ।।
bhāgatāraṃ bhavedvaṃśaṃ daṇḍaṃ taccaturaśrakaṃ | yaduktaṃ bāhuparyantaṃ tāraṃ tasmāddvipārśvayoḥ || 8.99 ||
बाहुमूलविशालार्धं त्यक्त्वा यावत्तदन्तरं । तावत्तु परमं वक्षोदण्डस्यायाममुच्यते ।। ८.१०० ।।
bāhumūlaviśālārdhaṃ tyaktvā yāvattadantaraṃ | tāvattu paramaṃ vakṣodaṇḍasyāyāmamucyate || 8.100 ||
कच्छांशोनं कराकारं कटिदण्डायतं मतं । ऊरुतारं तु तुर्यांशा दूरुदण्डविशालकं ।। ८.१०१ ।।
kacchāṃśonaṃ karākāraṃ kaṭidaṇḍāyataṃ mataṃ | ūrutāraṃ tu turyāṃśā dūrudaṇḍaviśālakaṃ || 8.101 ||
जङ्घादण्डं त्रिभागैकं तावश्चे?दष्टांशदण्डकं । मूलमेव मतं चैषामग्रमष्टांशहीनकं ।। ८.१०२ ।।
jaṅghādaṇḍaṃ tribhāgaikaṃ tāvaśce?daṣṭāṃśadaṇḍakaṃ | mūlameva mataṃ caiṣāmagramaṣṭāṃśahīnakaṃ || 8.102 ||
पार्श्वदण्डं न योक्तव्यं स्त्रीणां शूले कथं चन । पुरुषाणां प्रयोक्तव्य मध्यर्धाङ्गुलिविस्तरं ।। ८.१०३ ।।
pārśvadaṇḍaṃ na yoktavyaṃ strīṇāṃ śūle kathaṃ cana | puruṣāṇāṃ prayoktavya madhyardhāṅgulivistaraṃ || 8.103 ||
सर्वेषामसि तालानां शूलमेवं विदुर्बुधाः । भुवङ्गस्य समं प्रोक्तं स्थानके पीठकोन्नतं ।। ८.१०४ ।।
sarveṣāmasi tālānāṃ śūlamevaṃ vidurbudhāḥ | bhuvaṅgasya samaṃ proktaṃ sthānake pīṭhakonnataṃ || 8.104 ||
भुवङ्गोपरितालं स्याद्ध्रुवपीठस्य चोन्नतिः । ध्रुवबेरस्य पादस्य प्रतिदिक्चतुरङ्गुलं ।। ८.१०५ ।।
bhuvaṅgoparitālaṃ syāddhruvapīṭhasya connatiḥ | dhruvaberasya pādasya pratidikcaturaṅgulaṃ || 8.105 ||
विस्तारमूर्ध्ववेद्यान्तु पद्मपत्रदलैर्युतं । मण्डलं चतुरश्रं वा पीठं कुर्यात्तदर्हकं ।। ८.१०६ ।।
vistāramūrdhvavedyāntu padmapatradalairyutaṃ | maṇḍalaṃ caturaśraṃ vā pīṭhaṃ kuryāttadarhakaṃ || 8.106 ||
दैविकं तु त्रिधा कृत्वा द्विभागं पुरतस्त्यजेथ् । अपरे स्थानकं स्थाप्य मध्यभागेऽथ वा पुलः ।। ८.१०७ ।।
daivikaṃ tu tridhā kṛtvā dvibhāgaṃ puratastyajeth | apare sthānakaṃ sthāpya madhyabhāge'tha vā pulaḥ || 8.107 ||
देवमानुषयार्मध्ये वाऽसनं संप्रकल्पयेथ् । किं चिद्दैविकसंयुक्ते मानुषे शयनं स्मृतं ।। ८.१०८ ।।
devamānuṣayārmadhye vā'sanaṃ saṃprakalpayeth | kiṃ ciddaivikasaṃyukte mānuṣe śayanaṃ smṛtaṃ || 8.108 ||
एवं सम्यग्विदित्वैव मासने च प्रवक्ष्यते । ध्रुवबेरं तथा कृत्वा चोर्ध्वं सिंहासनोच्छ्रयं ।। ८.१०९ ।।
evaṃ samyagviditvaiva māsane ca pravakṣyate | dhruvaberaṃ tathā kṛtvā cordhvaṃ siṃhāsanocchrayaṃ || 8.109 ||
तदर्हविस्तृतं प्रोक्त मुपधानेन संयुतं । पादाश्रयेण पीठेन पद्माकारौ? च संयुतं ।। ८.११० ।।
tadarhavistṛtaṃ prokta mupadhānena saṃyutaṃ | pādāśrayeṇa pīṭhena padmākārau? ca saṃyutaṃ || 8.110 ||
यथासैन्दर्यकं कृत्वा शेषं युक्त्या समाचरेथ् । बेरायामं चतुर्भागं शयनोच्छ्रायमुच्यते ।। ८.१११ ।।
yathāsaindaryakaṃ kṛtvā śeṣaṃ yuktyā samācareth | berāyāmaṃ caturbhāgaṃ śayanocchrāyamucyate || 8.111 ||
तत्तुरीयांशकोत्सेधं शिरोभागे विशेषतः । पादयोरुभयोश्चैव समं तत्रैव मूह्य च ।। ८.११२ ।।
