| |
|

This overlay will guide you through the buttons:

Adhyaya Begins
॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय २९ ततातोद्यविधानं ॥
.. nāṭyaśāstram adhyāya 29 tatātodyavidhānaṃ ..
Adhyaya Begins
॥ श्रीरस्तु ॥
.. śrīrastu ..
Adhyaya Begins
अथ एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः
atha ekonatriṃśattamo'dhyāyaḥ
Shloka 1
षड्जोदीच्यवती चैव षड्जमध्या तथैव च । मध्यपञ्चमबाहुल्यात् कार्या शृङ्गारहास्ययोः ॥ १॥
ṣaḍjodīcyavatī caiva ṣaḍjamadhyā tathaiva ca . madhyapañcamabāhulyāt kāryā śṛṅgārahāsyayoḥ .. 1..
Shloka 2
षाड्जी त्वथार्षभी चैव स्वस्वरांशपरिग्रहात् । वीररौद्राद्भुतेष्वेते प्रयोज्ये गानयोक्तृभिः ॥ २॥
ṣāḍjī tvathārṣabhī caiva svasvarāṃśaparigrahāt . vīraraudrādbhuteṣvete prayojye gānayoktṛbhiḥ .. 2..
Shloka 3
निषादेऽंशे तु नैषादी गान्धारे षड्जकैशिकी । करुणे तु रसे कार्या जातिगानविशारदैः ॥ ३॥
niṣāde'ṃśe tu naiṣādī gāndhāre ṣaḍjakaiśikī . karuṇe tu rase kāryā jātigānaviśāradaiḥ .. 3..
Shloka 4
धैवती धैवतांशे तु बीभत्से सभयानके । ध्रुवाविधाने कर्तव्या जातिर्गाने प्रयत्नतः । रसं कार्यमवस्थां च ज्ञात्वा योज्या प्रयोक्तृभिः । षड्जग्रामाश्रिता ह्येताः प्रयोज्या जातयो बुधैः ॥ ४॥
dhaivatī dhaivatāṃśe tu bībhatse sabhayānake . dhruvāvidhāne kartavyā jātirgāne prayatnataḥ . rasaṃ kāryamavasthāṃ ca jñātvā yojyā prayoktṛbhiḥ . ṣaḍjagrāmāśritā hyetāḥ prayojyā jātayo budhaiḥ .. 4..
Shloka 5
अतः परं प्रवक्ष्यामि मध्यमग्रामसंश्रयाः । गान्धारीरक्तगान्धार्यौ गान्धारांशोपपत्तितः । करुणे तु रसे कार्ये निषादेऽंशे तथैव च ॥ ५॥
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi madhyamagrāmasaṃśrayāḥ . gāndhārīraktagāndhāryau gāndhārāṃśopapattitaḥ . karuṇe tu rase kārye niṣāde'ṃśe tathaiva ca .. 5..
Shloka 6
मध्यमा पञ्चमी चैव नन्दयन्ती तथैव च । गान्धारपञ्चमी चैव मध्यमोदीच्यवा तथा । मध्यमपञ्चमबाहुल्यात् कार्याः शृङ्गारहास्ययोः ॥ ६॥
madhyamā pañcamī caiva nandayantī tathaiva ca . gāndhārapañcamī caiva madhyamodīcyavā tathā . madhyamapañcamabāhulyāt kāryāḥ śṛṅgārahāsyayoḥ .. 6..
Shloka 7
कार्मारवी तथा चान्ध्री गान्धारोदीच्यवा तथा । वीरे रौद्रेऽद्भुते कार्याः षड्जर्षभांशयोजिताः । कैशिकी धैवतांशे तु बीभत्से सभयानके ॥ ७॥
kārmāravī tathā cāndhrī gāndhārodīcyavā tathā . vīre raudre'dbhute kāryāḥ ṣaḍjarṣabhāṃśayojitāḥ . kaiśikī dhaivatāṃśe tu bībhatse sabhayānake .. 7..
Shloka 8
एकैव षड्जमध्या ज्ञेया सर्वरससंश्रया जातिः । तस्यास्त्वंशाः सर्वे स्वरास्तु विहिताः प्रयोगविधौ ॥ ८॥
ekaiva ṣaḍjamadhyā jñeyā sarvarasasaṃśrayā jātiḥ . tasyāstvaṃśāḥ sarve svarāstu vihitāḥ prayogavidhau .. 8..
Shloka 9
यो यदा बलवान् यस्मिन् स्वरो जातिसमाश्रयात् । तत्प्रवृत्तं रसे कार्यं गानं गेये प्रयोक्तृभिः ॥ ९॥
yo yadā balavān yasmin svaro jātisamāśrayāt . tatpravṛttaṃ rase kāryaṃ gānaṃ geye prayoktṛbhiḥ .. 9..
Shloka 10
मध्यपञ्चमभूयिष्ठं गानं शृङ्गारहास्ययोः । षड्जर्षभप्रायकृतं वीररौद्राद्भुतेषु च ॥ १०॥
madhyapañcamabhūyiṣṭhaṃ gānaṃ śṛṅgārahāsyayoḥ . ṣaḍjarṣabhaprāyakṛtaṃ vīraraudrādbhuteṣu ca .. 10..
Shloka 11
गान्धारः सप्तमश्चायं करुणे गानमिष्यते । तथा धैवतभूयिष्ठं बीभत्से सभयानके ॥ ११॥
gāndhāraḥ saptamaścāyaṃ karuṇe gānamiṣyate . tathā dhaivatabhūyiṣṭhaṃ bībhatse sabhayānake .. 11..
Shloka 12
एकैव षड्जमध्या विज्ञेयाखिलरसाश्रया जातिः । तस्यास्त्वंशाः सर्वे स्वराश्च विहिताः प्रयोगविधौ ॥ १२॥
ekaiva ṣaḍjamadhyā vijñeyākhilarasāśrayā jātiḥ . tasyāstvaṃśāḥ sarve svarāśca vihitāḥ prayogavidhau .. 12..
Shloka 13
सर्वेष्वंशेषु रसा नियमविधानेन सम्प्रयोक्तव्याः । काकल्यन्तरविहिता विशेषयुक्तास्तु बलवन्तः । एवमेता बुधैर्ज्ञेया जातयो नाट्यसंश्रयाः ॥ १३॥
sarveṣvaṃśeṣu rasā niyamavidhānena samprayoktavyāḥ . kākalyantaravihitā viśeṣayuktāstu balavantaḥ . evametā budhairjñeyā jātayo nāṭyasaṃśrayāḥ .. 13..
Shloka 14
पाठ्यप्रयोगविहितान् स्वरांश्चापि निबोधत । हास्यशृङ्गारयोः कार्यौ स्वरौ मध्यमपञ्चमौ ।
pāṭhyaprayogavihitān svarāṃścāpi nibodhata . hāsyaśṛṅgārayoḥ kāryau svarau madhyamapañcamau .
Shloka 15
गान्धारश्च निषादश्च कर्तव्यौ करुणे रसे । धैवतश्च प्रयोगज्ञैर्बीभत्से सभयानके ॥
gāndhāraśca niṣādaśca kartavyau karuṇe rase . dhaivataśca prayogajñairbībhatse sabhayānake ..
