Gyaandweep | Bharatmuni Natyashastra Ekadasho Adhyaya

Adhyaya Begins

॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय ११ ॥

PADACHEDA

॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय- ॥

TRANSLITERATION

.. nāṭyaśāstram adhyāya- ..

Adhyaya Begins

॥ श्रीरस्तु ॥

PADACHEDA

॥ श्रीः अस्तु ॥

TRANSLITERATION

.. śrīḥ astu ..

Shloka 1

एताश्चार्यो मया प्रोक्ता यथावच्छस्त्रमोक्षणे । चारीसंयोगजानीह मण्डलानि निबोधत ॥ १॥

PADACHEDA

एताः च आर्यः मया प्रोक्ताः यथावत् शस्त्र-मोक्षणे । चारी-संयोग-जानि इह मण्डलानि निबोधत ॥ १॥

TRANSLITERATION

etāḥ ca āryaḥ mayā proktāḥ yathāvat śastra-mokṣaṇe . cārī-saṃyoga-jāni iha maṇḍalāni nibodhata .. 1..

Shloka 2

अतिक्रान्तं विचित्रं च तथा ललितसञ्चरम् । सूचीविद्धं दण्डपादं विहृतालातके तथा ॥ २॥

PADACHEDA

अतिक्रान्तम् विचित्रम् च तथा ललित-सञ्चरम् । सूची-विद्धम् दण्ड-पादम् विहृत-अलातके तथा ॥ २॥

TRANSLITERATION

atikrāntam vicitram ca tathā lalita-sañcaram . sūcī-viddham daṇḍa-pādam vihṛta-alātake tathā .. 2..

Shloka 3

वामबन्धं सललितं क्रान्तञ्चाकाशगामि च । मण्डलानि द्विजश्रेष्ठाः ! भूमिगानि निबोधत ॥ ३॥

PADACHEDA

वाम-बन्धम् स ललितम् क्रान्तम् च आकाश-गामि च । मण्डलानि द्विजश्रेष्ठाः ! भूमि-गानि निबोधत ॥ ३॥

TRANSLITERATION

vāma-bandham sa lalitam krāntam ca ākāśa-gāmi ca . maṇḍalāni dvijaśreṣṭhāḥ ! bhūmi-gāni nibodhata .. 3..

Shloka 4

भ्रमरास्कन्दिते स्यातामावर्तं च ततः परम् । समाक्रन्दितमप्याहुरेडकाक्रीडितं तथा ॥ ४॥

PADACHEDA

भ्रमर-आस्कन्दिते स्याताम् आवर्तम् च ततस् परम् । समाक्रन्दितम् अपि आहुः एडकाक्रीडितम् तथा ॥ ४॥

TRANSLITERATION

bhramara-āskandite syātām āvartam ca tatas param . samākranditam api āhuḥ eḍakākrīḍitam tathā .. 4..

Shloka 5

अड्डितं शकटास्यं च तथाऽध्यर्धकमेव च । पिष्टकुट्टं च विज्ञेयं तथा चाषगतं पुनः ॥ ५॥

PADACHEDA

अड्डितम् शकट-आस्यम् च तथा अध्यर्धकम् एव च । पिष्टकुट्टम् च विज्ञेयम् तथा चाष-गतम् पुनर् ॥ ५॥

TRANSLITERATION

aḍḍitam śakaṭa-āsyam ca tathā adhyardhakam eva ca . piṣṭakuṭṭam ca vijñeyam tathā cāṣa-gatam punar .. 5..

Shloka 6

एतान्यपि दशोक्तानि भूमिगानीह नामतः । आद्यं पादं च जनितं कृत्वोद्वाहितमाचरेत् ॥ ६॥

PADACHEDA

एतानि अपि दश उक्तानि भूमि-गानि इह नामतः । आद्यम् पादम् च जनितम् कृत्वा उद्वाहितम् आचरेत् ॥ ६॥

TRANSLITERATION

etāni api daśa uktāni bhūmi-gāni iha nāmataḥ . ādyam pādam ca janitam kṛtvā udvāhitam ācaret .. 6..

Shloka 7

अलातं वामकं चैव पार्श्वक्रान्तं च दक्षिणम् । सूचीवामं पुनश्चैव पार्श्वक्रान्तं च दक्षिणम् ॥ ७॥

PADACHEDA

अलातम् वामकम् च एव पार्श्वक्रान्तम् च दक्षिणम् । सूची-वामम् पुनर् च एव पार्श्व-क्रान्तम् च दक्षिणम् ॥ ७॥

TRANSLITERATION

alātam vāmakam ca eva pārśvakrāntam ca dakṣiṇam . sūcī-vāmam punar ca eva pārśva-krāntam ca dakṣiṇam .. 7..

Shloka 8

सूचीं वामक्रमं दद्यादपक्रान्तं च दक्षिणम् । सूचीवामं पुनश्चैव त्रिकं च परिवर्तयेत् ॥ ८॥

PADACHEDA

सूचीम् वाम-क्रमम् दद्यात् अपक्रान्तम् च दक्षिणम् । सूची-वामम् पुनर् च एव त्रिकम् च परिवर्तयेत् ॥ ८॥

TRANSLITERATION

sūcīm vāma-kramam dadyāt apakrāntam ca dakṣiṇam . sūcī-vāmam punar ca eva trikam ca parivartayet .. 8..

Shloka 9

तथा दक्षिणमुद्वृत्तमलातञ्चैव वामकम् । परिच्छिन्नं तु कर्तव्यं बाह्यभ्रमरकेण हि ॥ ९॥

PADACHEDA

तथा दक्षिणम् उद्वृत्तम् अलातम् च एव वामकम् । परिच्छिन्नम् तु कर्तव्यम् बाह्य-भ्रमरकेण हि ॥ ९॥

TRANSLITERATION

tathā dakṣiṇam udvṛttam alātam ca eva vāmakam . paricchinnam tu kartavyam bāhya-bhramarakeṇa hi .. 9..

