| |
|

This overlay will guide you through the buttons:

Adhyaya Begins
॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय २८ जातिविकल्प ॥
.. nāṭyaśāstram adhyāya 28 jātivikalpa ..
Adhyaya Begins
॥ श्रीरस्तु ॥
.. śrīrastu ..
Adhyaya Begins
अथ अष्टाविंशोऽध्यायः ।
atha aṣṭāviṃśo'dhyāyaḥ .
Shloka 1
आतोद्यविधिमिदानीं वक्ष्यामः । ततं चैवावनद्धं च घनं सुषिरमेव च । चतुर्विधं तु विज्ञेयमातोद्यं लक्षणान्वितम् ॥ १॥
ātodyavidhimidānīṃ vakṣyāmaḥ . tataṃ caivāvanaddhaṃ ca ghanaṃ suṣirameva ca . caturvidhaṃ tu vijñeyamātodyaṃ lakṣaṇānvitam .. 1..
Shloka 2
ततं तन्त्रीकृतं ज्ञेयमवनद्धं तु पौष्करम् । घनं तालस्तु विज्ञेयः सुषिरो वंश उच्यते ॥ २॥
tataṃ tantrīkṛtaṃ jñeyamavanaddhaṃ tu pauṣkaram . ghanaṃ tālastu vijñeyaḥ suṣiro vaṃśa ucyate .. 2..
Shloka 3
प्रयोगस्त्रिविधो ह्येषां विज्ञेयो नाटकाश्रयः । ततं चैवावनद्धं च तथा नाट्यकृतोऽपरः ॥ ३॥
prayogastrividho hyeṣāṃ vijñeyo nāṭakāśrayaḥ . tataṃ caivāvanaddhaṃ ca tathā nāṭyakṛto'paraḥ .. 3..
Shloka 4
ततः कुतपविन्यासो गायनः सपरिग्रहः । वैपञ्चिको वैणिकश्च वंशवादस्तथैव च ॥ ४॥
tataḥ kutapavinyāso gāyanaḥ saparigrahaḥ . vaipañciko vaiṇikaśca vaṃśavādastathaiva ca .. 4..
Shloka 5
मार्दङ्गिकः पाणविकस्तथा दार्दुरिको बुधैः । अवनद्धविधावेष कुतपः समुदाहृतः ॥ ५ ॥ ११/२२
mārdaṅgikaḥ pāṇavikastathā dārduriko budhaiḥ . avanaddhavidhāveṣa kutapaḥ samudāhṛtaḥ .. 5 .. 11/22
Shloka 6
उत्तमाधममध्याभिस्तथा प्रकृतिभिर्युतः । कुतपो नाट्ययोगे तु नानादेशसमाश्रयः ॥ ६॥
uttamādhamamadhyābhistathā prakṛtibhiryutaḥ . kutapo nāṭyayoge tu nānādeśasamāśrayaḥ .. 6..
Shloka 7
एवं गानं च वाद्यं च नाट्यं च विविधाश्रयम् । अलातचक्रप्रतिमं कर्तव्यं नाट्ययोक्तृभिः ॥ ७॥
evaṃ gānaṃ ca vādyaṃ ca nāṭyaṃ ca vividhāśrayam . alātacakrapratimaṃ kartavyaṃ nāṭyayoktṛbhiḥ .. 7..
Shloka 8
यत्तु तन्त्रीकृतं प्रोक्तं नानातोद्यसमाश्रयम् । गान्धर्वमिति तज्ज्ञेयं स्वरतालपदात्मकम् ॥ ८॥
yattu tantrīkṛtaṃ proktaṃ nānātodyasamāśrayam . gāndharvamiti tajjñeyaṃ svaratālapadātmakam .. 8..
Shloka 9
अत्यर्थमिष्टं देवानां तथा प्रीतिकरं पुनः । गन्धर्वाणां च यस्माद्धि तस्माद्गन्धर्वमुच्यते ॥ ९॥
atyarthamiṣṭaṃ devānāṃ tathā prītikaraṃ punaḥ . gandharvāṇāṃ ca yasmāddhi tasmādgandharvamucyate .. 9..
Shloka 10
अस्य योनिर्भवेद्गानं वीणा वंशस्तथैव च । एतेषां चैव वक्ष्यामि विधिं स्वरसमुत्थितम् ॥ १०॥
asya yonirbhavedgānaṃ vīṇā vaṃśastathaiva ca . eteṣāṃ caiva vakṣyāmi vidhiṃ svarasamutthitam .. 10..
Shloka 11
गान्धर्वं त्रिविधं विद्यात्स्वरतालपदात्मकम् । त्रिविधस्यापि वक्ष्यामि लक्षणं कर्म चैव हि ॥ ११॥
gāndharvaṃ trividhaṃ vidyātsvaratālapadātmakam . trividhasyāpi vakṣyāmi lakṣaṇaṃ karma caiva hi .. 11..
Shloka 12
द्व्यधिष्ठानाः स्वरा वैणाः शारीराश्च प्रकीर्तिताः । एतेषां सम्प्रवक्ष्यामि विधानं लक्षणान्वितम् ॥ १२॥
dvyadhiṣṭhānāḥ svarā vaiṇāḥ śārīrāśca prakīrtitāḥ . eteṣāṃ sampravakṣyāmi vidhānaṃ lakṣaṇānvitam .. 12..
Shloka 13
स्वरा ग्रामौ मूर्च्छनाश्च तानाः स्थानानि वृत्तयः । शुष्कं साधारणे वर्णा ह्यलङ्काराश्च धातवः ॥ १३॥
svarā grāmau mūrcchanāśca tānāḥ sthānāni vṛttayaḥ . śuṣkaṃ sādhāraṇe varṇā hyalaṅkārāśca dhātavaḥ .. 13..
Shloka 14
श्रुतयो यतयश्चैव नित्यं स्वरगतात्मकाः । दारव्यां समवायस्तु वीणायां समुदाहृतः ॥ १४॥
śrutayo yatayaścaiva nityaṃ svaragatātmakāḥ . dāravyāṃ samavāyastu vīṇāyāṃ samudāhṛtaḥ .. 14..
Shloka 15
स्वरा ग्रामावलङ्कारा वर्णाः स्थानानि जातयः । साधारणे च शरीर्यां वीणायामेष सङ्ग्रहः ॥ १५॥
svarā grāmāvalaṅkārā varṇāḥ sthānāni jātayaḥ . sādhāraṇe ca śarīryāṃ vīṇāyāmeṣa saṅgrahaḥ .. 15..
Shloka 16
व्यञ्जनानि स्वरा वर्णाः सन्धयोऽथ विभक्तयः । नामाख्यातोपसर्गाश्च निपातास्तद्धिताः कृतः ॥ १६॥
vyañjanāni svarā varṇāḥ sandhayo'tha vibhaktayaḥ . nāmākhyātopasargāśca nipātāstaddhitāḥ kṛtaḥ .. 16..
Shloka 17
छन्दोविधिरलङ्कारा ज्ञेयः पदगतो विधिः । निबद्धं चानिबद्धं च द्विविधं तत्पदं स्मृतम् ॥ १७॥
chandovidhiralaṅkārā jñeyaḥ padagato vidhiḥ . nibaddhaṃ cānibaddhaṃ ca dvividhaṃ tatpadaṃ smṛtam .. 17..
Shloka 18
ध्रुवस्त्वावापनिष्कामौ विक्षेपोऽथ प्रवेशनम् । शम्या तालः सन्निपातः परिवर्तः सवस्तुकः ॥ १८॥
dhruvastvāvāpaniṣkāmau vikṣepo'tha praveśanam . śamyā tālaḥ sannipātaḥ parivartaḥ savastukaḥ .. 18..