Shloka 16
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वर्णालङ्कारलक्षणम् । आरोही चावरोही च स्थायिसञ्चारिणौ तथा । वर्णाश्चत्वार एवैते ह्यलङ्कारास्तदाश्रयाः ॥ १४॥
ata ūrdhvaṃ pravakṣyāmi varṇālaṅkāralakṣaṇam . ārohī cāvarohī ca sthāyisañcāriṇau tathā . varṇāścatvāra evaite hyalaṅkārāstadāśrayāḥ .. 14..
Shloka 17
आरोहन्ति स्वरा यत्रारोहीति स तु संज्ञितः । यत्र चैवावरोहन्ति सोऽवरोही प्रकीर्तितः ॥ १५॥
ārohanti svarā yatrārohīti sa tu saṃjñitaḥ . yatra caivāvarohanti so'varohī prakīrtitaḥ .. 15..
Shloka 18
स्थिराः स्वराः समा यत्र स्थायी वर्णः स उच्यते । सञ्चरन्ति स्वरा यत्र स सञ्चारीति कीर्तितः ॥ १६॥
sthirāḥ svarāḥ samā yatra sthāyī varṇaḥ sa ucyate . sañcaranti svarā yatra sa sañcārīti kīrtitaḥ .. 16..
Shloka 19
शारीरस्वरसम्भूतास्त्रिस्थानगुणगोचराः । चत्वारो लक्षणोपेता वर्णास्तत्र प्रकीर्तिताः ॥ १७॥
śārīrasvarasambhūtāstristhānaguṇagocarāḥ . catvāro lakṣaṇopetā varṇāstatra prakīrtitāḥ .. 17..
Shloka 20
एवं लक्षणसंयुक्तं यदा वर्णोऽनुकर्षति । तदा वर्णस्य निष्पत्तिर्ज्ञेया स्वरसमुद्भवा ॥ १८॥
evaṃ lakṣaṇasaṃyuktaṃ yadā varṇo'nukarṣati . tadā varṇasya niṣpattirjñeyā svarasamudbhavā .. 18..
Shloka 21
एते वर्णास्तु विज्ञेयाश्चत्वारो गीतयोजकाः । एतान् समाश्रितान् सम्यगलङ्कारान् निबोधत ॥ १९॥
ete varṇāstu vijñeyāścatvāro gītayojakāḥ . etān samāśritān samyagalaṅkārān nibodhata .. 19..
Shloka 22
प्रसन्नादिः प्रसन्नान्तः प्रसन्नाद्यन्त एव च । प्रसन्नमध्यश्च तथा क्रमरेचित एव च । प्रस्तारश्च प्रसादश्च सप्तैते स्थायिवर्णगाः ॥ २०॥
prasannādiḥ prasannāntaḥ prasannādyanta eva ca . prasannamadhyaśca tathā kramarecita eva ca . prastāraśca prasādaśca saptaite sthāyivarṇagāḥ .. 20..
Shloka 23
अथ सञ्चारिजान् भूयः कीर्त्यमानान्निबोधत । मन्द्रस्तथा प्रसन्नादिः प्रेङ्खितो बिन्दुरेव च । सन्निवृत्तः प्रवृत्तश्च रेचितः कम्पितः समः ॥ २१॥
atha sañcārijān bhūyaḥ kīrtyamānānnibodhata . mandrastathā prasannādiḥ preṅkhito bindureva ca . sannivṛttaḥ pravṛttaśca recitaḥ kampitaḥ samaḥ .. 21..
Shloka 24
कुहरश्चैव वेणुश्च रञ्चितो ह्यवलोकितः । आवर्तकः परावृत्तः सञ्चारिण्यश्चतुर्दश ॥ २२॥
kuharaścaiva veṇuśca rañcito hyavalokitaḥ . āvartakaḥ parāvṛttaḥ sañcāriṇyaścaturdaśa .. 22..
Shloka 25
निष्कर्षोभ्युचयश्चैव हसितो बिन्दुरेव च । प्रेङ्खोलितस्तथाक्षिप्तो विस्तीर्णोद्धटितस्तथा ॥ २३॥
niṣkarṣobhyucayaścaiva hasito bindureva ca . preṅkholitastathākṣipto vistīrṇoddhaṭitastathā .. 23..
Shloka 26
ह्रादमानः सम्प्रदानः सन्धिः प्रच्छादनस्तथा । प्रसन्नादिः प्रसन्नान्त इत्यारोहे त्रयोदश ॥ २४॥
hrādamānaḥ sampradānaḥ sandhiḥ pracchādanastathā . prasannādiḥ prasannānta ityārohe trayodaśa .. 24..
Shloka 27
विधूतश्च त्रिवर्णश्च तथोद्वाहित एव च । उद्गीतश्च तथा वेणिर्विज्ञेया ह्यवरोहिणः ॥ २५॥
vidhūtaśca trivarṇaśca tathodvāhita eva ca . udgītaśca tathā veṇirvijñeyā hyavarohiṇaḥ .. 25..
Shloka 28
सप्तरूपगता ज्ञेया अलङ्कारा बुधैस्त्विमे । नैते सर्वे ध्रुवास्विष्टाः श्रुतिवर्णप्रकर्षणात् ॥ २६॥
saptarūpagatā jñeyā alaṅkārā budhaistvime . naite sarve dhruvāsviṣṭāḥ śrutivarṇaprakarṣaṇāt .. 26..
Shloka 29
न हि वर्णप्रकर्षस्तु ध्रुवाणां सिद्धिरिष्यते । श्येनो वाप्यथवा बिन्दुर्ये चान्येति प्रकर्षिणः ॥ २७॥
na hi varṇaprakarṣastu dhruvāṇāṃ siddhiriṣyate . śyeno vāpyathavā bindurye cānyeti prakarṣiṇaḥ .. 27..
Shloka 30
ते ध्रुवाणां प्रयोगेषु न कार्याः स्वप्रमाणतः । तद्ध्रुवाणां प्रयोगे तु कार्या ह्यारोहिणः स्वराः ॥ २८॥
te dhruvāṇāṃ prayogeṣu na kāryāḥ svapramāṇataḥ . taddhruvāṇāṃ prayoge tu kāryā hyārohiṇaḥ svarāḥ .. 28..
Shloka 31
यस्मादर्थानुरूपा हि ध्रुवा कार्यार्थदर्शिका । वर्णानां तु पुनः कार्यं कृशत्वं पदसंश्रयम् ॥ २९॥
yasmādarthānurūpā hi dhruvā kāryārthadarśikā . varṇānāṃ tu punaḥ kāryaṃ kṛśatvaṃ padasaṃśrayam .. 29..
Shloka 32
येऽत्र प्रयोगे गच्छन्ति तांश्च वर्णान् निबोधत । प्रसन्नादिः प्रसन्नान्तः प्रसन्नाद्यन्त एव च ॥ ३०॥
ye'tra prayoge gacchanti tāṃśca varṇān nibodhata . prasannādiḥ prasannāntaḥ prasannādyanta eva ca .. 30..
Shloka 33
प्रसन्नमध्यमश्चैव बिन्दुः कम्पितरेचितौ । तारश्चैव हि मन्द्रश्च तथा तारतरः पुनः । प्रेङ्खोलितस्तारमन्द्रो मन्द्रतारः समस्तथा ॥ ३१॥
prasannamadhyamaścaiva binduḥ kampitarecitau . tāraścaiva hi mandraśca tathā tārataraḥ punaḥ . preṅkholitastāramandro mandratāraḥ samastathā .. 31..