Shloka 10

अतिक्रान्तं पुनर्वामं दण्डपादञ्च दक्षिणम् । विज्ञेयमेतद् व्यायामे त्वतिक्रान्तं तु मण्डलम् ॥ १०॥

PADACHEDA

अतिक्रान्तम् पुनर् वामम् दण्ड-पादम् च दक्षिणम् । विज्ञेयम् एतत् व्यायामे तु अतिक्रान्तम् तु मण्डलम् ॥ १०॥

TRANSLITERATION

atikrāntam punar vāmam daṇḍa-pādam ca dakṣiṇam . vijñeyam etat vyāyāme tu atikrāntam tu maṇḍalam .. 10..

Shloka 11

आद्यं तु जनितं कृत्वा तेनैव च निकुट्टकम् । आस्पन्दितं तु वामेन पार्श्वक्रान्तं च दक्षिणम् ॥ ११॥

PADACHEDA

आद्यम् तु जनितम् कृत्वा तेन एव च निकुट्टकम् । आस्पन्दितम् तु वामेन पार्श्व-क्रान्तम् च दक्षिणम् ॥ ११॥

TRANSLITERATION

ādyam tu janitam kṛtvā tena eva ca nikuṭṭakam . āspanditam tu vāmena pārśva-krāntam ca dakṣiṇam .. 11..

Shloka 12

वामं सूचीपदं दद्यादपक्रान्तञ्च दक्षिणम् । भुजङ्गत्रासितं वाममतिक्रान्तं च दक्षिणम् ॥ १२॥

PADACHEDA

वामम् सूची-पदम् दद्यात् अपक्रान्तम् च दक्षिणम् । भुजङ्ग-त्रासितम् वामम् अतिक्रान्तम् च दक्षिणम् ॥ १२॥

TRANSLITERATION

vāmam sūcī-padam dadyāt apakrāntam ca dakṣiṇam . bhujaṅga-trāsitam vāmam atikrāntam ca dakṣiṇam .. 12..

Shloka 13

उद्वृत्तं दक्षिणं चैवाऽलातं चैवात्र वामकम् । पार्श्वक्रान्तं पुनः सव्यं सूचीवामक्रमं तथा ॥ १३॥

PADACHEDA

उद्वृत्तम् दक्षिणम् च एव अलातम् च एव अत्र वामकम् । पार्श्व-क्रान्तम् पुनर् सव्यम् सूची-वाम-क्रमम् तथा ॥ १३॥

TRANSLITERATION

udvṛttam dakṣiṇam ca eva alātam ca eva atra vāmakam . pārśva-krāntam punar savyam sūcī-vāma-kramam tathā .. 13..

Shloka 14

विक्षेपो दक्षिणस्य स्यादपक्रान्तं च वामकम् । बाह्यभ्रमरकं चैव विक्षेपं चैव योजयेत् ॥ १४॥

PADACHEDA

विक्षेपः दक्षिणस्य स्यात् अपक्रान्तम् च वामकम् । बाह्य-भ्रमरकम् च एव विक्षेपम् च एव योजयेत् ॥ १४॥

TRANSLITERATION

vikṣepaḥ dakṣiṇasya syāt apakrāntam ca vāmakam . bāhya-bhramarakam ca eva vikṣepam ca eva yojayet .. 14..

Shloka 15

विज्ञेयमेतद्व्यायामे विचित्रं नाम मण्डलम् । कृत्वोर्ध्वजानुचरणमाद्यं सूचीं प्रयोजयेत् ॥ १५॥

PADACHEDA

विज्ञेयम् एतत् व्यायामे विचित्रम् नाम मण्डलम् । कृत्वा ऊर्ध्व-जानु-चरणम् आद्यम् सूचीम् प्रयोजयेत् ॥ १५॥

TRANSLITERATION

vijñeyam etat vyāyāme vicitram nāma maṇḍalam . kṛtvā ūrdhva-jānu-caraṇam ādyam sūcīm prayojayet .. 15..

Shloka 16

अपक्रान्तः पुनर्वाम आद्यः पार्श्वगतो भवेत् । वामसूचीं पुनर्दद्यात् त्रिकञ्च परिवर्तयेत् ॥ १६॥

PADACHEDA

अपक्रान्तः पुनर् वामः आद्यः पार्श्व-गतः भवेत् । वाम-सूचीम् पुनर् दद्यात् त्रिकम् च परिवर्तयेत् ॥ १६॥

TRANSLITERATION

apakrāntaḥ punar vāmaḥ ādyaḥ pārśva-gataḥ bhavet . vāma-sūcīm punar dadyāt trikam ca parivartayet .. 16..

Shloka 17

पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यमतिक्रान्तञ्च वामकम् । सूचीवामक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तश्च वामकम् ॥ १७॥

PADACHEDA

पार्श्व-क्रान्तम् पुनर् च आद्यम् अतिक्रान्तम् च वामकम् । सूची-वाम-क्रमम् कृत्वा हि अपक्रान्तः च वामकम् ॥ १७॥

TRANSLITERATION

pārśva-krāntam punar ca ādyam atikrāntam ca vāmakam . sūcī-vāma-kramam kṛtvā hi apakrāntaḥ ca vāmakam .. 17..

Shloka 18

पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यमतिक्रान्तं च वामकम् । परिच्छिन्नं च कर्तव्यं बाह्यभ्रमणकेन हि ॥ १८॥

PADACHEDA

पार्श्व-क्रान्तम् पुनर् च आद्यम् अतिक्रान्तम् च वामकम् । परिच्छिन्नम् च कर्तव्यम् बाह्य-भ्रमणकेन हि ॥ १८॥

TRANSLITERATION

pārśva-krāntam punar ca ādyam atikrāntam ca vāmakam . paricchinnam ca kartavyam bāhya-bhramaṇakena hi .. 18..