Shloka 19
मात्रा प्रकरणाङ्गानि विवारी यतयो लयाः । गीतयोऽवयवा मार्गाः पादमार्गाः सपाणयः ॥ १९॥
mātrā prakaraṇāṅgāni vivārī yatayo layāḥ . gītayo'vayavā mārgāḥ pādamārgāḥ sapāṇayaḥ .. 19..
Shloka 20
इत्येकविंशतिविधं ज्ञेयं तालगतं बुधैः । गान्धर्वसङ्ग्रहो ह्येष विस्तरं तु निबोधत ॥ २०॥
ityekaviṃśatividhaṃ jñeyaṃ tālagataṃ budhaiḥ . gāndharvasaṅgraho hyeṣa vistaraṃ tu nibodhata .. 20..
Shloka 21
तत्र स्वराः - षड्जश्च ऋषभश्चैव गान्धारो मध्यमस्तथा । पञ्चमो धैवतश्चैव सप्तमोऽथ निषादवान् ॥ २१॥
tatra svarāḥ - ṣaḍjaśca ṛṣabhaścaiva gāndhāro madhyamastathā . pañcamo dhaivataścaiva saptamo'tha niṣādavān .. 21..
Shloka 22
चतुर्विधत्वमेतेषां विज्ञेयं गानयोक्तृभिः । वादी चैवाथ संवादी विवादी चानुवाद्यपि ॥ २२॥
caturvidhatvameteṣāṃ vijñeyaṃ gānayoktṛbhiḥ . vādī caivātha saṃvādī vivādī cānuvādyapi .. 22..
Shloka 23
संवादो मध्यमग्रामे पञ्चमस्यर्षभस्य च । षड्जग्रामे तु षड्जस्य संवादः पञ्चमस्य च ॥ २३॥
saṃvādo madhyamagrāme pañcamasyarṣabhasya ca . ṣaḍjagrāme tu ṣaḍjasya saṃvādaḥ pañcamasya ca .. 23..
Shloka 24
तिस्रो द्वे च चतस्रश्च चतस्रस्तिस्र एव च । द्वे चैवाद्य चतस्रश्च षड्जग्रामे भवेद्विधिः ॥ २४॥
tisro dve ca catasraśca catasrastisra eva ca . dve caivādya catasraśca ṣaḍjagrāme bhavedvidhiḥ .. 24..
Shloka 25
चतुःश्रुतिर्भवेत् षड्ज ऋषभस्त्रिश्रुतिः स्मृतः । द्विश्रुतिश्चैव गान्धारो मध्यमश्च चतुःश्रुतिः ॥ २५॥
catuḥśrutirbhavet ṣaḍja ṛṣabhastriśrutiḥ smṛtaḥ . dviśrutiścaiva gāndhāro madhyamaśca catuḥśrutiḥ .. 25..
Shloka 26
पञ्चमस्तद्वदेव स्यात् त्रिश्रुतिर्धैवतो मतः । द्विश्रुतिश्च निषादः स्यात् षड्जग्रामे विधिर्भवेत् ॥ २६॥
pañcamastadvadeva syāt triśrutirdhaivato mataḥ . dviśrutiśca niṣādaḥ syāt ṣaḍjagrāme vidhirbhavet .. 26..
Shloka 27
अथ मूर्च्छनाः द्वैग्रामिक्यश्चतुर्दश - आदावुत्तरमन्द्रा स्याद्रजनी चोत्तरायता । चतुर्थी शुद्धषड्जा तु पञ्चमी मत्सरीकृता ॥ २७॥
atha mūrcchanāḥ dvaigrāmikyaścaturdaśa - ādāvuttaramandrā syādrajanī cottarāyatā . caturthī śuddhaṣaḍjā tu pañcamī matsarīkṛtā .. 27..
Shloka 28
अश्वक्रान्ता तथा षष्ठी सप्तमी चाभिरुद्गता । षड्जग्रामाश्रिता ह्येता विज्ञेयाः सप्तमूर्च्छनाः ॥ २८॥
aśvakrāntā tathā ṣaṣṭhī saptamī cābhirudgatā . ṣaḍjagrāmāśritā hyetā vijñeyāḥ saptamūrcchanāḥ .. 28..
Shloka 29
षड्जे चोत्तरमन्द्रा स्यादृषभे चाभिरुद्गता । अश्वक्रान्ता तु गान्धारे मध्यमे मत्सरीकृता ॥ २९॥
ṣaḍje cottaramandrā syādṛṣabhe cābhirudgatā . aśvakrāntā tu gāndhāre madhyame matsarīkṛtā .. 29..
Shloka 30
पञ्चमे शुद्धषड्जा स्याद्धैवते चोत्तरायता । निषादे रजनी च स्यादित्येताः षड्जमूर्च्छनाः ॥ ३०॥
pañcame śuddhaṣaḍjā syāddhaivate cottarāyatā . niṣāde rajanī ca syādityetāḥ ṣaḍjamūrcchanāḥ .. 30..
Shloka 31
अथ मध्यमग्रामे - सौवीरी हरिणाश्वा च स्यात्कलोपनता तथा । शुद्धमध्या तथा मार्गी पौरवी हृष्यका तथा । मध्यमग्रामजा ह्येता विज्ञेयाः सप्तमूर्च्छनाः ॥ ३१॥
atha madhyamagrāme - sauvīrī hariṇāśvā ca syātkalopanatā tathā . śuddhamadhyā tathā mārgī pauravī hṛṣyakā tathā . madhyamagrāmajā hyetā vijñeyāḥ saptamūrcchanāḥ .. 31..
Shloka 32
अपि च - क्रमयुक्ताः स्वराः सप्त मूर्च्छनेत्यभिसंज्ञिताः । षट्पञ्चस्वरकास्तानाः षाडवौडुविताश्रयाः ॥ ३२॥
api ca - kramayuktāḥ svarāḥ sapta mūrcchanetyabhisaṃjñitāḥ . ṣaṭpañcasvarakāstānāḥ ṣāḍavauḍuvitāśrayāḥ .. 32..
Shloka 33
साधारणकृताश्चैव काकलीसमलङ्कृताः । अन्तरस्वरसंयुक्ता मूर्च्छना ग्रामयोर्द्वयोः ॥ ३३॥
sādhāraṇakṛtāścaiva kākalīsamalaṅkṛtāḥ . antarasvarasaṃyuktā mūrcchanā grāmayordvayoḥ .. 33..
Shloka 34
यथा - छायासु भवति शीतं प्रस्वेदो भवति चातपस्थस्य । न च नागतो वसन्तो न च निःशेषः शिशिरकालः ॥ ३४॥
yathā - chāyāsu bhavati śītaṃ prasvedo bhavati cātapasthasya . na ca nāgato vasanto na ca niḥśeṣaḥ śiśirakālaḥ .. 34..
Shloka 35
भवतश्चात्र - अन्तरस्वरसंयोगो नित्यमारोहिसंश्रयः । कार्यो ह्यल्पो विशेषेण नावरोही कदाचन ॥ ३५॥
bhavataścātra - antarasvarasaṃyogo nityamārohisaṃśrayaḥ . kāryo hyalpo viśeṣeṇa nāvarohī kadācana .. 35..