Shloka 34
सन्निवृत्तः प्रवृत्तश्च प्रसादोऽपाङ्ग एव च । ऊर्मिः प्रेङ्खोऽवलोकश्च इत्येते सर्ववर्णगाः ॥ ३२॥
sannivṛttaḥ pravṛttaśca prasādo'pāṅga eva ca . ūrmiḥ preṅkho'valokaśca ityete sarvavarṇagāḥ .. 32..
Shloka 35
स्थायिवर्णादृते चैषां सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् । क्रमशो दीपितो यः स्यात् प्रसन्नादिः स कथ्यते ॥ ३३॥
sthāyivarṇādṛte caiṣāṃ sampravakṣyāmi lakṣaṇam . kramaśo dīpito yaḥ syāt prasannādiḥ sa kathyate .. 33..
Shloka 36
व्यस्तोच्चारित एवैष प्रसन्नान्तो विधीयते । आद्यन्तयोः प्रसन्नत्वात् प्रसन्नाद्यन्त इष्यते ॥ ३४॥
vyastoccārita evaiṣa prasannānto vidhīyate . ādyantayoḥ prasannatvāt prasannādyanta iṣyate .. 34..
Shloka 37
प्रसन्नमध्यो मध्ये तु प्रसन्नत्वादुदाहृतः । सर्वसाम्यात् समो ज्ञेयः स्थितस्त्वेकस्वरोऽपि यः ॥ ३५॥
prasannamadhyo madhye tu prasannatvādudāhṛtaḥ . sarvasāmyāt samo jñeyaḥ sthitastvekasvaro'pi yaḥ .. 35..
Shloka 38
आदिमध्यलयो यत्र स चोर्मिरिति संज्ञितः । श्रुतयोऽन्त्याद् द्वितीयस्य मृदुमध्यायताः स्वराः ॥ ३६॥
ādimadhyalayo yatra sa cormiriti saṃjñitaḥ . śrutayo'ntyād dvitīyasya mṛdumadhyāyatāḥ svarāḥ .. 36..
Shloka 39
आयतत्वं भवेन्नीचे मृदुत्वं तु विपर्यये । स्वे स्वरे मध्यमत्वं च मृदुमध्यमयोस्तथा । दीप्तायते करुणानां श्रुतीनामेष निश्चयः ॥ ३७॥
āyatatvaṃ bhavennīce mṛdutvaṃ tu viparyaye . sve svare madhyamatvaṃ ca mṛdumadhyamayostathā . dīptāyate karuṇānāṃ śrutīnāmeṣa niścayaḥ .. 37..
Shloka 40
बिन्दुरेककलो ज्ञेयः कम्पितश्च कलाद्वयम् । गतागतप्रवृत्तो यः स प्रेङ्खोलित इष्यते ॥ ३८॥
bindurekakalo jñeyaḥ kampitaśca kalādvayam . gatāgatapravṛtto yaḥ sa preṅkholita iṣyate .. 38..
Shloka 41
यस्तु कण्ठे स्वरोऽधः स्यात् स तु तारः प्रकीर्तितः । उरोगतस्तथा मन्द्रो मूर्ध्नि तारतरस्तथा ॥ ३९॥
yastu kaṇṭhe svaro'dhaḥ syāt sa tu tāraḥ prakīrtitaḥ . urogatastathā mandro mūrdhni tāratarastathā .. 39..
Shloka 42
क्रमागतस्तु यस्तारः षष्ठः पञ्चम एव वा । तारमन्द्रप्रसन्नस्तु ज्ञेयो मन्द्रगतः स च ॥ ४०॥
kramāgatastu yastāraḥ ṣaṣṭhaḥ pañcama eva vā . tāramandraprasannastu jñeyo mandragataḥ sa ca .. 40..
Shloka 43
लङ्घयित्वा परान् मन्द्रात् परां तारगतिं गतः । मन्द्रतारप्रसन्नस्तु विज्ञेयो ह्यवरोहणात् ॥ ४१॥
laṅghayitvā parān mandrāt parāṃ tāragatiṃ gataḥ . mandratāraprasannastu vijñeyo hyavarohaṇāt .. 41..
Shloka 44
प्रसन्नान्तः स्वरो यत्र प्रसादः स तु संज्ञितः । अपाङ्गकिस्तु विज्ञेयः स्वराणामथ सञ्चरात् ॥ ४२॥
prasannāntaḥ svaro yatra prasādaḥ sa tu saṃjñitaḥ . apāṅgakistu vijñeyaḥ svarāṇāmatha sañcarāt .. 42..
Shloka 45
रेचितः शिरसि ज्ञेयः कम्पितं तु कलात्रयम् । कण्ठे निरुद्धपवनः कुहरो नाम जायते ॥ ४३॥
recitaḥ śirasi jñeyaḥ kampitaṃ tu kalātrayam . kaṇṭhe niruddhapavanaḥ kuharo nāma jāyate .. 43..
Shloka 46
एवमेते त्वलङ्कारा विज्ञेया वर्णसंश्रयाः । अथ गीतीः प्रवक्ष्यामि छन्दोऽक्षरसमन्विताः ॥ ४४॥
evamete tvalaṅkārā vijñeyā varṇasaṃśrayāḥ . atha gītīḥ pravakṣyāmi chando'kṣarasamanvitāḥ .. 44..
Shloka 47
शशिना रहितेव निशा विजलेव नदी लता विपुष्पेव । अविभूषितेव च स्त्री गीतिरलङ्कारहीना स्यात् ॥ ४५॥
śaśinā rahiteva niśā vijaleva nadī latā vipuṣpeva . avibhūṣiteva ca strī gītiralaṅkārahīnā syāt .. 45..
Shloka 48
प्रथमा मागधी ज्ञेया द्वितीया चार्धमागधी । सम्भाविता तृतीया तु चतुर्थी पृथुला स्मृता ॥ ४६॥
prathamā māgadhī jñeyā dvitīyā cārdhamāgadhī . sambhāvitā tṛtīyā tu caturthī pṛthulā smṛtā .. 46..
Shloka 49
त्रिनिवृत्तप्रगीता या गीतिः सा मागधी स्मृता । अर्धतः सन्निवृत्ता च विज्ञेया ह्यर्धमागधी ॥ ४७॥
trinivṛttapragītā yā gītiḥ sā māgadhī smṛtā . ardhataḥ sannivṛttā ca vijñeyā hyardhamāgadhī .. 47..
Shloka 50
सम्भाविता च विज्ञेया गुर्वक्षरसमन्विता । पृथुलाख्या च विज्ञेया नित्यं लघ्वक्षरान्विता ॥ ४८॥
sambhāvitā ca vijñeyā gurvakṣarasamanvitā . pṛthulākhyā ca vijñeyā nityaṃ laghvakṣarānvitā .. 48..
Shloka 51
एतास्तु गीतयो ज्ञेया ध्रुवायोगं विनैव हि । गान्धर्व एव योज्यास्तु नित्यं गानप्रयोक्तृभिः ॥ ४९॥
etāstu gītayo jñeyā dhruvāyogaṃ vinaiva hi . gāndharva eva yojyāstu nityaṃ gānaprayoktṛbhiḥ .. 49..