Shloka 19

एष चारीप्रयोगस्तु कार्यो ललितसञ्चरैः । सूचीवामपदं दद्यात् त्रिकञ्च परिवर्तयेत् ॥ १९॥

PADACHEDA

एष चारी-प्रयोगः तु कार्यः ललित-सञ्चरैः । सूची-वाम-पदम् दद्यात् त्रिकम् च परिवर्तयेत् ॥ १९॥

TRANSLITERATION

eṣa cārī-prayogaḥ tu kāryaḥ lalita-sañcaraiḥ . sūcī-vāma-padam dadyāt trikam ca parivartayet .. 19..

Shloka 20

पार्श्वक्रान्तः पुनश्चाद्यो वामोऽतिक्रान्त एव च । सूचीमाद्यं पुनर्दद्यादतिक्रान्तञ्च वामकम् ॥ २०॥

PADACHEDA

पार्श्व-क्रान्तः पुनर् च आद्यः वामः अतिक्रान्तः एव च । सूचीम् आद्यम् पुनर् दद्यात् अतिक्रान्तम् च वामकम् ॥ २०॥

TRANSLITERATION

pārśva-krāntaḥ punar ca ādyaḥ vāmaḥ atikrāntaḥ eva ca . sūcīm ādyam punar dadyāt atikrāntam ca vāmakam .. 20..

Shloka 21

पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यं सूचीविद्धे तु मण्डले । आद्यस्तु जनितो भूत्वा स च दण्डक्रमो भवेत् ॥ २१॥

PADACHEDA

पार्श्व-क्रान्तम् पुनर् च आद्यम् सूची-विद्धे तु मण्डले । आद्यः तु जनितः भूत्वा स च दण्डक्रमः भवेत् ॥ २१॥

TRANSLITERATION

pārśva-krāntam punar ca ādyam sūcī-viddhe tu maṇḍale . ādyaḥ tu janitaḥ bhūtvā sa ca daṇḍakramaḥ bhavet .. 21..

Shloka 22

वामसूचीं पुनर्दद्यात् त्रिकञ्च परिवर्तयेत् । उद्वृत्तो दक्षिणश्च स्यादलातश्चैव वामकः ॥ २२॥

PADACHEDA

वाम-सूचीम् पुनर् दद्यात् त्रिकम् च परिवर्तयेत् । उद्वृत्तः दक्षिणः च स्यात् अलातः च एव वामकः ॥ २२॥

TRANSLITERATION

vāma-sūcīm punar dadyāt trikam ca parivartayet . udvṛttaḥ dakṣiṇaḥ ca syāt alātaḥ ca eva vāmakaḥ .. 22..

Shloka 23

पार्श्वक्रान्तः पुनश्चाद्यो भुजङ्गत्रासितस्तथा । अतिक्रान्तः पुनर्वामो दण्डपादश्च दक्षिणः ॥ २३॥

PADACHEDA

पार्श्वक्रान्तः पुनर् च आद्यः भुजङ्ग-त्रासितः तथा । अतिक्रान्तः पुनर् वामः दण्ड-पादः च दक्षिणः ॥ २३॥

TRANSLITERATION

pārśvakrāntaḥ punar ca ādyaḥ bhujaṅga-trāsitaḥ tathā . atikrāntaḥ punar vāmaḥ daṇḍa-pādaḥ ca dakṣiṇaḥ .. 23..

Shloka 24

वामसूचीत्रिकावर्तो दण्डपादे तु मण्डले । आद्यं तु जनितं कृत्वा तेनैव च निकुट्टकम् ॥ २४॥

PADACHEDA

वाम-सूची-त्रिक-आवर्तः दण्ड-पादे तु मण्डले । आद्यम् तु जनितम् कृत्वा तेन एव च निकुट्टकम् ॥ २४॥

TRANSLITERATION

vāma-sūcī-trika-āvartaḥ daṇḍa-pāde tu maṇḍale . ādyam tu janitam kṛtvā tena eva ca nikuṭṭakam .. 24..

Shloka 25

आस्पन्दितं च वामेन ह्युद्वृत्तं दक्षिणेन च । अलातं वामकं पादं सूचीं दद्यात्तु दक्षिणम् ॥ २५॥

PADACHEDA

आस्पन्दितम् च वामेन हि उद्वृत्तम् दक्षिणेन च । अलातम् वामकम् पादम् सूचीम् दद्यात् तु दक्षिणम् ॥ २५॥

TRANSLITERATION

āspanditam ca vāmena hi udvṛttam dakṣiṇena ca . alātam vāmakam pādam sūcīm dadyāt tu dakṣiṇam .. 25..

Shloka 26

पार्श्वक्रान्तः पुनर्वाम आक्षिप्तो दक्षिणस्तथा । समावर्त्य त्रिकं चैव दण्डपादं प्रसारयेत् ॥ २६॥

PADACHEDA

पार्श्व-क्रान्तः पुनर् वामः आक्षिप्तः दक्षिणः तथा । समावर्त्य त्रिकम् च एव दण्ड-पादम् प्रसारयेत् ॥ २६॥

TRANSLITERATION

pārśva-krāntaḥ punar vāmaḥ ākṣiptaḥ dakṣiṇaḥ tathā . samāvartya trikam ca eva daṇḍa-pādam prasārayet .. 26..

Shloka 27

सूचीवामपदं दद्यात् त्रिकं तु परिवर्तयेत् । भुजङ्गत्रासितश्चाद्यो वामोऽतिक्रान्त एव च ॥ २७॥

PADACHEDA

सूची-वाम-पदम् दद्यात् त्रिकम् तु परिवर्तयेत् । भुजङ्ग-त्रासितः च आद्यः वामः अतिक्रान्तः एव च ॥ २७॥

TRANSLITERATION

sūcī-vāma-padam dadyāt trikam tu parivartayet . bhujaṅga-trāsitaḥ ca ādyaḥ vāmaḥ atikrāntaḥ eva ca .. 27..