Shloka 36
क्रियमाणोऽवरोही स्यादल्पो वा यदि वा बहुः । जातिरागं श्रुतिं चैव नयन्ते त्वन्तरस्वराः ॥ ३६ ॥ इति॥
kriyamāṇo'varohī syādalpo vā yadi vā bahuḥ . jātirāgaṃ śrutiṃ caiva nayante tvantarasvarāḥ .. 36 .. iti..
Shloka 37
जातीरिदानीं वक्ष्यामः । स्वरसाधारणगतास्तिस्रो ज्ञेयास्तु जातयः । मध्यमा पञ्चमी चैव षड्जमध्या तथैव च ॥ ३७॥
jātīridānīṃ vakṣyāmaḥ . svarasādhāraṇagatāstisro jñeyāstu jātayaḥ . madhyamā pañcamī caiva ṣaḍjamadhyā tathaiva ca .. 37..
Shloka 38
आसामंशास्तु विज्ञेयाः षड्जमध्यमपञ्चमाः । यथा स्वं दुर्बलतरा व्यक्ता सा पञ्चमी तथा ॥ ३८॥
āsāmaṃśāstu vijñeyāḥ ṣaḍjamadhyamapañcamāḥ . yathā svaṃ durbalatarā vyaktā sā pañcamī tathā .. 38..
Shloka 39
जातयोऽष्टादशेत्येवं ब्रह्मणाभिहितं पुरा । तास्त्वहं वर्तयिष्यामि ग्रहांशादिविभागतः ॥ ३९॥
jātayo'ṣṭādaśetyevaṃ brahmaṇābhihitaṃ purā . tāstvahaṃ vartayiṣyāmi grahāṃśādivibhāgataḥ .. 39..
Shloka 40
षाड्जी चैवार्षभी चैव धैवत्यथ निषादिनी । षड्जोदीच्यवती चैव तथा वै षड्जकैशिकी ॥ ४०॥
ṣāḍjī caivārṣabhī caiva dhaivatyatha niṣādinī . ṣaḍjodīcyavatī caiva tathā vai ṣaḍjakaiśikī .. 40..
Shloka 41
षड्जमध्या तथा चैव षड्जग्रामसमाश्रयाः । अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि मध्यमग्रामसंश्रिताः ॥ ४१॥
ṣaḍjamadhyā tathā caiva ṣaḍjagrāmasamāśrayāḥ . ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi madhyamagrāmasaṃśritāḥ .. 41..
Shloka 42
गान्धारी मध्यमा चैव गान्धारोदीच्यवा तथा । पञ्चमी रक्तगान्धारी तथा गान्धारपञ्चमी ॥ ४२॥
gāndhārī madhyamā caiva gāndhārodīcyavā tathā . pañcamī raktagāndhārī tathā gāndhārapañcamī .. 42..
Shloka 43
मध्यमोदीच्यवा चैव नन्दयन्ति तथैव च । कर्मारवी च विज्ञेया तथान्ध्री कैशिकी मता ॥ ४३॥
madhyamodīcyavā caiva nandayanti tathaiva ca . karmāravī ca vijñeyā tathāndhrī kaiśikī matā .. 43..
Shloka 44
स्वरसाधारणगतास्तिस्रो ज्ञेयास्तु जातयः । मध्यमा षड्जमध्या च पञ्चमी चैव सूरिभिः ॥ ४४॥
svarasādhāraṇagatāstisro jñeyāstu jātayaḥ . madhyamā ṣaḍjamadhyā ca pañcamī caiva sūribhiḥ .. 44..
Shloka 45
आसामंशास्तु विज्ञेयाः षड्जमध्यमपञ्चमाः । यथास्वं दुर्बलतरं व्यत्यासात्त्वत्र पञ्चमी ॥ ४५॥
āsāmaṃśāstu vijñeyāḥ ṣaḍjamadhyamapañcamāḥ . yathāsvaṃ durbalataraṃ vyatyāsāttvatra pañcamī .. 45..
Shloka 46
शुद्धा विकृताश्चैव हि समवायाज्जातयस्तु जायन्ते । पुनरेवाशुद्धकृता भवन्त्यथैकादशान्यास्तु ॥ ४६॥
śuddhā vikṛtāścaiva hi samavāyājjātayastu jāyante . punarevāśuddhakṛtā bhavantyathaikādaśānyāstu .. 46..
Shloka 47
तासां यन्निर्वृत्ताः स्वरेष्वथांशेषु जातिषु च जातिः । तद्वक्ष्यामि यथावत्संक्षेपेण क्रमेणेह ॥ ४७॥
tāsāṃ yannirvṛttāḥ svareṣvathāṃśeṣu jātiṣu ca jātiḥ . tadvakṣyāmi yathāvatsaṃkṣepeṇa krameṇeha .. 47..
Shloka 48
परस्परविनिष्पन्ना ज्ञेया ह्येवं तु जातयः । पृथग्लक्षणसंयुक्ता द्वैग्रामिकाः स्वराश्रयाः ॥ ४८॥
parasparaviniṣpannā jñeyā hyevaṃ tu jātayaḥ . pṛthaglakṣaṇasaṃyuktā dvaigrāmikāḥ svarāśrayāḥ .. 48..
Shloka 49
चतस्रो जातयो नित्यं ज्ञेयाः सप्तस्वरा बुधैः । चतस्रः षट्स्वरा ज्ञेयाः स्मृताः पञ्चस्वरा दश ॥ ४९॥
catasro jātayo nityaṃ jñeyāḥ saptasvarā budhaiḥ . catasraḥ ṣaṭsvarā jñeyāḥ smṛtāḥ pañcasvarā daśa .. 49..
Shloka 50
मध्यमोदीच्यवा चैव तथा वै षड्जकैशिकी । कार्मारवी च सम्पूर्णा तथा गान्धारपञ्चमी ॥ ५०॥
madhyamodīcyavā caiva tathā vai ṣaḍjakaiśikī . kārmāravī ca sampūrṇā tathā gāndhārapañcamī .. 50..
Shloka 51
षाड्ज्यान्ध्री नन्दयन्ती च गान्धारोदीच्यवा तथा । चतस्रः षट्स्वरा ह्येताः ज्ञेयाः पञ्च स्वरा दश ॥ ५१॥
ṣāḍjyāndhrī nandayantī ca gāndhārodīcyavā tathā . catasraḥ ṣaṭsvarā hyetāḥ jñeyāḥ pañca svarā daśa .. 51..
Shloka 52
नैषादी चार्षभी चैव धैवती षड्जमध्यमा । षड्जोदीच्यवती चैव पञ्च षड्जाश्रिताः स्मृताः ॥ ५२॥
naiṣādī cārṣabhī caiva dhaivatī ṣaḍjamadhyamā . ṣaḍjodīcyavatī caiva pañca ṣaḍjāśritāḥ smṛtāḥ .. 52..
Shloka 53
गान्धारी रक्तगान्धारी मध्यमा पञ्चमी तथा । कैशिकी चैव पञ्चैता मध्यमग्रामसंश्रयाः ॥ ५३॥
gāndhārī raktagāndhārī madhyamā pañcamī tathā . kaiśikī caiva pañcaitā madhyamagrāmasaṃśrayāḥ .. 53..
Shloka 54
यास्ताः सप्तस्वरा ज्ञेया याश्चैताः षट्स्वराः स्मृताः । कदाचित् षाडवीभूताः कदाचिच्चौडुवे मताः । ५४॥
yāstāḥ saptasvarā jñeyā yāścaitāḥ ṣaṭsvarāḥ smṛtāḥ . kadācit ṣāḍavībhūtāḥ kadāciccauḍuve matāḥ . 54..