Shloka 52
गीतयो गदिताः सम्यग् धातूंश्चैव निबोधत । विस्तारः करणश्च स्यादाविद्धो व्यञ्जनस्तथा । चत्वारो धातवो ज्ञेया वादित्रकरणाश्रयाः ॥ ५०॥
gītayo gaditāḥ samyag dhātūṃścaiva nibodhata . vistāraḥ karaṇaśca syādāviddho vyañjanastathā . catvāro dhātavo jñeyā vāditrakaraṇāśrayāḥ .. 50..
Shloka 53
सङ्घातजोऽथ समवायजश्च विस्तारजोऽनुबन्धकृतः । ज्ञेतश्चतुष्प्रकारो धातुर्विस्तारसंज्ञश्च ॥ ५१॥
saṅghātajo'tha samavāyajaśca vistārajo'nubandhakṛtaḥ . jñetaścatuṣprakāro dhāturvistārasaṃjñaśca .. 51..
Shloka 54
विधयस्तु स्मृतास्तस्य पूर्वं विस्तार एव च । सङ्घातसमवायौ तु विज्ञेयौ तौ द्विअत्रिकौ ॥ ५२॥
vidhayastu smṛtāstasya pūrvaṃ vistāra eva ca . saṅghātasamavāyau tu vijñeyau tau dviatrikau .. 52..
Shloka 55
पूर्वश्चतुर्विधस्तत्र पश्चिमोऽष्टविधः स्मृतः । करणानां विशेषेण विज्ञेयौ तौ पृथक् पृथक् ॥ ५३॥
pūrvaścaturvidhastatra paścimo'ṣṭavidhaḥ smṛtaḥ . karaṇānāṃ viśeṣeṇa vijñeyau tau pṛthak pṛthak .. 53..
Shloka 56
अधश्चोर्ध्वं च विज्ञेयावधरोत्तरजौ स्वरौ । सङ्घातजो विधिस्त्वेष विज्ञेयो वादनं प्रति ॥ ५४॥
adhaścordhvaṃ ca vijñeyāvadharottarajau svarau . saṅghātajo vidhistveṣa vijñeyo vādanaṃ prati .. 54..
Shloka 57
द्विरुत्तरो द्विरधरस्त्वधरादिश्चोत्तरावसानश्च । ज्ञेयस्तथोत्तरादिः पुनरप्यधरावसानश्च ॥ ५५॥
dviruttaro dviradharastvadharādiścottarāvasānaśca . jñeyastathottarādiḥ punarapyadharāvasānaśca .. 55..
Shloka 58
समवायजस्तथा स्यात् त्रिरुत्तरस्त्रिरधरश्च विज्ञेयः । द्विरधरोत्तराधरान्तो द्विरधरश्चोत्तरविरामश्च ॥ ५६॥
samavāyajastathā syāt triruttarastriradharaśca vijñeyaḥ . dviradharottarādharānto dviradharaścottaravirāmaśca .. 56..
Shloka 59
उत्तरमुखो द्विरधरो द्विरुत्तरावसानश्च । मध्योत्तरो द्विरधरो द्विरुत्तरोऽप्यधरमध्यश्च ॥ ५७॥
uttaramukho dviradharo dviruttarāvasānaśca . madhyottaro dviradharo dviruttaro'pyadharamadhyaśca .. 57..
Shloka 60
अनुबन्धस्तु ज्ञेयो व्याससमासाच्च नियतमेषां हि । एवं चतुर्दशविधो विस्तारो धातुराख्यातः ॥ ५८॥
anubandhastu jñeyo vyāsasamāsācca niyatameṣāṃ hi . evaṃ caturdaśavidho vistāro dhāturākhyātaḥ .. 58..
Shloka 61
रिभितोच्चयनीरिभितो ह्रादस्तु तथानुबन्धः स्यात् । पञ्चविधो विज्ञेयो वीणावाद्ये करणधातुः ॥ ५९॥
ribhitoccayanīribhito hrādastu tathānubandhaḥ syāt . pañcavidho vijñeyo vīṇāvādye karaṇadhātuḥ .. 59..
Shloka 62
त्रिकपञ्चसप्तनवकैर्यथाक्रमं संयुतो भवेद्वाद्ये । सर्वैरनुबन्धकृतैर्गुर्वन्तः स्यात् करणधातुः ॥ ६०॥
trikapañcasaptanavakairyathākramaṃ saṃyuto bhavedvādye . sarvairanubandhakṛtairgurvantaḥ syāt karaṇadhātuḥ .. 60..
Shloka 63
क्षेपः प्लुतोऽतिपातोऽतिकीर्णमनुबन्धसंज्ञितश्चैव । आविद्धो विष्टो यो धातुर्वै पञ्चविध एव ॥ ६१॥
kṣepaḥ pluto'tipāto'tikīrṇamanubandhasaṃjñitaścaiva . āviddho viṣṭo yo dhāturvai pañcavidha eva .. 61..
Shloka 64
द्वित्रिचतुष्कनवकैः प्रहारैः क्रमशः कृतैः । आविद्धधातुर्विज्ञेयः सानुबन्धविभूषितः ॥ ६२॥
dvitricatuṣkanavakaiḥ prahāraiḥ kramaśaḥ kṛtaiḥ . āviddhadhāturvijñeyaḥ sānubandhavibhūṣitaḥ .. 62..
Shloka 65
व्यञ्जनधातोः पुष्पं कलतलनिष्कोटितं तथोद्धृष्टम् । रेफोऽनुबन्धसंज्ञोऽनुस्वनितं बिन्दुरवमृष्टम् ॥ ६३॥
vyañjanadhātoḥ puṣpaṃ kalatalaniṣkoṭitaṃ tathoddhṛṣṭam . repho'nubandhasaṃjño'nusvanitaṃ binduravamṛṣṭam .. 63..
Shloka 66
कनिष्ठाङ्गुष्ठसंयुक्तं पुष्पमित्यभिसंज्ञितम् । अङ्गुष्ठाभ्यां समं तन्त्र्योः स्पर्शनं यत् कलं तु तत् ॥ ६४॥
kaniṣṭhāṅguṣṭhasaṃyuktaṃ puṣpamityabhisaṃjñitam . aṅguṣṭhābhyāṃ samaṃ tantryoḥ sparśanaṃ yat kalaṃ tu tat .. 64..
Shloka 67
वामेन पीडनं कृत्वा दक्षिणेनाहतिस्तले । सव्याङ्गुष्ठप्रहारस्तु निष्कोटितमिहोच्यते ॥ ६५॥
vāmena pīḍanaṃ kṛtvā dakṣiṇenāhatistale . savyāṅguṣṭhaprahārastu niṣkoṭitamihocyate .. 65..
Shloka 68
प्रहारो वामतर्जन्या उद्धृष्टमिति संज्ञितम् । सर्वाङ्गुलिसमाक्षेपो रेफ इत्यभिसंज्ञितः ।६६॥
prahāro vāmatarjanyā uddhṛṣṭamiti saṃjñitam . sarvāṅgulisamākṣepo repha ityabhisaṃjñitaḥ .66..
Shloka 69
तलस्थानेऽधस्तन्त्रीणामनुस्वनितमुच्यते । गुर्वक्षरकृता तन्त्री बिन्दुरित्यभिसंज्ञितः ॥ ६७॥
talasthāne'dhastantrīṇāmanusvanitamucyate . gurvakṣarakṛtā tantrī bindurityabhisaṃjñitaḥ .. 67..
