| |
|

This overlay will guide you through the buttons:

Adhyaya Begins
॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय ३५ ॥
.. nāṭyaśāstram adhyāya 35 ..
Adhyaya Begins
॥ श्रीरस्तु ॥
.. śrīrastu ..
Adhyaya Begins
अथ पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ।
atha pañcatriṃśo'dhyāyaḥ .
Shloka 1
विन्यासं भूमिकानां च सम्प्रवक्ष्यामि नाटके । यादृशो यस्य कर्तव्यो विन्यासो भूमिकास्वथ ॥ १ ॥
vinyāsaṃ bhūmikānāṃ ca sampravakṣyāmi nāṭake . yādṛśo yasya kartavyo vinyāso bhūmikāsvatha .. 1 ..
Shloka 2
गतिवागङ्गचेष्टाभिः सत्त्वशीलस्वभावतः । परीक्ष्य पात्रं तज्ज्ञस्तु युञ्ज्याद् भूमिनिवेशने ॥ २ ॥
gativāgaṅgaceṣṭābhiḥ sattvaśīlasvabhāvataḥ . parīkṣya pātraṃ tajjñastu yuñjyād bhūminiveśane .. 2 ..
Shloka 3
तस्मिन्नन्विष्य हि गुणवान् कार्या पात्रसमाश्रया । न खेदजननं बुद्धेराचार्यस्य भविष्यति ॥ ३ ॥
tasminnanviṣya hi guṇavān kāryā pātrasamāśrayā . na khedajananaṃ buddherācāryasya bhaviṣyati .. 3 ..
Shloka 4
आचार्यः पात्रजांश्चैव गुणाञ्ज्ञात्वा स्वभावजान् । ततः कुर्याद् यथायोगं नृणां भूमिनिवेशनम् ॥ ४ ॥
ācāryaḥ pātrajāṃścaiva guṇāñjñātvā svabhāvajān . tataḥ kuryād yathāyogaṃ nṛṇāṃ bhūminiveśanam .. 4 ..
Shloka 5
अङ्गप्रत्यङ्गसंयुक्तमहीनाङ्गं वयोन्वितम् । न स्थूलं न कृशं चैव न दीर्घं न च मन्थरम् ॥ ५ ॥
aṅgapratyaṅgasaṃyuktamahīnāṅgaṃ vayonvitam . na sthūlaṃ na kṛśaṃ caiva na dīrghaṃ na ca mantharam .. 5 ..
Shloka 6
श्लिष्टाङ्गं द्युतिमन्तं च सुस्वरं प्रियदर्शनम् । एतैर्गुणैश्च संयुक्तं देवभूमिषु योजयेत् ॥ ६ ॥
śliṣṭāṅgaṃ dyutimantaṃ ca susvaraṃ priyadarśanam . etairguṇaiśca saṃyuktaṃ devabhūmiṣu yojayet .. 6 ..
Shloka 7
स्थूलं प्रांशुं बृहद्देहं मेघगम्भीरनिस्वनम् । रौद्रस्वभावनेत्रं च स्वभावभ्रुकुटीमुखम् ॥ ७ ॥
sthūlaṃ prāṃśuṃ bṛhaddehaṃ meghagambhīranisvanam . raudrasvabhāvanetraṃ ca svabhāvabhrukuṭīmukham .. 7 ..
Shloka 8
रक्षोदानवदैत्यानां भूमिकासु प्रयोजयेत् । पुरुषाणां प्रयोगस्तु तथाङ्गक्रिययान्वितः ॥ ८ ॥
rakṣodānavadaityānāṃ bhūmikāsu prayojayet . puruṣāṇāṃ prayogastu tathāṅgakriyayānvitaḥ .. 8 ..
Shloka 9
सुनेत्रसुभ्रुवः स्वङ्गाः सुललाटाः सुनासिकाः । स्वोष्ठाः सुगण्डाः सुमुखाः सुकण्ठाः सुशिरोधराः ॥ ९ ॥
sunetrasubhruvaḥ svaṅgāḥ sulalāṭāḥ sunāsikāḥ . svoṣṭhāḥ sugaṇḍāḥ sumukhāḥ sukaṇṭhāḥ suśirodharāḥ .. 9 ..