Shloka 55
षड्जग्रामे तु सम्पूर्णा विज्ञेया षड्जकैशिकी । षट्स्वरा चैव विज्ञेया षाड्जी गान्धारयोगतः । ५५॥
ṣaḍjagrāme tu sampūrṇā vijñeyā ṣaḍjakaiśikī . ṣaṭsvarā caiva vijñeyā ṣāḍjī gāndhārayogataḥ . 55..
Shloka 56
गान्धारपञ्चमी चैव मध्यमोदीच्यवा तथा । पुनश्च षट्स्वरा ज्ञेया गान्धारोदीच्यवा बुधैः । ५६॥
gāndhārapañcamī caiva madhyamodīcyavā tathā . punaśca ṣaṭsvarā jñeyā gāndhārodīcyavā budhaiḥ . 56..
Shloka 57
आन्ध्री च नन्दयन्ती च मध्यमग्रामसंश्रयाः । एवमेता बुधैर्ज्ञेया द्वैग्रामिक्योऽपि जातयः ॥ ५७॥
āndhrī ca nandayantī ca madhyamagrāmasaṃśrayāḥ . evametā budhairjñeyā dvaigrāmikyo'pi jātayaḥ .. 57..
Shloka 58
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि तासामंशविकल्पनम् । षट्स्वराः सप्तमे ह्यंशे नेष्यन्ते षड्जमध्यमाः ॥ ५८॥
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi tāsāmaṃśavikalpanam . ṣaṭsvarāḥ saptame hyaṃśe neṣyante ṣaḍjamadhyamāḥ .. 58..
Shloka 59
संवाद्यलोपाद्गान्धारे तद्वदेव हि नेष्यते । गान्धारीरक्तगान्धारीकैशिकीनां तु पञ्चमः ॥ ५९॥
saṃvādyalopādgāndhāre tadvadeva hi neṣyate . gāndhārīraktagāndhārīkaiśikīnāṃ tu pañcamaḥ .. 59..
Shloka 60
षड्जायां चैव गान्धारमंशकं विद्धि षाडवम् । षाडवं धैवते नास्ति षड्जोदीच्यामथांशके ॥ ६०॥
ṣaḍjāyāṃ caiva gāndhāramaṃśakaṃ viddhi ṣāḍavam . ṣāḍavaṃ dhaivate nāsti ṣaḍjodīcyāmathāṃśake .. 60..
Shloka 61
संवाद्यलोपात्सप्तैताः षाट्स्वर्येण विवर्जिताः । गान्धारीरक्तगान्धार्योः षड्जमध्यमपञ्चमाः ॥ ६१॥
saṃvādyalopātsaptaitāḥ ṣāṭsvaryeṇa vivarjitāḥ . gāndhārīraktagāndhāryoḥ ṣaḍjamadhyamapañcamāḥ .. 61..
Shloka 62
सप्तमश्चैव विज्ञेयो येषु नौडुवितं भवेत् । द्वौ षड्जमध्यमांशो तु गान्धारोऽथ निषादवान् ॥ ६२॥
saptamaścaiva vijñeyo yeṣu nauḍuvitaṃ bhavet . dvau ṣaḍjamadhyamāṃśo tu gāndhāro'tha niṣādavān .. 62..
Shloka 63
ऋषभश्चैव पञ्चम्यां कैशिक्यां चैव धैवतः । एवं तु द्वादशैवेह वर्ज्याः पञ्च स्वराः सदा ॥ ६३॥
ṛṣabhaścaiva pañcamyāṃ kaiśikyāṃ caiva dhaivataḥ . evaṃ tu dvādaśaiveha varjyāḥ pañca svarāḥ sadā .. 63..
Shloka 64
तास्त्वनौडुविता नित्यं कर्तव्या हि स्वराश्रयाः । सर्वस्वराणां नाशस्तु विहितस्त्वथ जातिषु ॥ ६४॥
tāstvanauḍuvitā nityaṃ kartavyā hi svarāśrayāḥ . sarvasvarāṇāṃ nāśastu vihitastvatha jātiṣu .. 64..
Shloka 65
न मध्यमस्य नाशस्तु कर्तव्यो हि कदाचन । सर्वस्वराणां प्रवरो ह्यनाशी मध्यमः स्मृतः । गान्धर्वकल्पे विहितः सामस्वपि च मध्यमः ॥ ६५॥
na madhyamasya nāśastu kartavyo hi kadācana . sarvasvarāṇāṃ pravaro hyanāśī madhyamaḥ smṛtaḥ . gāndharvakalpe vihitaḥ sāmasvapi ca madhyamaḥ .. 65..
Shloka 66
दशकं जातिलक्षणम् - ग्रहांशौ तारमन्द्रौ च न्यासोऽपन्यास एव च । अल्पत्वं च बहुत्वं च षाडवौडुविते तथा ॥ ६६॥
daśakaṃ jātilakṣaṇam - grahāṃśau tāramandrau ca nyāso'panyāsa eva ca . alpatvaṃ ca bahutvaṃ ca ṣāḍavauḍuvite tathā .. 66..
Shloka 67
अथ ग्रहाः । ग्रहास्तु सर्वजातीनामंशवत्परिकीर्तिताः । यत्प्रवृत्तं भवेद्गेयमंशो ग्रहविकल्पितः ॥ ६७॥
atha grahāḥ . grahāstu sarvajātīnāmaṃśavatparikīrtitāḥ . yatpravṛttaṃ bhavedgeyamaṃśo grahavikalpitaḥ .. 67..
Shloka 68
तत्रांशो नाम - यस्मिन् भवति रागश्च यस्माच्चैव प्रवर्तते । मन्द्रश्च तारमन्द्रश्च योऽत्यर्थं चोपलभ्यते ॥ ६८॥
tatrāṃśo nāma - yasmin bhavati rāgaśca yasmāccaiva pravartate . mandraśca tāramandraśca yo'tyarthaṃ copalabhyate .. 68..
Shloka 69
ग्रहापन्यासविन्याससंन्यासन्यासगोचरः । अनुवृत्तश्च यस्येह सोंऽशः स्याद्दशलक्षणः ॥ ६९॥
grahāpanyāsavinyāsasaṃnyāsanyāsagocaraḥ . anuvṛttaśca yasyeha soṃ'śaḥ syāddaśalakṣaṇaḥ .. 69..
Shloka 70
पञ्चस्वरपरा तारगतिर्यथा अंशात्तारगतिं विद्यादाचतुर्थस्वरादिह । आ पञ्चमात्पञ्चमाद्वा नातःपरमिहेष्यते ॥ ७०॥
pañcasvaraparā tāragatiryathā aṃśāttāragatiṃ vidyādācaturthasvarādiha . ā pañcamātpañcamādvā nātaḥparamiheṣyate .. 70..
Shloka 71
त्रिधा मन्द्रगतिः । अंशपरा न्यासपरा अपरन्यासपरा चेति । मन्द्रस्त्वंशपरो नास्ति न्यासौ तु द्वौ व्यवस्थितौ । गान्धारन्यासलिङ्गे तु दृष्टमार्षभसेवनम् ॥ ७१॥
tridhā mandragatiḥ . aṃśaparā nyāsaparā aparanyāsaparā ceti . mandrastvaṃśaparo nāsti nyāsau tu dvau vyavasthitau . gāndhāranyāsaliṅge tu dṛṣṭamārṣabhasevanam .. 71..