Shloka 70
कनिष्ठाङ्गुष्ठकाभ्यां तु दक्षिणाभ्यामधोमुखम् । तन्त्रीषु त्रिप्रहारं चाप्यवमृष्टं प्रकीर्तितम् ॥ ६८॥
kaniṣṭhāṅguṣṭhakābhyāṃ tu dakṣiṇābhyāmadhomukham . tantrīṣu triprahāraṃ cāpyavamṛṣṭaṃ prakīrtitam .. 68..
Shloka 71
व्याससमासादेषामनुबन्धः सार्वधातुको ज्ञेयः । इति दशविधः प्रयोज्यो वीणायां व्यञ्जनो धातुः ॥ ६९॥
vyāsasamāsādeṣāmanubandhaḥ sārvadhātuko jñeyaḥ . iti daśavidhaḥ prayojyo vīṇāyāṃ vyañjano dhātuḥ .. 69..
Shloka 72
इत्येते धातवः प्रोक्ताश्चत्वारो लक्षणान्विताः । तिसृणामपि वृत्तीनां येषु वाद्यं प्रतिष्ठितम् ॥ ७०॥
ityete dhātavaḥ proktāścatvāro lakṣaṇānvitāḥ . tisṛṇāmapi vṛttīnāṃ yeṣu vādyaṃ pratiṣṭhitam .. 70..
Shloka 73
तिस्रस्तु वृत्तयश्चित्रादक्षिणावृत्तिसंज्ञिताः । वाद्यगीतोभयगुणा निर्दिष्टान्ता यथाक्रमम् ॥ ७१॥
tisrastu vṛttayaścitrādakṣiṇāvṛttisaṃjñitāḥ . vādyagītobhayaguṇā nirdiṣṭāntā yathākramam .. 71..
Shloka 74
तिस्रो गीतिवृत्तयः प्राधान्येन ग्राह्याः । चित्रा वृत्तिर्दक्षिणा चेति । तासां तालगीतिलययतिमार्गप्राधान्यानि यथास्वं व्यञ्जकानि भवन्ति । तत्र चित्रायां सङ्क्षिप्तवाद्यतालद्रुतलयसमायत्य्नागतग्रहाणां प्राधान्यम् । तथा वृत्तौ गीतवादित्रद्विकलातालमध्यलयस्रोतोगतायतिसमग्रहमार्गाणां प्राधान्यम् । दक्षिणायां गीतिचतुष्कलतालविलम्बितलयगोपुच्छायत्यतीतग्रहमार्गाणां प्राधान्यम् । सर्वासामेव वृत्तीनां ललिताद्यास्तु जातयः । धातुभिः सह संयुक्ता भवन्ति गुणवत्तराः ॥ ७२॥
tisro gītivṛttayaḥ prādhānyena grāhyāḥ . citrā vṛttirdakṣiṇā ceti . tāsāṃ tālagītilayayatimārgaprādhānyāni yathāsvaṃ vyañjakāni bhavanti . tatra citrāyāṃ saṅkṣiptavādyatāladrutalayasamāyatynāgatagrahāṇāṃ prādhānyam . tathā vṛttau gītavāditradvikalātālamadhyalayasrotogatāyatisamagrahamārgāṇāṃ prādhānyam . dakṣiṇāyāṃ gīticatuṣkalatālavilambitalayagopucchāyatyatītagrahamārgāṇāṃ prādhānyam . sarvāsāmeva vṛttīnāṃ lalitādyāstu jātayaḥ . dhātubhiḥ saha saṃyuktā bhavanti guṇavattarāḥ .. 72..
Shloka 75
एतेषां धातूनां समवायाज्जातयस्तु जायन्ते । स्यादुदात्तललितरिभितघनसंज्ञाश्चतस्रस्तु ॥ ७३॥
eteṣāṃ dhātūnāṃ samavāyājjātayastu jāyante . syādudāttalalitaribhitaghanasaṃjñāścatasrastu .. 73..
Shloka 76
तत्रोदाता विस्तारधातुविषया ह्युदात्तत्वात् । ललिता व्यञ्जनधातोर्ललितत्वादेव सम्प्रयोक्तव्या ॥ ७४॥
tatrodātā vistāradhātuviṣayā hyudāttatvāt . lalitā vyañjanadhātorlalitatvādeva samprayoktavyā .. 74..
Shloka 77
आविद्धधातुविषया रिभिता लघुसञ्चयाद् विनिर्दिष्टा । करणविषया च घनसंज्ञा गुरुलघुसञ्चयात्तु स्यात् ॥ ७५॥
āviddhadhātuviṣayā ribhitā laghusañcayād vinirdiṣṭā . karaṇaviṣayā ca ghanasaṃjñā gurulaghusañcayāttu syāt .. 75..
Shloka 78
त्रिविधं गीते कार्यं वाद्यं वीणासमुद्भवं तज्ज्ञैः । तत्त्वं ह्यनुगतमोघः स्थानैककरणसमायुक्ताः ॥ ७६॥
trividhaṃ gīte kāryaṃ vādyaṃ vīṇāsamudbhavaṃ tajjñaiḥ . tattvaṃ hyanugatamoghaḥ sthānaikakaraṇasamāyuktāḥ .. 76..
Shloka 79
लयतालवर्णपदयतिगीत्यक्षरभावकं भवेत् तत्त्वम् । गीतं तु यदनुगच्छत्यनुगतमिति तद्भवेद्वाद्यम् ॥ ७७॥
layatālavarṇapadayatigītyakṣarabhāvakaṃ bhavet tattvam . gītaṃ tu yadanugacchatyanugatamiti tadbhavedvādyam .. 77..
Shloka 80
आविद्धकरणबहुलं ह्युपर्युपरिपाणिकं द्रुतलयं च । अनपेक्षितगीतार्थं वाद्यं त्वोघे विधातव्यम् ॥ ७८॥
āviddhakaraṇabahulaṃ hyuparyuparipāṇikaṃ drutalayaṃ ca . anapekṣitagītārthaṃ vādyaṃ tvoghe vidhātavyam .. 78..
Shloka 81
एवं ज्ञेया वैणे वाद्यविधाने तु धातवस्तज्ज्ञैः । लक्ष्याम्यतः परमहं निर्गीतविधानसमवायम् ॥ ७९॥
evaṃ jñeyā vaiṇe vādyavidhāne tu dhātavastajjñaiḥ . lakṣyāmyataḥ paramahaṃ nirgītavidhānasamavāyam .. 79..
Shloka 82
आश्रावणा तथाऽरम्भो वक्त्रपाणिस्तथैव च । सङ्खोटना तथा कार्यं पुनश्च परिघट्टना ॥ ८०॥
āśrāvaṇā tathā'rambho vaktrapāṇistathaiva ca . saṅkhoṭanā tathā kāryaṃ punaśca parighaṭṭanā .. 80..
Shloka 83
मार्गासारितमेतत् स्याल्लीलाकृतमथापि च । आसारितानि च तथा त्रिप्रकारकृतानि तु ॥ ८१॥
mārgāsāritametat syāllīlākṛtamathāpi ca . āsāritāni ca tathā triprakārakṛtāni tu .. 81..
Shloka 84
एतानि तु बहिर्गीतान्याहुर्वाद्यविदो जनाः । सतालानि ह्यतालानि चित्तवृत्तौ कृतानि तु ॥ ८२॥
etāni tu bahirgītānyāhurvādyavido janāḥ . satālāni hyatālāni cittavṛttau kṛtāni tu .. 82..