Shloka 10
स्वङ्गप्रत्यङ्गसंयुक्ता न दीर्घा न च मन्थराः । न स्थूला न कृशाश्चैव स्वभावेन व्यवस्थिताः ॥ १० ॥
svaṅgapratyaṅgasaṃyuktā na dīrghā na ca mantharāḥ . na sthūlā na kṛśāścaiva svabhāvena vyavasthitāḥ .. 10 ..
Shloka 11
सुशीला ज्ञानवन्तश्च तथा च प्रियदर्शनाः । कुमारराजभूमौ तु संयोज्याश्च नरोत्तमाः ॥ ११ ॥
suśīlā jñānavantaśca tathā ca priyadarśanāḥ . kumārarājabhūmau tu saṃyojyāśca narottamāḥ .. 11 ..
Shloka 12
अङ्गैरविकलैर्धीरं स्फुटं वसनकर्मणि । न दीर्घं नैव च स्थूलमूहापोहविचक्षणम् ॥ १२ ॥
aṅgairavikalairdhīraṃ sphuṭaṃ vasanakarmaṇi . na dīrghaṃ naiva ca sthūlamūhāpohavicakṣaṇam .. 12 ..
Shloka 13
अदीनं च प्रगल्भं च प्रत्युत्पन्नविनिश्चयम् । सेनापतेरमात्यानां भूमिकासु प्रयोजयेत् ॥ १३ ॥
adīnaṃ ca pragalbhaṃ ca pratyutpannaviniścayam . senāpateramātyānāṃ bhūmikāsu prayojayet .. 13 ..
Shloka 14
पिङ्गाक्षं घोणनासं च नेत्रमुच्चमथापि वा । कञ्चुकिश्रोत्रियादीनां भूमिकासु नियोजयेत् ॥ १४ ॥
piṅgākṣaṃ ghoṇanāsaṃ ca netramuccamathāpi vā . kañcukiśrotriyādīnāṃ bhūmikāsu niyojayet .. 14 ..
Shloka 15
एवमन्येष्वपि तथा नाट्यधर्मविभागतः । देशवेषानुरूपेण पात्रं योज्यं स्वभूमिषु ॥ १५ ॥
evamanyeṣvapi tathā nāṭyadharmavibhāgataḥ . deśaveṣānurūpeṇa pātraṃ yojyaṃ svabhūmiṣu .. 15 ..
Shloka 16
मन्थरं वामनं कुब्जं विकृतं विकृताननम् । विष्टब्धनेत्रं काणाक्षं स्थूलं चिपिटनासिकम् ॥ १६ ॥
mantharaṃ vāmanaṃ kubjaṃ vikṛtaṃ vikṛtānanam . viṣṭabdhanetraṃ kāṇākṣaṃ sthūlaṃ cipiṭanāsikam .. 16 ..
Shloka 17
दुर्जनं दुस्वभावं च विकृताचारमेव च । दासभूमौ प्रयुञ्जीत बुधो दासाङ्गसम्भवम् ॥ १७ ॥
durjanaṃ dusvabhāvaṃ ca vikṛtācārameva ca . dāsabhūmau prayuñjīta budho dāsāṅgasambhavam .. 17 ..
Shloka 18
प्रकृत्याऽतिकृशं क्षामं तपःश्रान्तेषु योजयेत् । तथा च पुरुषं स्थूलमुपरोधेषु योजयेत् ॥ १८ ॥
prakṛtyā'tikṛśaṃ kṣāmaṃ tapaḥśrānteṣu yojayet . tathā ca puruṣaṃ sthūlamuparodheṣu yojayet .. 18 ..
Shloka 19
यदि वा नेदृशाः सन्ति प्रकृत्या पुरुषा द्विजाः । आचार्यबुद्ध्या योज्यास्तु भावचेष्टास्वभावतः ॥ १९ ॥
yadi vā nedṛśāḥ santi prakṛtyā puruṣā dvijāḥ . ācāryabuddhyā yojyāstu bhāvaceṣṭāsvabhāvataḥ .. 19 ..
Shloka 20
या यस्य सदृशी चेष्टा ह्युत्तमाधममध्यमा । स तथाऽऽचार्ययोगेन नियम्या भावभाविनी ॥ २० ॥
yā yasya sadṛśī ceṣṭā hyuttamādhamamadhyamā . sa tathā''cāryayogena niyamyā bhāvabhāvinī .. 20 ..