Shloka 72
अथ न्यास एकविंशतिसङ्ख्यः । अङ्गसमाप्तौ न्यासः । तद्वदपन्यासो ह्यङ्गमध्ये षट्पञ्चाशत्सङ्ख्यः । यथा - न्यासोऽङ्गसमाप्तौ स चैकविंशतिसङ्ख्यस्तथा । १६ अक्षराणि षट्पञ्चाशत्सङ्ख्योऽपन्यासोऽङ्गमध्ये भवेत् ॥ ७२॥
atha nyāsa ekaviṃśatisaṅkhyaḥ . aṅgasamāptau nyāsaḥ . tadvadapanyāso hyaṅgamadhye ṣaṭpañcāśatsaṅkhyaḥ . yathā - nyāso'ṅgasamāptau sa caikaviṃśatisaṅkhyastathā . 16 akṣarāṇi ṣaṭpañcāśatsaṅkhyo'panyāso'ṅgamadhye bhavet .. 72..
Shloka 73
तत्र प्रथमं विदारीमध्ये न्यासस्वरप्रयुक्तस्तु । विवदनशीलं मुक्त्वा संन्यासः सोऽभिधातव्यः । कृत्वा पदावसाने विन्यासात्क्वापि विन्यासः ॥ ७३॥
tatra prathamaṃ vidārīmadhye nyāsasvaraprayuktastu . vivadanaśīlaṃ muktvā saṃnyāsaḥ so'bhidhātavyaḥ . kṛtvā padāvasāne vinyāsātkvāpi vinyāsaḥ .. 73..
Shloka 74
तथा - अल्पत्वेऽथ बहुत्वे बलवदबलता विनिश्चयादेव । जातिस्वरैस्तु नित्यं जात्यल्पत्वं द्विविधमेतत् ॥ ७४॥
tathā - alpatve'tha bahutve balavadabalatā viniścayādeva . jātisvaraistu nityaṃ jātyalpatvaṃ dvividhametat .. 74..
Shloka 75
सञ्चारांशे बलस्थानामल्पत्वे दुर्बलासु च । न्यासश्चान्तरमार्गस्तु जातीनां व्यक्तिकारकः ॥ ७५॥
sañcārāṃśe balasthānāmalpatve durbalāsu ca . nyāsaścāntaramārgastu jātīnāṃ vyaktikārakaḥ .. 75..
Shloka 76
पञ्चस्वरमौडुवितं विज्ञेयं दशविधं प्रयोगज्ञैः । त्रिंशत्प्रकारविहितं पूर्वोक्तं लक्षणं चास्य ॥ ७६॥
pañcasvaramauḍuvitaṃ vijñeyaṃ daśavidhaṃ prayogajñaiḥ . triṃśatprakāravihitaṃ pūrvoktaṃ lakṣaṇaṃ cāsya .. 76..
Shloka 77
षट्स्वरस्य प्रयोगोऽस्ति तथा पञ्चस्वरस्य च । चतुःस्वरप्रयोगोऽपि ह्यवकृष्टध्रुवास्विह ॥ ७७॥
ṣaṭsvarasya prayogo'sti tathā pañcasvarasya ca . catuḥsvaraprayogo'pi hyavakṛṣṭadhruvāsviha .. 77..
Shloka 78
द्वैग्रामिकीणां जातीनां सर्वासामपि नित्यशः । अंशास्त्रिषष्टिर्विज्ञेयास्तेषां चैवांशवद् ग्रहाः ॥ ७८॥
dvaigrāmikīṇāṃ jātīnāṃ sarvāsāmapi nityaśaḥ . aṃśāstriṣaṣṭirvijñeyāsteṣāṃ caivāṃśavad grahāḥ .. 78..
Shloka 79
अंशग्रहमिदानीं वक्ष्यामः । तत्र - मध्यमोदीच्यवायास्तु नन्दयन्त्यास्तथैव च । तथा गान्धारपञ्चम्याः पञ्चमोंऽशो ग्रहस्तथा ॥ ७९॥
aṃśagrahamidānīṃ vakṣyāmaḥ . tatra - madhyamodīcyavāyāstu nandayantyāstathaiva ca . tathā gāndhārapañcamyāḥ pañcamoṃ'śo grahastathā .. 79..
Shloka 80
धैवत्याश्च तथा ह्यंशौ विज्ञेयौ धैवतर्षभौ । पञ्चम्याश्च तथा ज्ञेयौ ग्रहांशौ पञ्चमर्षभौ ॥ ८०॥
dhaivatyāśca tathā hyaṃśau vijñeyau dhaivatarṣabhau . pañcamyāśca tathā jñeyau grahāṃśau pañcamarṣabhau .. 80..
Shloka 81
गान्धारोदीच्यवायास्तु ग्रहांशौ षड्जमध्यमौ । आर्षभ्याश्च ग्रहा अंशा धैवतर्षभसप्तमाः ॥ ८१॥
gāndhārodīcyavāyāstu grahāṃśau ṣaḍjamadhyamau . ārṣabhyāśca grahā aṃśā dhaivatarṣabhasaptamāḥ .. 81..
Shloka 82
गान्धारश्च निषादश्च ह्यार्षभश्च तथापरः । निषादिन्यास्त्रयो ह्येते ग्रहा अंशाश्च कीर्तिताः ॥ ८२॥
gāndhāraśca niṣādaśca hyārṣabhaśca tathāparaḥ . niṣādinyāstrayo hyete grahā aṃśāśca kīrtitāḥ .. 82..
Shloka 83
षड्जपञ्चमगान्धारैस्त्रिभिरेव प्रकीर्तिताः । अंशैर्ग्रहैस्तथा चैव विज्ञेया षड्जकैशिकी ॥ ८३॥
ṣaḍjapañcamagāndhāraistribhireva prakīrtitāḥ . aṃśairgrahaistathā caiva vijñeyā ṣaḍjakaiśikī .. 83..
Shloka 84
षड्जश्च मध्यमश्चैव निषादो धैवतस्तथा । षड्जोदीच्यवतीजातेर्ग्रहा अंशाश्च कीर्तिताः ॥ ८४॥
ṣaḍjaśca madhyamaścaiva niṣādo dhaivatastathā . ṣaḍjodīcyavatījātergrahā aṃśāśca kīrtitāḥ .. 84..
Shloka 85
पञ्चमश्चार्षभश्चैव निषादो धैवतस्तथा । कार्मारव्या बुधैरंशा ग्रहाश्च परिकीर्तिताः ॥ ८५॥
pañcamaścārṣabhaścaiva niṣādo dhaivatastathā . kārmāravyā budhairaṃśā grahāśca parikīrtitāḥ .. 85..
Shloka 86
गान्धारश्चार्षभश्चैव पञ्चमोऽथ निषादवान् । चत्वरोंशा भवन्त्यान्ध्र्या ग्रहाश्चैव तथैव हि ॥ ८६॥
gāndhāraścārṣabhaścaiva pañcamo'tha niṣādavān . catvaroṃśā bhavantyāndhryā grahāścaiva tathaiva hi .. 86..
Shloka 87
षड्जश्चाथर्षभश्चैव मध्यमः पञ्चमस्तथा । मध्यमाया ग्रहा ज्ञेया अंशाश्चैव सधैवताः ॥ ८७॥
ṣaḍjaścātharṣabhaścaiva madhyamaḥ pañcamastathā . madhyamāyā grahā jñeyā aṃśāścaiva sadhaivatāḥ .. 87..
Shloka 88
निषादषड्जगान्धारमध्यमाः पञ्चमस्तथा । गान्धारीरक्तगान्धार्योर्ग्रहा अंशाः प्रकीर्तिताः ॥ ८८॥
niṣādaṣaḍjagāndhāramadhyamāḥ pañcamastathā . gāndhārīraktagāndhāryorgrahā aṃśāḥ prakīrtitāḥ .. 88..