Shloka 28

एष चारीप्रयोगस्तु विहृते मण्डले भवेत् । सूचीमाद्यक्रमं कृत्वा चाऽपक्रान्तं च वामकम् ॥ २८॥

PADACHEDA

एष चारी-प्रयोगः तु विहृते मण्डले भवेत् । सूचीम् आद्य-क्रमम् कृत्वा च अ अपक्रान्तम् च वामकम् ॥ २८॥

TRANSLITERATION

eṣa cārī-prayogaḥ tu vihṛte maṇḍale bhavet . sūcīm ādya-kramam kṛtvā ca a apakrāntam ca vāmakam .. 28..

Shloka 29

पार्श्वक्रान्तस्ततश्चाद्योऽप्यलातश्चैव वामकः । भ्रान्त्वा चारीभिरेताभिः पर्यायेणाथ मण्डलम् ॥ २९॥

PADACHEDA

पार्श्वक्रान्तः ततस् च आद्यः अपि अलातः च एव वामकः । भ्रान्त्वा चारीभिः एताभिः पर्यायेण अथ मण्डलम् ॥ २९॥

TRANSLITERATION

pārśvakrāntaḥ tatas ca ādyaḥ api alātaḥ ca eva vāmakaḥ . bhrāntvā cārībhiḥ etābhiḥ paryāyeṇa atha maṇḍalam .. 29..

Shloka 30

षट्सङ्ख्यं सप्तसङ्ख्यं च ललितैः पादविक्रमैः । अधिकुर्यादपक्रान्तमतिक्रान्तं च वामकम् ॥ ३०॥

PADACHEDA

षष्-सङ्ख्यम् सप्त-सङ्ख्यम् च ललितैः पाद-विक्रमैः । अधिकुर्यात् अपक्रान्तम् अतिक्रान्तम् च वामकम् ॥ ३०॥

TRANSLITERATION

ṣaṣ-saṅkhyam sapta-saṅkhyam ca lalitaiḥ pāda-vikramaiḥ . adhikuryāt apakrāntam atikrāntam ca vāmakam .. 30..

Shloka 31

अपक्रन्तः पुनश्चाद्यो वामोऽतिक्रान्त एव च । पादभ्रमरकश्च स्यादलाते खलु मण्डले ॥ ३१॥

PADACHEDA

अपक्रन्तः पुनर् च आद्यः वामः अतिक्रान्तः एव च । पादभ्रमरकः च स्यात् अलाते खलु मण्डले ॥ ३१॥

TRANSLITERATION

apakrantaḥ punar ca ādyaḥ vāmaḥ atikrāntaḥ eva ca . pādabhramarakaḥ ca syāt alāte khalu maṇḍale .. 31..

Shloka 32

सूचीमाद्यक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तं च वामकम् । आद्यो दण्डक्रमश्चैव सूचीपादस्तु वामकः ॥ ३२॥

PADACHEDA

सूचीम् आद्य-क्रमम् कृत्वा हि अपक्रान्तम् च वामकम् । आद्यः दण्ड-क्रमः च एव सूचीपादः तु वामकः ॥ ३२॥

TRANSLITERATION

sūcīm ādya-kramam kṛtvā hi apakrāntam ca vāmakam . ādyaḥ daṇḍa-kramaḥ ca eva sūcīpādaḥ tu vāmakaḥ .. 32..

Shloka 33

कार्यस्त्रिकविवर्तश्च पार्श्वक्रान्तश्च दक्षिणः । आक्षिप्तं वामकं कुर्यात् दण्डपार्श्वं च दक्षिणम् ॥ ३३॥

PADACHEDA

कार्यः त्रिक-विवर्तः च पार्श्व-क्रान्तः च दक्षिणः । आक्षिप्तम् वामकम् कुर्यात् दण्ड-पार्श्वम् च दक्षिणम् ॥ ३३॥

TRANSLITERATION

kāryaḥ trika-vivartaḥ ca pārśva-krāntaḥ ca dakṣiṇaḥ . ākṣiptam vāmakam kuryāt daṇḍa-pārśvam ca dakṣiṇam .. 33..

Shloka 34

उरुद्वृत्तं च तेनैव कर्तव्यं दक्षिणेन तु । सूचीवामक्रमं कृत्वा त्रिकं च परिवर्तयेत् ॥ ३४॥

PADACHEDA

उरु-द्वृत्तम् च तेन एव कर्तव्यम् दक्षिणेन तु । सूची-वाम-क्रमम् कृत्वा त्रिकम् च परिवर्तयेत् ॥ ३४॥

TRANSLITERATION

uru-dvṛttam ca tena eva kartavyam dakṣiṇena tu . sūcī-vāma-kramam kṛtvā trikam ca parivartayet .. 34..

Shloka 35

अलातश्च भवेद्वामः पार्श्वक्रान्तश्च दक्षिणः । अतिक्रान्तः पुनर्वामो वामबन्धे तु मण्डले ॥ ३५॥

PADACHEDA

अलातः च भवेत् वामः पार्श्व-क्रान्तः च दक्षिणः । अतिक्रान्तः पुनर् वामः वाम-बन्धे तु मण्डले ॥ ३५॥

TRANSLITERATION

alātaḥ ca bhavet vāmaḥ pārśva-krāntaḥ ca dakṣiṇaḥ . atikrāntaḥ punar vāmaḥ vāma-bandhe tu maṇḍale .. 35..

Shloka 36

सूचीमाद्यक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तं च वामकम् । पार्श्वक्रान्तः पुनश्चाद्यो भुजङ्गत्रासितः स च ॥ ३६॥

PADACHEDA

सूचीम् आद्य-क्रमम् कृत्वा हि अपक्रान्तम् च वामकम् । पार्श्व-क्रान्तः पुनर् च आद्यः भुजङ्ग-त्रासितः स च ॥ ३६॥

TRANSLITERATION

sūcīm ādya-kramam kṛtvā hi apakrāntam ca vāmakam . pārśva-krāntaḥ punar ca ādyaḥ bhujaṅga-trāsitaḥ sa ca .. 36..