Shloka 85
प्रयोजनं च विज्ञेयं पूर्वरङ्गविधिं प्रति । एतेषां सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणं सनिदर्शनम् ॥ ८३॥
prayojanaṃ ca vijñeyaṃ pūrvaraṅgavidhiṃ prati . eteṣāṃ sampravakṣyāmi lakṣaṇaṃ sanidarśanam .. 83..
Shloka 86
आस्रावणा नाम । विस्तारधातुविहितैः करणैः प्रविभागशो द्विरभ्यस्तैः । द्विश्चापि सन्निवृत्तैः करणोपचयैः क्रमेण स्यात् ॥ ८४॥
āsrāvaṇā nāma . vistāradhātuvihitaiḥ karaṇaiḥ pravibhāgaśo dvirabhyastaiḥ . dviścāpi sannivṛttaiḥ karaṇopacayaiḥ krameṇa syāt .. 84..
Shloka 87
गुरुणी त्वादावेकादशकं चतुर्दशं सपञ्चदशम् । सचतुर्विंशकमेवं द्विगुणीकृतमेतदेव स्यात् ॥ ८५॥
guruṇī tvādāvekādaśakaṃ caturdaśaṃ sapañcadaśam . sacaturviṃśakamevaṃ dviguṇīkṛtametadeva syāt .. 85..
Shloka 88
लघुनी गुरु चैव स्यादथाष्टमं गुरु भवेत्तथा च पुनः । षट् च लघूनि ततोऽन्त्ये गुर्वाद्याश्रावणायां तु ॥ ८६॥
laghunī guru caiva syādathāṣṭamaṃ guru bhavettathā ca punaḥ . ṣaṭ ca laghūni tato'ntye gurvādyāśrāvaṇāyāṃ tu .. 86..
Shloka 89
त्रिःशम्योपरिपाणौ तालावप्येवमेव चैकिकवान् । समपाणौ द्वे शम्ये तालावप्येवमेवाथ ॥ ८७॥
triḥśamyoparipāṇau tālāvapyevameva caikikavān . samapāṇau dve śamye tālāvapyevamevātha .. 87..
Shloka 90
भूयः शम्यातालाववपाणावुत्तरस्था चैव । चञ्चत्पुटस्तथा स्यादेवं ह्याश्रावणातालः ॥ ८८॥
bhūyaḥ śamyātālāvavapāṇāvuttarasthā caiva . cañcatpuṭastathā syādevaṃ hyāśrāvaṇātālaḥ .. 88..
Shloka 91
अत्रोदाहरणम् । ज़्हण्टुं जगति यवलितक जम्बुक झण्टुं तिति च लघु च झण्टुम् । दिङ्गले गणपतिपशुपतिजम्बुक दिङ्गले वरभुज दिगिनगि चा । तिति चादिनि निगिचा पशुपति नीतिचा ॥
atrodāharaṇam . zhaṇṭuṃ jagati yavalitaka jambuka jhaṇṭuṃ titi ca laghu ca jhaṇṭum . diṅgale gaṇapatipaśupatijambuka diṅgale varabhuja diginagi cā . titi cādini nigicā paśupati nīticā ..
Shloka 92
अथारम्भः । दीर्घाण्यादावष्टौ द्वादश च लघूनि नैधनं चैव । चत्वारि गुरूणि तथा ह्रस्वान्यष्टौ च दीर्घं च ॥ ८९॥
athārambhaḥ . dīrghāṇyādāvaṣṭau dvādaśa ca laghūni naidhanaṃ caiva . catvāri gurūṇi tathā hrasvānyaṣṭau ca dīrghaṃ ca .. 89..
Shloka 93
लघुसंज्ञानि चतुर्धा निधनं द्विगुणीकृतानि दीर्घे द्वे । अष्टौ लघूनि नैधनमित्यारम्भेऽक्षरविधानम् ॥ ९०॥
laghusaṃjñāni caturdhā nidhanaṃ dviguṇīkṛtāni dīrghe dve . aṣṭau laghūni naidhanamityārambhe'kṣaravidhānam .. 90..
Shloka 94
अत्रोदाहरणम् । ज़्हण्टुं झण्टुं झण्टुं झण्टुं जगति यवलितक दिगिनिगिचा । दिङ्ग्ले दिङ्ग्ले तिति झझलकुचझलजम्बुक तितिचा । गणपति सुरपति पशुपति चा ॥
atrodāharaṇam . zhaṇṭuṃ jhaṇṭuṃ jhaṇṭuṃ jhaṇṭuṃ jagati yavalitaka diginigicā . diṅgle diṅgle titi jhajhalakucajhalajambuka titicā . gaṇapati surapati paśupati cā ..
Shloka 95
अस्य तु वाद्यम् । कार्यं त्रिपर्वरहितैरुद्वहनैरप्यथ समवरोहैः । तलरिभितह्रादयुतैः करणैर्विस्तारभूयिष्ठैः ॥
asya tu vādyam . kāryaṃ triparvarahitairudvahanairapyatha samavarohaiḥ . talaribhitahrādayutaiḥ karaṇairvistārabhūyiṣṭhaiḥ ..
Shloka 96
अपचययुक्तैर्द्विस्त्रिस्तथा निवृत्तैर्द्विरभ्यस्तैः । आरम्भोऽप्यवतरणस्त्रिपर्वयुक्तैश्च कर्तव्यः ॥
apacayayuktairdvistristathā nivṛttairdvirabhyastaiḥ . ārambho'pyavataraṇastriparvayuktaiśca kartavyaḥ ..
Shloka 97
तालस्त्रिकलस्त्वादौ शम्यैककला कलाद्वये तालः । द्विकला च पुनः शम्या तालो द्विकलश्च कर्तव्यः ॥ ९१॥
tālastrikalastvādau śamyaikakalā kalādvaye tālaḥ . dvikalā ca punaḥ śamyā tālo dvikalaśca kartavyaḥ .. 91..
Shloka 98
त्रिकलश्च सन्निपातः पुनः पितापुत्रकश्च षट्पूर्वः । चञ्चत्पुटस्तथा स्यादारम्भे तालयोगस्तु ॥ ९२॥
trikalaśca sannipātaḥ punaḥ pitāputrakaśca ṣaṭpūrvaḥ . cañcatpuṭastathā syādārambhe tālayogastu .. 92..
Shloka 99
अस्य तु वाद्यम् । कार्यं त्रिपर्वरहितैरुद्वहनैरप्यथ समवरोहैः । तलरिभितह्रादयुतैः करणैर्विस्ताभूयिष्ठैः ॥ ९३॥
asya tu vādyam . kāryaṃ triparvarahitairudvahanairapyatha samavarohaiḥ . talaribhitahrādayutaiḥ karaṇairvistābhūyiṣṭhaiḥ .. 93..
Shloka 100
अपचययुक्तैर्द्विस्त्रिस्तथा निवृत्तैर्द्विरभ्यस्तैः । आरम्भोऽप्यवतरणस्त्रिपर्वयुक्तैश्च कर्तव्यः ॥ ९४॥
apacayayuktairdvistristathā nivṛttairdvirabhyastaiḥ . ārambho'pyavataraṇastriparvayuktaiśca kartavyaḥ .. 94..