Shloka 89
षड्जी धैवतगान्धारषड्जमध्यमपञ्चमैः । ग्रहैरंशैश्च विज्ञेया विकृता स्वरयोगतः ॥ ८९॥
ṣaḍjī dhaivatagāndhāraṣaḍjamadhyamapañcamaiḥ . grahairaṃśaiśca vijñeyā vikṛtā svarayogataḥ .. 89..
Shloka 90
कैशिक्याश्चार्षभं हित्वा ग्रहांशाः षट् स्वराः स्मृताः । सप्तस्वरग्रहांशा तु विज्ञेया षड्जमध्यमा ॥ ९०॥
kaiśikyāścārṣabhaṃ hitvā grahāṃśāḥ ṣaṭ svarāḥ smṛtāḥ . saptasvaragrahāṃśā tu vijñeyā ṣaḍjamadhyamā .. 90..
Shloka 91
एते त्रिषष्टिर्विज्ञेयाः सर्वास्वंशास्तु जातिषु । अंशवच्च ग्रहास्तासां सर्वासामेव नित्यशः ॥ ९१॥
ete triṣaṣṭirvijñeyāḥ sarvāsvaṃśāstu jātiṣu . aṃśavacca grahāstāsāṃ sarvāsāmeva nityaśaḥ .. 91..
Shloka 92
सर्वासामेव जातीनां त्रिजातिस्तु गणः स्मृतः । ते च सप्त गणा ज्ञेया वर्धमानस्वरा बुधैः ॥ ९२॥
sarvāsāmeva jātīnāṃ trijātistu gaṇaḥ smṛtaḥ . te ca sapta gaṇā jñeyā vardhamānasvarā budhaiḥ .. 92..
Shloka 93
एकस्वरो द्विस्वरश्च त्रिस्वरोऽथ चतुःस्वरः । पञ्चस्वरश्चतुर्था स्यादेकधा सप्तषट्स्वरौ ॥ ९३॥
ekasvaro dvisvaraśca trisvaro'tha catuḥsvaraḥ . pañcasvaraścaturthā syādekadhā saptaṣaṭsvarau .. 93..
Shloka 94
एतदुक्तं मया त्वासां ग्रहांशपरिकल्पनम् । पुनश्चैव प्रवक्ष्यामि न्यासापन्यासयोगतः ॥ ९४॥
etaduktaṃ mayā tvāsāṃ grahāṃśaparikalpanam . punaścaiva pravakṣyāmi nyāsāpanyāsayogataḥ .. 94..
Shloka 95
पञ्चांशा तु भवेत् षाड्जी निषादर्षभवर्जिता । अपन्यासो भवेदत्र गान्धारः पञ्चमस्तथा ॥ ९५॥
pañcāṃśā tu bhavet ṣāḍjī niṣādarṣabhavarjitā . apanyāso bhavedatra gāndhāraḥ pañcamastathā .. 95..
Shloka 96
न्यासश्चात्र भवेत् षड्जो लोप्यः सप्तम एव च । षड्जगान्धारसञ्चारः षड्जधैवतयोस्तथा ॥ ९६॥
nyāsaścātra bhavet ṣaḍjo lopyaḥ saptama eva ca . ṣaḍjagāndhārasañcāraḥ ṣaḍjadhaivatayostathā .. 96..
Shloka 97
षाडवं सप्तमोपेतमल्पौ वै सप्तमर्षभौ । गान्धारस्य च बाहुल्यं त्वत्र कार्यं प्रयोक्तुभिः ॥ ९७॥
ṣāḍavaṃ saptamopetamalpau vai saptamarṣabhau . gāndhārasya ca bāhulyaṃ tvatra kāryaṃ prayoktubhiḥ .. 97..
Shloka 98
आर्षभ्यामृषभस्त्वंशो निषादो धैवतस्तथा । एत एव ह्यपन्यासा न्यासश्चाप्यृषभः स्मृतः । षट्पञ्चस्वरता चात्र षड्जपञ्चमयोर्विना ॥ ९८॥
ārṣabhyāmṛṣabhastvaṃśo niṣādo dhaivatastathā . eta eva hyapanyāsā nyāsaścāpyṛṣabhaḥ smṛtaḥ . ṣaṭpañcasvaratā cātra ṣaḍjapañcamayorvinā .. 98..
Shloka 99
धैवत्यां धैवतो न्यासस्त्वंशावृषभधैवतो । अपन्यासा भवन्त्यत्र धैवतार्षभमध्यमाः ॥ ९९॥
dhaivatyāṃ dhaivato nyāsastvaṃśāvṛṣabhadhaivato . apanyāsā bhavantyatra dhaivatārṣabhamadhyamāḥ .. 99..
Shloka 100
षड्जपञ्चमहीनं तु पाञ्च्स्वर्यं विधीयते । पञ्चमेन विना चैव षाडवं परिकीर्तितम् ॥ १००॥
ṣaḍjapañcamahīnaṃ tu pāñcsvaryaṃ vidhīyate . pañcamena vinā caiva ṣāḍavaṃ parikīrtitam .. 100..
Shloka 101
आरोहिणौ च तौ कार्यौ लङ्घनीयौ तथैव च । निषादश्चर्षभश्चैव गान्धारो बलवांस्तथा ॥ १०१॥
ārohiṇau ca tau kāryau laṅghanīyau tathaiva ca . niṣādaścarṣabhaścaiva gāndhāro balavāṃstathā .. 101..
Shloka 102
निषादिन्यां निषादोंऽशो सगान्धारर्षभस्तथा । एत एव ह्यपन्यासा न्यासश्चैवात्र सप्तमः ॥ १०२॥
niṣādinyāṃ niṣādoṃ'śo sagāndhārarṣabhastathā . eta eva hyapanyāsā nyāsaścaivātra saptamaḥ .. 102..
Shloka 103
धैवत्या इव कर्तव्ये षाडवौडुविते तथा । तद्वच्च लङ्घनीयौ तु बलवन्तौ तथैव च ॥ १०३॥
dhaivatyā iva kartavye ṣāḍavauḍuvite tathā . tadvacca laṅghanīyau tu balavantau tathaiva ca .. 103..
Shloka 104
अंशास्तु षड्जकैशिक्याः षड्जगान्धारपञ्चमाः । अपन्यासा भवन्त्यत्र षड्जपञ्चमसप्तमाः ॥ १०४॥
aṃśāstu ṣaḍjakaiśikyāḥ ṣaḍjagāndhārapañcamāḥ . apanyāsā bhavantyatra ṣaḍjapañcamasaptamāḥ .. 104..
Shloka 105
गान्धारश्च भवेन्न्यासो हैनस्वर्यं न चात्र तु । दौर्बल्यं चात्र कर्तव्यं धैवत(मध्यम) स्यार्षभस्य च ॥ १०५॥
gāndhāraśca bhavennyāso hainasvaryaṃ na cātra tu . daurbalyaṃ cātra kartavyaṃ dhaivata(madhyama) syārṣabhasya ca .. 105..
Shloka 106
षड्जश्च मध्यमश्चैव निषादो धैवतस्तथा । स्युः षड्जोदीच्यवांशास्तु न्यासश्चैव तु मध्यमः ॥ १०६॥
ṣaḍjaśca madhyamaścaiva niṣādo dhaivatastathā . syuḥ ṣaḍjodīcyavāṃśāstu nyāsaścaiva tu madhyamaḥ .. 106..