Shloka 37

अतिक्रान्तः पुनर्वाम आक्षिप्तो दक्षिणस्तथा । अतिक्रान्तः पुनर्वाम उरुद्वृत्तस्तथैव च ॥ ३७॥

PADACHEDA

अतिक्रान्तः पुनर् वामः आक्षिप्तः दक्षिणः तथा । अतिक्रान्तः पुनर् वामः उरु-द्वृत्तः तथा एव च ॥ ३७॥

TRANSLITERATION

atikrāntaḥ punar vāmaḥ ākṣiptaḥ dakṣiṇaḥ tathā . atikrāntaḥ punar vāmaḥ uru-dvṛttaḥ tathā eva ca .. 37..

Shloka 38

अलातश्च पुनर्वामः पार्श्वक्रान्तश्च दक्षिणः । सूचीवामं पुनर्दद्यादपक्रान्तस्तु दक्षिणः ॥ ३८॥

PADACHEDA

अलातः च पुनर् वामः पार्श्वक्रान्तः च दक्षिणः । सूची-वामम् पुनर् दद्यात् अपक्रान्तः तु दक्षिणः ॥ ३८॥

TRANSLITERATION

alātaḥ ca punar vāmaḥ pārśvakrāntaḥ ca dakṣiṇaḥ . sūcī-vāmam punar dadyāt apakrāntaḥ tu dakṣiṇaḥ .. 38..

Shloka 39

अतिक्रान्तः पुनर्वामः कार्यो ललितसंज्ञकः । एष पादप्रसारस्तु ललिते मण्डले भवेत् ॥ ३९॥

PADACHEDA

अतिक्रान्तः पुनर् वामः कार्यः ललित-संज्ञकः । एष पाद-प्रसारः तु ललिते मण्डले भवेत् ॥ ३९॥

TRANSLITERATION

atikrāntaḥ punar vāmaḥ kāryaḥ lalita-saṃjñakaḥ . eṣa pāda-prasāraḥ tu lalite maṇḍale bhavet .. 39..

Shloka 40

सूचीवामक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तश्च वामकम् । पार्श्वक्रान्तं पुनश्चाद्यं वामपार्श्वक्रमं तथा ॥ ४०॥

PADACHEDA

सूची-वाम-क्रमम् कृत्वा हि अपक्रान्तः च वामकम् । पार्श्व-क्रान्तम् पुनर् च आद्यम् वाम-पार्श्व-क्रमम् तथा ॥ ४०॥

TRANSLITERATION

sūcī-vāma-kramam kṛtvā hi apakrāntaḥ ca vāmakam . pārśva-krāntam punar ca ādyam vāma-pārśva-kramam tathā .. 40..

Shloka 41

भ्रान्त्वा चारीभिरेताभिः पर्यायेणाथ मण्डलम् । वामसूचीं ततो दद्यादपक्रान्तं च दक्षिणम् ॥ ४१॥

PADACHEDA

भ्रान्त्वा चारीभिः एताभिः पर्यायेण अथ मण्डलम् । वाम-सूचीम् ततस् दद्यात् अपक्रान्तम् च दक्षिणम् ॥ ४१॥

TRANSLITERATION

bhrāntvā cārībhiḥ etābhiḥ paryāyeṇa atha maṇḍalam . vāma-sūcīm tatas dadyāt apakrāntam ca dakṣiṇam .. 41..

Shloka 42

स्वभावगमने ह्येतन्मण्डलं संविधीयते । क्रान्तमेतत्तु विज्ञेयं नामतो नाट्ययोक्तृभिः ॥ ४२॥

PADACHEDA

स्वभाव-गमने हि एतत् मण्डलम् संविधीयते । क्रान्तम् एतत् तु विज्ञेयम् नामतः नाट्य-योक्तृभिः ॥ ४२॥

TRANSLITERATION

svabhāva-gamane hi etat maṇḍalam saṃvidhīyate . krāntam etat tu vijñeyam nāmataḥ nāṭya-yoktṛbhiḥ .. 42..

Shloka 43

एतान्याकाशगामीनि ज्ञेयान्येवं दशैव तु । अतः परं प्रवक्ष्यामि भौमानामिह लक्षणम् ॥ ४३॥

PADACHEDA

एतानि आकाश-गामीनि ज्ञेयानि एवम् दश एव तु । अतस् परम् प्रवक्ष्यामि भौमानाम् इह लक्षणम् ॥ ४३॥

TRANSLITERATION

etāni ākāśa-gāmīni jñeyāni evam daśa eva tu . atas param pravakṣyāmi bhaumānām iha lakṣaṇam .. 43..

Shloka 44

आद्यस्तु जनितः कार्यो वामश्चास्पन्दितो भवेत् । शकटास्यः पुनश्चाद्यो वामश्चापि प्रसारितः ॥ ४४॥

PADACHEDA

आद्यः तु जनितः कार्यः वामः च अस्पन्दितः भवेत् । शकटास्यः पुनर् च आद्यः वामः च अपि प्रसारितः ॥ ४४॥

TRANSLITERATION

ādyaḥ tu janitaḥ kāryaḥ vāmaḥ ca aspanditaḥ bhavet . śakaṭāsyaḥ punar ca ādyaḥ vāmaḥ ca api prasāritaḥ .. 44..

Shloka 45

आद्यो भ्रमरकः कार्यस्त्रिकं च परिवर्तयेत् । आस्कन्दितः पुनर्वामः शकटास्यश्च दक्षिणः ॥ ४५॥

PADACHEDA

आद्यः भ्रमरकः कार्यः त्रिकम् च परिवर्तयेत् । आस्कन्दितः पुनर् वामः शकट-आस्यः च दक्षिणः ॥ ४५॥

TRANSLITERATION

ādyaḥ bhramarakaḥ kāryaḥ trikam ca parivartayet . āskanditaḥ punar vāmaḥ śakaṭa-āsyaḥ ca dakṣiṇaḥ .. 45..