Shloka 101
अथ वक्त्रपाणिः । गुरूणि पञ्च ह्रस्वानि षड्गुरुश्च चतुर्गुणः । गुरुणी द्वे लघु त्वेकं चत्वार्यथ गुरूणि हि ॥ ९५॥
atha vaktrapāṇiḥ . gurūṇi pañca hrasvāni ṣaḍguruśca caturguṇaḥ . guruṇī dve laghu tvekaṃ catvāryatha gurūṇi hi .. 95..
Shloka 102
चत्वार्यथ लघूनि स्युस्त्रीणि दीर्घाणि चैव हि । लघून्यष्टौ च दीर्घं च वक्त्रपाणौ भवेद्विधिः ॥ ९६॥
catvāryatha laghūni syustrīṇi dīrghāṇi caiva hi . laghūnyaṣṭau ca dīrghaṃ ca vaktrapāṇau bhavedvidhiḥ .. 96..
Shloka 103
अत्रोदाहरणम् । दिङ्गले झण्टुं जम्बुक जगति य झण्टुं दिङ्गले । घेन्दृं घेटो घाटो भट्टुनकिटि इनं दुङ् ॥
atrodāharaṇam . diṅgale jhaṇṭuṃ jambuka jagati ya jhaṇṭuṃ diṅgale . ghendṛṃ gheṭo ghāṭo bhaṭṭunakiṭi inaṃ duṅ ..
Shloka 104
घदुगदुकिटमटनम् । अस्य वाद्यम् । आविद्धकरणयुक्तो द्व्यङ्गः स्यादेकप्रवृत्तौ वा । अल्पव्यञ्जनधातुर्वाद्यविधिर्वक्त्रपाणौ तु ॥ ९७॥
ghadugadukiṭamaṭanam . asya vādyam . āviddhakaraṇayukto dvyaṅgaḥ syādekapravṛttau vā . alpavyañjanadhāturvādyavidhirvaktrapāṇau tu .. 97..
Shloka 105
द्विकले मद्रके यत्तु शम्यातालादिपातम् । तत्सर्वं वक्त्रपाणौ तु कार्यमष्टकलान्वितम् ॥ ९८॥
dvikale madrake yattu śamyātālādipātam . tatsarvaṃ vaktrapāṇau tu kāryamaṣṭakalānvitam .. 98..
Shloka 106
तस्याधस्तात् पुनः कार्यं पञ्चपाणिचतुष्टयम् । वक्त्रपाणेरयं तालो मुखप्रतिमुखाश्रयः ॥ ९९॥
tasyādhastāt punaḥ kāryaṃ pañcapāṇicatuṣṭayam . vaktrapāṇerayaṃ tālo mukhapratimukhāśrayaḥ .. 99..
Shloka 107
अथ सङ्खोटना । गुरुणी लघून्यथाष्टौ दीर्घं द्विगुणं तथा च कर्तव्यम् । लघुदीर्घे लघु च पुनश्चतुर्गुणं सम्प्रकर्तव्यम् ॥ १००॥
atha saṅkhoṭanā . guruṇī laghūnyathāṣṭau dīrghaṃ dviguṇaṃ tathā ca kartavyam . laghudīrghe laghu ca punaścaturguṇaṃ samprakartavyam .. 100..
Shloka 108
पुनरष्टौ ह्रस्वानि स्युरिह तथा नैधनं च कर्तव्यम् । सङ्खोटनवस्तुविधौ ह्रस्वगुरुविधिः समुद्दिष्टः ॥ १०१॥
punaraṣṭau hrasvāni syuriha tathā naidhanaṃ ca kartavyam . saṅkhoṭanavastuvidhau hrasvaguruvidhiḥ samuddiṣṭaḥ .. 101..
Shloka 109
सङ्खोटनाया उदाहरणं प्रकल्प्य कृतम् । दिङ्गले जगति य वलति कतेचातिचातिझ लघु चझल पशुपतिचा । अस्या वाद्यविधिः । अधिदण्डं हस्ताभ्यां वीणां विनिगृह्य दक्षिणाङ्गुल्या । अङ्गुष्ठाभ्यां च तथा कार्यं सङ्खोटनावाद्यम् ॥ १०२॥
saṅkhoṭanāyā udāharaṇaṃ prakalpya kṛtam . diṅgale jagati ya valati katecāticātijha laghu cajhala paśupaticā . asyā vādyavidhiḥ . adhidaṇḍaṃ hastābhyāṃ vīṇāṃ vinigṛhya dakṣiṇāṅgulyā . aṅguṣṭhābhyāṃ ca tathā kāryaṃ saṅkhoṭanāvādyam .. 102..
Shloka 110
सङ्खोटयेत् स्वरं वादिना तु संवादिना तथाधिबलम् । समवायिभिश्च शेषैरनुवादिभिरल्पकैश्चांशैः ॥ १०३॥
saṅkhoṭayet svaraṃ vādinā tu saṃvādinā tathādhibalam . samavāyibhiśca śeṣairanuvādibhiralpakaiścāṃśaiḥ .. 103..
Shloka 111
विस्तारचित्रकरणैर्द्विस्त्रिर्विनिवर्तितैर्द्विरभ्यस्तैः । उपचययुक्तैः क्रमशो वदन्ति सङ्खोटनावाद्यम् । तालोऽस्या गदितस्तज्ज्ञैः शीर्षवत् पञ्चपाणिना ॥ १०४॥
vistāracitrakaraṇairdvistrirvinivartitairdvirabhyastaiḥ . upacayayuktaiḥ kramaśo vadanti saṅkhoṭanāvādyam . tālo'syā gaditastajjñaiḥ śīrṣavat pañcapāṇinā .. 104..
Shloka 112
अथ परिघट्टना । दीर्घाण्यादावष्टौ लघूनि कुर्यात् पुनर्द्विगुणितानि । ह्रस्वान्यपि चत्वारि द्विगुणानि स्युः सदीर्घाणि ॥ १०५॥
atha parighaṭṭanā . dīrghāṇyādāvaṣṭau laghūni kuryāt punardviguṇitāni . hrasvānyapi catvāri dviguṇāni syuḥ sadīrghāṇi .. 105..
Shloka 113
षोडश लघूनि च स्युः सह निधने चैव कार्याणि । एष परिघट्टनायां गुरुलघुवस्तुक्रमः प्रोक्तः ॥ १०६॥
ṣoḍaśa laghūni ca syuḥ saha nidhane caiva kāryāṇi . eṣa parighaṭṭanāyāṃ gurulaghuvastukramaḥ proktaḥ .. 106..
Shloka 114
एतस्यामप्युदाहरणं प्रकल्प्य कृतम् । दिङ्गले दिङ्गले दिङ्गले दिङ्गले जगति य वलति क । तितिझलकुचझलदिगिनिगि गणपति चा । चलति क गणपति पशुपतिसुरपति चा । वाद्यं चास्यास्तज्ज्ञैः सोद्वहनं हस्तलाघवात् कार्यम् । व्यञ्जनधातुसमुत्थं नानाकरणाश्रयोपेतम् ॥ १०७॥
etasyāmapyudāharaṇaṃ prakalpya kṛtam . diṅgale diṅgale diṅgale diṅgale jagati ya valati ka . titijhalakucajhaladiginigi gaṇapati cā . calati ka gaṇapati paśupatisurapati cā . vādyaṃ cāsyāstajjñaiḥ sodvahanaṃ hastalāghavāt kāryam . vyañjanadhātusamutthaṃ nānākaraṇāśrayopetam .. 107..