Shloka 107
अपन्यासो भवत्यस्य धैवतः षड्ज एव च । परस्परांशगमनमिष्टतश्च विधीयते ॥ १०७॥
apanyāso bhavatyasya dhaivataḥ ṣaḍja eva ca . parasparāṃśagamanamiṣṭataśca vidhīyate .. 107..
Shloka 108
षाट्स्वर्यमृषभापेतं कार्यं गान्धर्ववेदिभिः । पञ्चमार्षभहीनं तु पाञ्चस्वर्यं तु तत्र वै ॥ १०८॥
ṣāṭsvaryamṛṣabhāpetaṃ kāryaṃ gāndharvavedibhiḥ . pañcamārṣabhahīnaṃ tu pāñcasvaryaṃ tu tatra vai .. 108..
Shloka 109
षड्जश्चाप्यृषभश्चैव गान्धारश्च बली भवेत् । गान्धारस्य च बाहुल्यं मन्द्रस्थाने विधीयते ॥ १०९॥
ṣaḍjaścāpyṛṣabhaścaiva gāndhāraśca balī bhavet . gāndhārasya ca bāhulyaṃ mandrasthāne vidhīyate .. 109..
Shloka 110
सर्वेंशाः षड्जमध्यायामपन्यासास्तथैव च । षड्जश्च मध्यमश्चापि न्यासौ नार्यौ प्रयोक्तृभिः ॥ ११०॥
sarveṃśāḥ ṣaḍjamadhyāyāmapanyāsāstathaiva ca . ṣaḍjaśca madhyamaścāpi nyāsau nāryau prayoktṛbhiḥ .. 110..
Shloka 111
गान्धारसप्तमापेतं पाञ्चस्वर्यं विधीयते । षाडवं सप्तमापेतं कार्यं चात्र प्रयोगतः ॥ १११॥
gāndhārasaptamāpetaṃ pāñcasvaryaṃ vidhīyate . ṣāḍavaṃ saptamāpetaṃ kāryaṃ cātra prayogataḥ .. 111..
Shloka 112
सर्वस्वराणां सञ्चार इष्टतस्तु विधीयते । षड्जग्रामाश्रिता ह्येता विज्ञेयाः सप्त जातयः ॥ ११२॥
sarvasvarāṇāṃ sañcāra iṣṭatastu vidhīyate . ṣaḍjagrāmāśritā hyetā vijñeyāḥ sapta jātayaḥ .. 112..
Shloka 113
अतः परं प्रवक्ष्यामि मध्यमग्रामसंश्रयाः । गान्धार्याः पञ्च एवांशा धैवतर्षभवर्जिताः ॥ ११३॥
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi madhyamagrāmasaṃśrayāḥ . gāndhāryāḥ pañca evāṃśā dhaivatarṣabhavarjitāḥ .. 113..
Shloka 114
षड्जश्च पञ्चमश्चैव ह्यपन्यासौ प्रकीर्तितौ । गान्धारश्च भवेन्न्यासः षाडवं चर्षभं विना ॥ ११४॥
ṣaḍjaśca pañcamaścaiva hyapanyāsau prakīrtitau . gāndhāraśca bhavennyāsaḥ ṣāḍavaṃ carṣabhaṃ vinā .. 114..
Shloka 115
धैवतर्षभयोर्हीनं तथा चौडुवितं भवेत् । लङ्घनीयौ च तौ नित्यमार्षभाद्धैवतं व्रजेत् । विहितस्त्विति गान्धार्याः स्वरन्यासांशगोचरः ॥ ११५॥
dhaivatarṣabhayorhīnaṃ tathā cauḍuvitaṃ bhavet . laṅghanīyau ca tau nityamārṣabhāddhaivataṃ vrajet . vihitastviti gāndhāryāḥ svaranyāsāṃśagocaraḥ .. 115..
Shloka 116
लक्षणं रक्तगान्धार्या गान्धार्या एव यत्स्मृतम् । धैवतो बलवानत्र दौर्बल्यं तस्य लोपतः ॥ ११६॥
lakṣaṇaṃ raktagāndhāryā gāndhāryā eva yatsmṛtam . dhaivato balavānatra daurbalyaṃ tasya lopataḥ .. 116..
Shloka 117
गान्धारषड्जयोश्चात्र सञ्चारश्चार्षभाद्विना । अपन्यासस्तथा चैव मध्यमस्तु विधीयते ॥ ११७॥
gāndhāraṣaḍjayoścātra sañcāraścārṣabhādvinā . apanyāsastathā caiva madhyamastu vidhīyate .. 117..
Shloka 118
गान्धारोदीच्यवांशौ तु विज्ञेयौ षड्जमध्यमौ । पाञ्चस्वर्यं न चैवात्र षाट्स्वर्यमृषभं विना ॥ ११८॥
gāndhārodīcyavāṃśau tu vijñeyau ṣaḍjamadhyamau . pāñcasvaryaṃ na caivātra ṣāṭsvaryamṛṣabhaṃ vinā .. 118..
Shloka 119
कार्यश्चान्तरमार्गश्च न्यासोपन्यास एव च । षड्जोदीच्यवतीवत्तु पाञ्चस्वर्येण जातुचित् ॥ ११९॥
kāryaścāntaramārgaśca nyāsopanyāsa eva ca . ṣaḍjodīcyavatīvattu pāñcasvaryeṇa jātucit .. 119..
Shloka 120
मध्यमाया भवन्त्यंशा विना गान्धारसप्तमौ । एत एव ह्यपन्यासा न्यासश्चैव तु मध्यमः ॥ १२०॥
madhyamāyā bhavantyaṃśā vinā gāndhārasaptamau . eta eva hyapanyāsā nyāsaścaiva tu madhyamaḥ .. 120..
Shloka 121
गान्धारसप्तमापेतं पाञ्चस्वर्यं विधीयते । षाडवं चाप्यगान्धारं कर्तव्यं तु प्रयोगतः ॥ १२१॥
gāndhārasaptamāpetaṃ pāñcasvaryaṃ vidhīyate . ṣāḍavaṃ cāpyagāndhāraṃ kartavyaṃ tu prayogataḥ .. 121..
Shloka 122
षड्जमध्यमयोश्चात्र कार्यं बाहुल्यमेव हि । गान्धारलङ्घनं चात्र कार्यं नित्यं प्रयोक्तृभिः ॥ १२२॥
ṣaḍjamadhyamayoścātra kāryaṃ bāhulyameva hi . gāndhāralaṅghanaṃ cātra kāryaṃ nityaṃ prayoktṛbhiḥ .. 122..
Shloka 123
मध्यमोदीच्यवा पूर्णा ह्यंश एकस्तु पञ्चमः । शेषो विधिस्तु कर्तव्यो गान्धारोदीच्यवां गतः ॥ १२३॥
madhyamodīcyavā pūrṇā hyaṃśa ekastu pañcamaḥ . śeṣo vidhistu kartavyo gāndhārodīcyavāṃ gataḥ .. 123..
Shloka 124
द्वावंशावथ पञ्चम्यामृषभः पञ्चमस्तथा । स(ऋ)निषादावपन्यासौ न्यासश्चैव तु पञ्चमः ॥ १२४॥
dvāvaṃśāvatha pañcamyāmṛṣabhaḥ pañcamastathā . sa(ṛ)niṣādāvapanyāsau nyāsaścaiva tu pañcamaḥ .. 124..