Shloka 46

वामः पृष्ठापसर्पी च दद्याद् भ्रमरकं तथा । स एवास्पन्दितः कार्यस्त्वेतद् भ्रमरमण्डलम् ॥ ४६॥

PADACHEDA

वामः पृष्ठ-अपसर्पी च दद्यात् भ्रमरकम् तथा । सः एव अस्पन्दितः कार्यः तु एतत् भ्रमर-मण्डलम् ॥ ४६॥

TRANSLITERATION

vāmaḥ pṛṣṭha-apasarpī ca dadyāt bhramarakam tathā . saḥ eva aspanditaḥ kāryaḥ tu etat bhramara-maṇḍalam .. 46..

Shloka 47

आद्यो भ्रमरकः कार्यो वामश्चैवाड्डितो भवेत् । कार्यस्त्रिकविवर्त्तश्च शकटास्यश्च दक्षिणः ॥ ४७॥

PADACHEDA

आद्यः भ्रमरकः कार्यः वामः च एव अड्डितः भवेत् । कार्यः त्रिक-विवर्त्तः च शकट-आस्यः च दक्षिणः ॥ ४७॥

TRANSLITERATION

ādyaḥ bhramarakaḥ kāryaḥ vāmaḥ ca eva aḍḍitaḥ bhavet . kāryaḥ trika-vivarttaḥ ca śakaṭa-āsyaḥ ca dakṣiṇaḥ .. 47..

Shloka 48

उरुद्वृत्तः स एव स्याद्वामश्चैवापसर्पितः । कार्यस्त्रिकविवर्त्तश्च दक्षिणः स्पन्दितो भवेत् ॥ ४८॥

PADACHEDA

उरु-द्वृत्तः सः एव स्यात् वामः च एव अपसर्पितः । कार्यः त्रिक-विवर्त्तः च दक्षिणः स्पन्दितः भवेत् ॥ ४८॥

TRANSLITERATION

uru-dvṛttaḥ saḥ eva syāt vāmaḥ ca eva apasarpitaḥ . kāryaḥ trika-vivarttaḥ ca dakṣiṇaḥ spanditaḥ bhavet .. 48..

Shloka 49

शकटास्यो भवेद्वामस्तदेवास्फोटनं भवेत् । एतदास्पन्दितं नाम व्यायामे युद्धमण्डलम् ॥ ४९॥

PADACHEDA

शकट-आस्यः भवेत् वामः तत् एव आस्फोटनम् भवेत् । एतत् आस्पन्दितम् नाम व्यायामे युद्ध-मण्डलम् ॥ ४९॥

TRANSLITERATION

śakaṭa-āsyaḥ bhavet vāmaḥ tat eva āsphoṭanam bhavet . etat āspanditam nāma vyāyāme yuddha-maṇḍalam .. 49..

Shloka 50

आद्यस्तु जनितं कृत्वा वामश्चैव निकुट्टकम् । शकटास्यः पुनश्चाद्य उरुद्वृत्तः स एव तु ॥ ५०॥

PADACHEDA

आद्यः तु जनितम् कृत्वा वामः च एव निकुट्टकम् । शकटास्यः पुनर् च आद्यः उरु-द्वृत्तः सः एव तु ॥ ५०॥

TRANSLITERATION

ādyaḥ tu janitam kṛtvā vāmaḥ ca eva nikuṭṭakam . śakaṭāsyaḥ punar ca ādyaḥ uru-dvṛttaḥ saḥ eva tu .. 50..

Shloka 51

पृष्ठापसर्पी वामश्च स च चाषगतिर्भवेत् । आस्पन्दितः पुनर्दक्षः शकटास्यश्च वामकः ॥ ५१॥

PADACHEDA

पृष्ठ-अपसर्पी वामः च स च चाष-गतिः भवेत् । आस्पन्दितः पुनर् दक्षः शकटास्यः च वामकः ॥ ५१॥

TRANSLITERATION

pṛṣṭha-apasarpī vāmaḥ ca sa ca cāṣa-gatiḥ bhavet . āspanditaḥ punar dakṣaḥ śakaṭāsyaḥ ca vāmakaḥ .. 51..

Shloka 52

आद्यो भ्रमरकश्चैव त्रिकं च परिवर्तयेत् । पृष्ठापसर्पी वामश्चेत्यावर्तं मण्डलं भवेत् ॥ ५२॥

PADACHEDA

आद्यः भ्रमरकः च एव त्रिकम् च परिवर्तयेत् । पृष्ठ-अपसर्पी वामः च इति आवर्तम् मण्डलम् भवेत् ॥ ५२॥

TRANSLITERATION

ādyaḥ bhramarakaḥ ca eva trikam ca parivartayet . pṛṣṭha-apasarpī vāmaḥ ca iti āvartam maṇḍalam bhavet .. 52..

Shloka 53

समपादं बुधः कृत्वा स्थानं हस्तौ प्रसारयेत् । निरन्तरावूर्ध्वतलावावेष्ट्योद्वेष्ट्य चैव हि ॥ ५३॥

PADACHEDA

सम-पादम् बुधः कृत्वा स्थानम् हस्तौ प्रसारयेत् । निरन्तरौ ऊर्ध्व-तलौ आवेष्ट्य उद्वेष्ट्य च एव हि ॥ ५३॥

TRANSLITERATION

sama-pādam budhaḥ kṛtvā sthānam hastau prasārayet . nirantarau ūrdhva-talau āveṣṭya udveṣṭya ca eva hi .. 53..