Shloka 115
सम्पिष्टकवच्चास्यास्तालः करणैस्तु धातुसंयुक्तैः । गुरुलघुयोगादेवं विहितः कार्यो बुधैर्नित्यम् ॥ १०८॥
sampiṣṭakavaccāsyāstālaḥ karaṇaistu dhātusaṃyuktaiḥ . gurulaghuyogādevaṃ vihitaḥ kāryo budhairnityam .. 108..
Shloka 116
मार्गासारितवाद्यं विस्ताराविद्धकरणसंयुक्तम् । सकलैः सतलैः करणैरथ गुरुलघुसञ्चयश्चायम् ॥ १०९॥
mārgāsāritavādyaṃ vistārāviddhakaraṇasaṃyuktam . sakalaiḥ satalaiḥ karaṇairatha gurulaghusañcayaścāyam .. 109..
Shloka 117
चत्वारि गुरूणि स्युर्लघूनि चत्वारि च द्विगुणितानि । गुरुणी लघून्यथाष्टौ गुरुणी चेत्येतत् त्रिधा योज्यम् ॥ ११०॥
catvāri gurūṇi syurlaghūni catvāri ca dviguṇitāni . guruṇī laghūnyathāṣṭau guruṇī cetyetat tridhā yojyam .. 110..
Shloka 118
अथवा । चत्वारि तु गुरूणि स्युर्ह्रस्वान्यष्टौ भवन्ति हि । गुरुणी नव ह्रस्वानि दीर्घमन्त्यमथापि च ॥
athavā . catvāri tu gurūṇi syurhrasvānyaṣṭau bhavanti hi . guruṇī nava hrasvāni dīrghamantyamathāpi ca ..
Shloka 119
अत्रोदाहरणम् । दिङ्गले झण्टुं जगति य । थलितक झण्टुं तिति । झलकुच झलतितिचा । बालासारितवच्चैव तालोऽस्य परिकीर्तितः ॥ ११०॥
atrodāharaṇam . diṅgale jhaṇṭuṃ jagati ya . thalitaka jhaṇṭuṃ titi . jhalakuca jhalatiticā . bālāsāritavaccaiva tālo'sya parikīrtitaḥ .. 110..
Shloka 120
श्रवणमधुराणि लीलाकृतान्यभिसृतपरिसृतान्तरकृतानि । तान्यप्यर्थवशादिह कर्तव्यानि प्रयोगविधौ ॥ १११॥
śravaṇamadhurāṇi līlākṛtānyabhisṛtaparisṛtāntarakṛtāni . tānyapyarthavaśādiha kartavyāni prayogavidhau .. 111..
Shloka 121
यथासारितानि ज्येष्ठमध्यकनिष्ठानि तालप्रमाणनिर्दिष्टानि तानि तालविधाने वक्ष्यामः । एवमेतत् स्वरगतं ज्ञेयं वीणाशरीरजम् । विपञ्चीवाद्ययुक्तानि करणानि निबोधत ॥ ११२॥
yathāsāritāni jyeṣṭhamadhyakaniṣṭhāni tālapramāṇanirdiṣṭāni tāni tālavidhāne vakṣyāmaḥ . evametat svaragataṃ jñeyaṃ vīṇāśarīrajam . vipañcīvādyayuktāni karaṇāni nibodhata .. 112..
Shloka 122
रूपं कृतं प्रतिकृतं प्रतिभेदो रूपशेषमोघश्च । षष्ठी वै प्रतिशुष्का त्वेवं ज्ञेयं करणजातम् ॥ ११३॥
rūpaṃ kṛtaṃ pratikṛtaṃ pratibhedo rūpaśeṣamoghaśca . ṣaṣṭhī vai pratiśuṣkā tvevaṃ jñeyaṃ karaṇajātam .. 113..
Shloka 123
वीणावाद्यद्विगुणं गुरुलाघववादनं भवेद्रूपम् । रूपं प्रतिभेदकृतं प्रतिकृतमित्युच्यते वाद्यम् ॥ ११४॥
vīṇāvādyadviguṇaṃ gurulāghavavādanaṃ bhavedrūpam . rūpaṃ pratibhedakṛtaṃ pratikṛtamityucyate vādyam .. 114..
Shloka 124
युगपत्कृतेऽन्यकरणं प्रतिभेदो दीर्घलाघवकृतः स्यात् । कृतमेकस्यां तन्त्र्यां प्रतिशुष्का नाम विज्ञेया ॥ ११५॥
yugapatkṛte'nyakaraṇaṃ pratibhedo dīrghalāghavakṛtaḥ syāt . kṛtamekasyāṃ tantryāṃ pratiśuṣkā nāma vijñeyā .. 115..
Shloka 125
वीणावाद्यविरामेऽप्यविरतकरणं तु रूपशेषः स्यात् । आविद्धकरणयुक्तो ह्युपर्युपरिपाणिकस्त्वोघः ॥ ११६॥
vīṇāvādyavirāme'pyaviratakaraṇaṃ tu rūpaśeṣaḥ syāt . āviddhakaraṇayukto hyuparyuparipāṇikastvoghaḥ .. 116..
Shloka 126
कार्यं ध्रुवाविधाने प्रायेण हि कोणवादनं तज्ज्ञैः । स्थानप्राप्त्यर्थं चेद्यत्तत्र भवेदयं नियमः ॥ ११७॥
kāryaṃ dhruvāvidhāne prāyeṇa hi koṇavādanaṃ tajjñaiḥ . sthānaprāptyarthaṃ cedyattatra bhavedayaṃ niyamaḥ .. 117..
Shloka 127
तच्चौघतुल्यकरणं वाच्यं कार्यं विपञ्च्यास्तु । सप्ततन्त्री भवेच्चित्रा विपञ्ची तु भवेन्नव । कोणवादना विपञ्ची स्याच्चित्रा चाङ्गुलिवादना ॥ ११८॥
taccaughatulyakaraṇaṃ vācyaṃ kāryaṃ vipañcyāstu . saptatantrī bhaveccitrā vipañcī tu bhavennava . koṇavādanā vipañcī syāccitrā cāṅgulivādanā .. 118..
Shloka 128
ततवाद्यविधानमिदं सर्वं प्रोक्तं समासयोगेन । वक्ष्याम्यतश्च भूयः सुषिरातोद्यप्रयोगं तु ॥ ११९॥
tatavādyavidhānamidaṃ sarvaṃ proktaṃ samāsayogena . vakṣyāmyataśca bhūyaḥ suṣirātodyaprayogaṃ tu .. 119..
Shloka 129
॥ इति भरतीये नाट्यशास्त्रे ततातोद्यविधानं नाम एकोनत्रिंशत्तमोऽध्यायः॥
.. iti bharatīye nāṭyaśāstre tatātodyavidhānaṃ nāma ekonatriṃśattamo'dhyāyaḥ..

Add to Playlist

Practice Later

No Playlist Found

Create a Verse Post


namo namaḥ!

भाषा चुने (Choose Language)

namo namaḥ!

Sign Up to practice more than 60 Vedic Scriptures and 100 of chants, one verse at a time.

Login to track your learning and teaching progress.


Sign In