Shloka 125
मध्यमावत्तु कर्तव्ये षाडवौडुविते तथा । दौर्बल्यं चात्र कर्तव्यं षड्जगान्धारमध्यमैः ॥ १२५॥
madhyamāvattu kartavye ṣāḍavauḍuvite tathā . daurbalyaṃ cātra kartavyaṃ ṣaḍjagāndhāramadhyamaiḥ .. 125..
Shloka 126
कुर्यादप्यत्र सञ्चारं पञ्चमस्यार्षभस्य च । गान्धारगमनं चैव कार्यं त्वल्पश्च (ल्पं च) सप्तमः (मात्) ॥ १२६॥
kuryādapyatra sañcāraṃ pañcamasyārṣabhasya ca . gāndhāragamanaṃ caiva kāryaṃ tvalpaśca (lpaṃ ca) saptamaḥ (māt) .. 126..
Shloka 127
अथ गान्धारपञ्चम्याः पञ्चमोंऽशः प्रकीर्तितः । तारगत्या तु षड्जोऽपि कदाचिन्नातिवर्तते ॥ १२७॥
atha gāndhārapañcamyāḥ pañcamoṃ'śaḥ prakīrtitaḥ . tāragatyā tu ṣaḍjo'pi kadācinnātivartate .. 127..
Shloka 128
ऋषभः पञ्चमश्चैव ह्यपन्यासौ प्रकीर्तितौ । न्यासश्चैव तु गान्धारो सा च पूर्णस्वरा सदा । पञ्चम्या यश्च गान्धार्याः सञ्चारः स विधीयते ॥ १२८॥
ṛṣabhaḥ pañcamaścaiva hyapanyāsau prakīrtitau . nyāsaścaiva tu gāndhāro sā ca pūrṇasvarā sadā . pañcamyā yaśca gāndhāryāḥ sañcāraḥ sa vidhīyate .. 128..
Shloka 129
पञ्चमश्चार्षभश्चैव गान्धारोऽथ निषादवान् । चत्वारोंऽशा भवन्त्यान्ध्र्यामपन्यासास्त एव हि ॥ १२९॥
pañcamaścārṣabhaścaiva gāndhāro'tha niṣādavān . catvāroṃ'śā bhavantyāndhryāmapanyāsāsta eva hi .. 129..
Shloka 130
गान्धारश्च भवेन्न्यासः षड्जापेतं तु षाडवम् । गान्धारार्षभयोश्चापि सञ्चारस्तु परस्परम् ॥ १३०॥
gāndhāraśca bhavennyāsaḥ ṣaḍjāpetaṃ tu ṣāḍavam . gāndhārārṣabhayoścāpi sañcārastu parasparam .. 130..
Shloka 131
सप्तमस्य च षष्ठस्य न्यासो गत्यनुपूर्वशः । षड्जस्य लङ्घनं चात्र नास्ति चौडुवितं सदा ॥ १३१॥
saptamasya ca ṣaṣṭhasya nyāso gatyanupūrvaśaḥ . ṣaḍjasya laṅghanaṃ cātra nāsti cauḍuvitaṃ sadā .. 131..
Shloka 132
नन्दयन्त्याः क्रमान् न्यासापन्यासांशाः प्रकीर्तिताः । गान्धारो मध्यमश्चैव पञ्चमश्चैव नित्यशः ॥ १३२॥
nandayantyāḥ kramān nyāsāpanyāsāṃśāḥ prakīrtitāḥ . gāndhāro madhyamaścaiva pañcamaścaiva nityaśaḥ .. 132..
Shloka 133
षड्जो लोप्यश्च लङ्घ्यश्च नान्ध्रीसञ्चरणं भवेत् । लङ्घनं ह्यृषभस्यापि तच्च मन्द्रगतं स्मृतम् ॥ १३३॥
ṣaḍjo lopyaśca laṅghyaśca nāndhrīsañcaraṇaṃ bhavet . laṅghanaṃ hyṛṣabhasyāpi tacca mandragataṃ smṛtam .. 133..
Shloka 134
तारगत्या तु षड्जस्तु कदाचिन्नातिवर्तते । गान्धारो वा ग्रहः कार्यस्तथा न्यासश्च नित्यशः ॥ १३४॥
tāragatyā tu ṣaḍjastu kadācinnātivartate . gāndhāro vā grahaḥ kāryastathā nyāsaśca nityaśaḥ .. 134..
Shloka 135
कार्मारव्याः स्मृता ह्यंशा आर्षभः पञ्चमस्तथा । धैवतश्च निषादश्चाप्यपन्यासास्त एव तु । पञ्चमश्च भवेन्न्यासो हैनस्वर्यं न चात्र तु ॥ १३५॥
kārmāravyāḥ smṛtā hyaṃśā ārṣabhaḥ pañcamastathā . dhaivataśca niṣādaścāpyapanyāsāsta eva tu . pañcamaśca bhavennyāso hainasvaryaṃ na cātra tu .. 135..
Shloka 136
गान्धारस्य विशेषेण सर्वतो गमनं भवेत् ॥ १३६॥
gāndhārasya viśeṣeṇa sarvato gamanaṃ bhavet .. 136..
Shloka 137
कैशिक्यास्तु तथा ह्यंशाः सर्वे चैवार्षभं विना । एत एव ह्यपन्यासा न्यासौ गान्धारसप्तमौ ॥ १३७॥
kaiśikyāstu tathā hyaṃśāḥ sarve caivārṣabhaṃ vinā . eta eva hyapanyāsā nyāsau gāndhārasaptamau .. 137..
Shloka 138
धैवतेंशे निषादे च न्यासः पञ्चम इष्यते । अपन्यासः कदाचित्तु ऋषभोऽपि विधीयते ॥ १३८॥
dhaivateṃśe niṣāde ca nyāsaḥ pañcama iṣyate . apanyāsaḥ kadācittu ṛṣabho'pi vidhīyate .. 138..
Shloka 139
आर्षभे षाडवं चात्र धैवतर्षभवर्जितम् । तथा चौडुवितं कुर्याद् बलिनौ चान्त्यपञ्चमौ ॥ १३९॥
ārṣabhe ṣāḍavaṃ cātra dhaivatarṣabhavarjitam . tathā cauḍuvitaṃ kuryād balinau cāntyapañcamau .. 139..
Shloka 140
दौर्बल्यमृषभस्यात्र लङ्घनं च विशेषतः । अंशवत् कल्पितश्चान्यैः षाडवे तु विधीयते । षड्जमध्यावदत्रापि सञ्चारस्तु भवेदिह ॥ १४०॥
daurbalyamṛṣabhasyātra laṅghanaṃ ca viśeṣataḥ . aṃśavat kalpitaścānyaiḥ ṣāḍave tu vidhīyate . ṣaḍjamadhyāvadatrāpi sañcārastu bhavediha .. 140..
Shloka 141
एवमेता बुधैर्ज्ञेया जातयो दशलक्षणाः । यथा यस्मिन् रसे याश्च गदतो मे निबोधत ॥ १४१॥
evametā budhairjñeyā jātayo daśalakṣaṇāḥ . yathā yasmin rase yāśca gadato me nibodhata .. 141..
Shloka 142
॥ इति जातिविकल्पाध्यायोऽष्टाविंशः समाप्तः॥
.. iti jātivikalpādhyāyo'ṣṭāviṃśaḥ samāptaḥ..

Add to Playlist

Practice Later

No Playlist Found

Create a Verse Post


namo namaḥ!

भाषा चुने (Choose Language)

namo namaḥ!

Sign Up to practice more than 60 Vedic Scriptures and 100 of chants, one verse at a time.

Login to track your learning and teaching progress.


Sign In