Shloka 54

कटीतटे विनिक्षिप्य चाद्यमावर्त्तयेत् क्रमात् । यथाक्रमं पुनर्वाममावर्तेन प्रसारयेत् ॥ ५४॥

PADACHEDA

कटी-तटे विनिक्षिप्य च आद्यम् आवर्त्तयेत् क्रमात् । यथाक्रमम् पुनर् वामम् आवर्तेन प्रसारयेत् ॥ ५४॥

TRANSLITERATION

kaṭī-taṭe vinikṣipya ca ādyam āvarttayet kramāt . yathākramam punar vāmam āvartena prasārayet .. 54..

Shloka 55

चारया चानया भ्रान्त्वा पर्यायेणाथ मण्डलम् । समोत्सरितमेतत्तु कार्यं व्यायाममण्डलम् ॥ ५५॥

PADACHEDA

चारया च अनया भ्रान्त्वा पर्यायेण अथ मण्डलम् । सम-उत्सरितम् एतत् तु कार्यम् व्यायाम-मण्डलम् ॥ ५५॥

TRANSLITERATION

cārayā ca anayā bhrāntvā paryāyeṇa atha maṇḍalam . sama-utsaritam etat tu kāryam vyāyāma-maṇḍalam .. 55..

Shloka 56

पादैस्तु भूमिसंयुक्तैः सूचीविद्धैस्तथैव च । एडकाक्रीडितैश्चैव तूर्णैस्त्रिकविवर्तितैः ॥ ५६॥

PADACHEDA

पादैः तु भूमि-संयुक्तैः सूची-विद्धैः तथा एव च । एडक-आक्रीडितैः च एव तूर्णैः त्रिक-विवर्तितैः ॥ ५६॥

TRANSLITERATION

pādaiḥ tu bhūmi-saṃyuktaiḥ sūcī-viddhaiḥ tathā eva ca . eḍaka-ākrīḍitaiḥ ca eva tūrṇaiḥ trika-vivartitaiḥ .. 56..

Shloka 57

सूचीविद्धापविद्धैश्च क्रमेणावृत्त्य मण्डलम् । एडकाक्रीडितं विद्यात् खण्डमण्डलसंज्ञितम् ॥ ५७॥

PADACHEDA

सूचीविद्ध-अपविद्धैः च क्रमेण आवृत्त्य मण्डलम् । विद्यात् ॥ ५७॥

TRANSLITERATION

sūcīviddha-apaviddhaiḥ ca krameṇa āvṛttya maṇḍalam . vidyāt .. 57..

Shloka 58

सव्यमुद्घट्टितं कृत्वा तेनैवावर्तमाचरेत् । तेनैवास्कन्दितः कार्यः शकटास्यश्च वामकः ॥ ५८॥

PADACHEDA

सव्यम् उद्घट्टितम् कृत्वा तेन एव आवर्तम् आचरेत् । तेन एव अस्कन्दितः कार्यः शकट-आस्यः च वामकः ॥ ५८॥

TRANSLITERATION

savyam udghaṭṭitam kṛtvā tena eva āvartam ācaret . tena eva askanditaḥ kāryaḥ śakaṭa-āsyaḥ ca vāmakaḥ .. 58..

Shloka 59

आद्यः पृष्ठापसर्पी च स च चाषगतिर्भवेत् । अड्डितश्च पुनर्वाम आद्यश्चैवापसर्पितः ॥ ५९॥

PADACHEDA

आद्यः पृष्ठ-अपसर्पी च स च चाष-गतिः भवेत् । अड्डितः च पुनर् वामः आद्यः च एव अपसर्पितः ॥ ५९॥

TRANSLITERATION

ādyaḥ pṛṣṭha-apasarpī ca sa ca cāṣa-gatiḥ bhavet . aḍḍitaḥ ca punar vāmaḥ ādyaḥ ca eva apasarpitaḥ .. 59..

Shloka 60

वामो भ्रमरकः कार्य आद्य आस्कन्दितो भवेत् । तेनैवास्फोटनं कुर्यादेतदड्डितमण्डलम् ॥ ६०॥

PADACHEDA

वामः भ्रमरकः कार्यः आद्यः आस्कन्दितः भवेत् । तेन एव आस्फोटनम् कुर्यात् एतत् अड्डित-मण्डलम् ॥ ६०॥

TRANSLITERATION

vāmaḥ bhramarakaḥ kāryaḥ ādyaḥ āskanditaḥ bhavet . tena eva āsphoṭanam kuryāt etat aḍḍita-maṇḍalam .. 60..

Shloka 61

आद्यं तु जनितं कृत्वा तेनैव च निकुट्टकम् । स एव शकटास्यश्च वामश्चास्कन्दितो भवेत् ॥ ६१॥

PADACHEDA

आद्यम् तु जनितम् कृत्वा तेन एव च निकुट्टकम् । सः एव शकट-आस्यः च वामः च अस्कन्दितः भवेत् ॥ ६१॥

TRANSLITERATION

ādyam tu janitam kṛtvā tena eva ca nikuṭṭakam . saḥ eva śakaṭa-āsyaḥ ca vāmaḥ ca askanditaḥ bhavet .. 61..

Shloka 62

विज्ञेयं शकटास्यं तु व्यायामे युद्धमण्डलम् । पादैश्च शकटास्यस्थैः पर्यायेणाथ मण्डलम् ॥ ६२॥

PADACHEDA

विज्ञेयम् शकटास्यम् तु व्यायामे युद्ध-मण्डलम् । पादैः च शकट-आस्य-स्थैः पर्यायेण अथ मण्डलम् ॥ ६२॥

TRANSLITERATION

vijñeyam śakaṭāsyam tu vyāyāme yuddha-maṇḍalam . pādaiḥ ca śakaṭa-āsya-sthaiḥ paryāyeṇa atha maṇḍalam .. 62..