tatturīyāṃśakotsedhaṃ śirobhāge viśeṣataḥ | pādayorubhayoścaiva samaṃ tatraiva mūhya ca || 8.112 ||
शेषभोगं त्रिरावेष्ट्य पञ्चवर्णसमायुतं । अधःपुच्छं शिरश्चोर्ध्वं सर्पदेहे तु वेष्टिते ।। ८.११३ ।।
śeṣabhogaṃ trirāveṣṭya pañcavarṇasamāyutaṃ | adhaḥpucchaṃ śiraścordhvaṃ sarpadehe tu veṣṭite || 8.113 ||
तदुत्संगगतं देवं शयानं संप्रचक्षते । फणानां पञ्चकं कुर्याद्विषवेगसमन्वितं ।। ८.११४ ।।
tadutsaṃgagataṃ devaṃ śayānaṃ saṃpracakṣate | phaṇānāṃ pañcakaṃ kuryādviṣavegasamanvitaṃ || 8.114 ||
एवमेव प्रकुर्वीत स्थानासनशयानकान् । पीठं कृत्वा प्रयत्नेन स्थापनारंभमाचरेथ् ।। ८.११५ ।।
evameva prakurvīta sthānāsanaśayānakān | pīṭhaṃ kṛtvā prayatnena sthāpanāraṃbhamācareth || 8.115 ||
अङ्कुरानर्पयित्वैव यागशालां प्रकल्पयेथ् । शिलास्थापनसार्गेण सर्वं कृत्वाप्रयत्नतः ।। ८.११६ ।।
aṅkurānarpayitvaiva yāgaśālāṃ prakalpayeth | śilāsthāpanasārgeṇa sarvaṃ kṛtvāprayatnataḥ || 8.116 ||
अथाचार्यःप्रभाते तु स्नात्वा नित्यं समाप्य च । यजमानसमायुक्तो गर्भगेहं प्रविश्य च ।। ८.११७ ।।
athācāryaḥprabhāte tu snātvā nityaṃ samāpya ca | yajamānasamāyukto garbhagehaṃ praviśya ca || 8.117 ||
स्थानासनशयानानां पदमुक्तं विचार्य च । पीठं तदर्हकं कुर्याद्युक्तेनैव विधानतः ।। ८.११८ ।।
sthānāsanaśayānānāṃ padamuktaṃ vicārya ca | pīṭhaṃ tadarhakaṃ kuryādyuktenaiva vidhānataḥ || 8.118 ||
प्रतिष्ठोक्तक्रमेणैव रत्नन्यासं समाचरेथ् । आचार्यस्थापकादीनामृत्विजां दक्षिणां ददेथ् ।। ८.११९ ।।
pratiṣṭhoktakrameṇaiva ratnanyāsaṃ samācareth | ācāryasthāpakādīnāmṛtvijāṃ dakṣiṇāṃ dadeth || 8.119 ||
शूले सार्थं समादाय गायत्रीं वैष्णवं जपन् । स्थापयेद्देवदेवस्य शूलं देव्योस्ततःक्रमाथ् ।। ८.१२० ।।
śūle sārthaṃ samādāya gāyatrīṃ vaiṣṇavaṃ japan | sthāpayeddevadevasya śūlaṃ devyostataḥkramāth || 8.120 ||
आधारदण्डयोः पश्चाच्छिष्टदण्डान्नियोजयेथ् । पुण्याहं वाचयित्वातु सभ्यमग्निं विसृज्य च ।। ८.१२१ ।।
ādhāradaṇḍayoḥ paścācchiṣṭadaṇḍānniyojayeth | puṇyāhaṃ vācayitvātu sabhyamagniṃ visṛjya ca || 8.121 ||
ततश्शिल्पिनमाहूय शास्त्रीयं प्रियदर्शनम्? । वस्त्रैराभरणैश्चापि पूजयित्वान्ववेक्ष्य च ।। ८.१२२ ।।
tataśśilpinamāhūya śāstrīyaṃ priyadarśanam? | vastrairābharaṇaiścāpi pūjayitvānvavekṣya ca || 8.122 ||
रज्जुबन्धादिकं कर्म बेरोक्तं तत्र कारयेथ् । अत्रानुक्तं ततः कुर्याच्छिल्पशास्त्रोक्तमार्गतः ।। ८.१२३ ।।
rajjubandhādikaṃ karma beroktaṃ tatra kārayeth | atrānuktaṃ tataḥ kuryācchilpaśāstroktamārgataḥ || 8.123 ||
इति श्रीवैखानसे भगवच्छास्त्रे भृसुप्रोक्तायांसंहितायां प्रकीर्णाधिकारेऽष्टमोऽध्यायः.
iti śrīvaikhānase bhagavacchāstre bhṛsuproktāyāṃsaṃhitāyāṃ prakīrṇādhikāre'ṣṭamo'dhyāyaḥ.
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Dashboard
Verses & Playlist
Saved Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