Shloka 63

आद्यस्तु जनितो भूत्वा स एवास्कन्दितो भवेत् । अपसर्पी पुनर्वामः शकटास्यश्च दक्षिणः ॥ ६३॥

PADACHEDA

आद्यः तु जनितः भूत्वा सः एव आस्कन्दितः भवेत् । अपसर्पी पुनर् वामः शकट-आस्यः च दक्षिणः ॥ ६३॥

TRANSLITERATION

ādyaḥ tu janitaḥ bhūtvā saḥ eva āskanditaḥ bhavet . apasarpī punar vāmaḥ śakaṭa-āsyaḥ ca dakṣiṇaḥ .. 63..

Shloka 64

भ्रान्त्वा चारीभिरेताभिः पर्यायेणाथ मण्डलम् । अध्यर्धमेतद्विज्ञेयं नियुद्धे चापि मण्डलम् ॥ ६४॥

PADACHEDA

भ्रान्त्वा चारीभिः एताभिः पर्यायेण अथ मण्डलम् । अध्यर्धम् एतत् विज्ञेयम् नियुद्धे च अपि मण्डलम् ॥ ६४॥

TRANSLITERATION

bhrāntvā cārībhiḥ etābhiḥ paryāyeṇa atha maṇḍalam . adhyardham etat vijñeyam niyuddhe ca api maṇḍalam .. 64..

Shloka 65

सूचीमाद्यक्रमं कृत्वा ह्यपक्रान्तं च वामकम् । भुजङ्गत्रासितश्चाद्य एवमेव तु वामकः ॥ ६५॥

PADACHEDA

सूचीम् आद्य-क्रमम् कृत्वा हि अपक्रान्तम् च वामकम् । भुजङ्ग-त्रासितः च आद्यः एवम् एव तु वामकः ॥ ६५॥

TRANSLITERATION

sūcīm ādya-kramam kṛtvā hi apakrāntam ca vāmakam . bhujaṅga-trāsitaḥ ca ādyaḥ evam eva tu vāmakaḥ .. 65..

Shloka 66

भुजङ्गत्रासितैर्भ्रान्त्वा पादैरपि च मण्डलम् । पिष्टकुट्टं च विज्ञेयं चारीभिर्मण्डलं बुधैः ॥ ६६॥

PADACHEDA

भुजङ्ग-त्रासितैः भ्रान्त्वा पादैः अपि च मण्डलम् । पिष्टकुट्टम् च विज्ञेयम् चारीभिः मण्डलम् बुधैः ॥ ६६॥

TRANSLITERATION

bhujaṅga-trāsitaiḥ bhrāntvā pādaiḥ api ca maṇḍalam . piṣṭakuṭṭam ca vijñeyam cārībhiḥ maṇḍalam budhaiḥ .. 66..

Shloka 67

सर्वैश्चाषगतैः पादैः परिभ्राम्य तु मण्डलम् । एतच्चाषगतं विद्यान्नियुद्धे चापि मण्डलम् ॥ ६७॥

PADACHEDA

सर्वैः चाष-गतैः पादैः परिभ्राम्य तु मण्डलम् । एतत् चाष-गतम् विद्यात् नियुद्धे च अपि मण्डलम् ॥ ६७॥

TRANSLITERATION

sarvaiḥ cāṣa-gataiḥ pādaiḥ paribhrāmya tu maṇḍalam . etat cāṣa-gatam vidyāt niyuddhe ca api maṇḍalam .. 67..

Shloka 68

नानाचारीसमुत्थानि मण्डलानि समासतः । उक्तान्यतः परं चैव समचारीणि योजयेत् ॥ ६८॥

PADACHEDA

नाना चारी-समुत्थानि मण्डलानि समासतस् । उक्तानि अतस् परम् च एव सम-चारीणि योजयेत् ॥ ६८॥

TRANSLITERATION

nānā cārī-samutthāni maṇḍalāni samāsatas . uktāni atas param ca eva sama-cārīṇi yojayet .. 68..

Shloka 69

समचारीप्रयोगो यस्तत्समं नाम मण्डलम् । आचार्यबुद्ध्या तानीह कर्तव्यानि प्रयोक्तृभिः ॥ ६९॥

PADACHEDA

समचारी-प्रयोगः यः तत् समम् नाम मण्डलम् । आचार्य-बुद्ध्या तानि इह कर्तव्यानि प्रयोक्तृभिः ॥ ६९॥

TRANSLITERATION

samacārī-prayogaḥ yaḥ tat samam nāma maṇḍalam . ācārya-buddhyā tāni iha kartavyāni prayoktṛbhiḥ .. 69..

Shloka 70

एतानि खण्डानि समण्डलानि युद्धे नियुद्धे च परिक्रमे च । लीलाङ्गमाधुर्यपुरस्कृतानि कार्याणि वाद्यानुगतानि तज्ज्ञैः ॥ ७०॥

PADACHEDA

एतानि खण्डानि स मण्डलानि युद्धे नियुद्धे च परिक्रमे च । लीला-अङ्ग-माधुर्य-पुरस्कृतानि कार्याणि वाद्य-अनुगतानि तज्ज्ञैः ॥ ७०॥

TRANSLITERATION

etāni khaṇḍāni sa maṇḍalāni yuddhe niyuddhe ca parikrame ca . līlā-aṅga-mādhurya-puraskṛtāni kāryāṇi vādya-anugatāni tajjñaiḥ .. 70..

Shloka 71

इति भरतीये नाट्यशास्त्रे मण्डलविधानं नाम एकादशोऽध्यायः समाप्तः ।

PADACHEDA

इति भरतीये नाट्यशास्त्रे मण्डलविधानम् नाम एकादशः अध्यायः समाप्तः ।

TRANSLITERATION

iti bharatīye nāṭyaśāstre maṇḍalavidhānam nāma ekādaśaḥ adhyāyaḥ samāptaḥ .

Languages

Saved

Languages

Saved

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION

PADACHEDA

TRANSLITERATION