Shloka 21
अतः परं प्रवक्ष्यामि भरतानां विकल्पनम् । भरताश्रयाश्च भरतो विदूषकः सौरिकस्तथा नान्दी । नन्दी ससूत्रधारो नाट्यरसो नायकश्चैव ॥ २१ ॥
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi bharatānāṃ vikalpanam . bharatāśrayāśca bharato vidūṣakaḥ saurikastathā nāndī . nandī sasūtradhāro nāṭyaraso nāyakaścaiva .. 21 ..
Shloka 22
मुकुटाभरणविकल्पौ विज्ञेयो माल्यवस्तुविविधैश्च । कारककुशीलवाद्या विज्ञेया नामतश्चैव ॥ २२ ॥
mukuṭābharaṇavikalpau vijñeyo mālyavastuvividhaiśca . kārakakuśīlavādyā vijñeyā nāmataścaiva .. 22 ..
Shloka 23
धुर्यवदेको यस्मादुद्धारोऽनेकभूमिकायुक्तः । भाण्डग्रहोपकरणैनाट्यं भरतो भवेत् तस्मात् ॥ २३ ॥
dhuryavadeko yasmāduddhāro'nekabhūmikāyuktaḥ . bhāṇḍagrahopakaraṇaināṭyaṃ bharato bhavet tasmāt .. 23 ..
Shloka 24
लोकाहृदाश्रयकृता सर्वप्रकृतिप्रचारसंयुक्ता । नानाश्रयां प्रकुरुते तथा च नारी तु सर्वत्र ॥ २४ ॥
lokāhṛdāśrayakṛtā sarvaprakṛtipracārasaṃyuktā . nānāśrayāṃ prakurute tathā ca nārī tu sarvatra .. 24 ..
Shloka 25
प्रत्युत्पन्नप्रतिभो नर्मकृतो नर्मगर्भनिर्भेदः । छेदविदूषितवचनो विदूषको नाम विज्ञेयः ॥ २५ ॥
pratyutpannapratibho narmakṛto narmagarbhanirbhedaḥ . chedavidūṣitavacano vidūṣako nāma vijñeyaḥ .. 25 ..
Shloka 26
तूर्यतिस्तु नरः सर्वातोद्यप्रवादने कुशलः । तूरपरिग्रहयुक्तो विज्ञेयस्तौरिको नाम ॥ २६ ॥
tūryatistu naraḥ sarvātodyapravādane kuśalaḥ . tūraparigrahayukto vijñeyastauriko nāma .. 26 ..
Shloka 27
नटनृति धात्वर्थोऽयं भूतं नाटयति लोकवृत्तान्तम् । रसभावसत्वयुक्तं यस्मात् तस्मान्नटो भवति ॥ २७ ॥
naṭanṛti dhātvartho'yaṃ bhūtaṃ nāṭayati lokavṛttāntam . rasabhāvasatvayuktaṃ yasmāt tasmānnaṭo bhavati .. 27 ..
Shloka 28
स्तुत्यभिवादनकृतैर्मधुरैर्वाक्यैः सुमङ्गलाचारैः । सर्व स्तौति हि लोकं यस्मात् तस्माद्भवेद्वादी ॥ २८ ॥
stutyabhivādanakṛtairmadhurairvākyaiḥ sumaṅgalācāraiḥ . sarva stauti hi lokaṃ yasmāt tasmādbhavedvādī .. 28 ..
Shloka 29
भावेभ्यो बहुधाऽस्मिन् रसा वदति नाट्ययोगेषु । प्राकृतसंस्कृतपाठ्यो नन्दी नामेति स ज्ञेयः ॥ २९ ॥
bhāvebhyo bahudhā'smin rasā vadati nāṭyayogeṣu . prākṛtasaṃskṛtapāṭhyo nandī nāmeti sa jñeyaḥ .. 29 ..
Shloka 30
गीतस्य च वाद्यस्य च पाठ्यस्य च नैकभावविहितस्य । शिष्टोपदेशयोगात् सूत्रज्ञः सूत्रधारस्तु ॥ ३० ॥
gītasya ca vādyasya ca pāṭhyasya ca naikabhāvavihitasya . śiṣṭopadeśayogāt sūtrajñaḥ sūtradhārastu .. 30 ..
Shloka 31
यस्मात् यथोपदिष्टान् रसांश्च भावांश्च सत्वसंयुक्तान् । भूमिविकल्पैर्नयति च नाट्यकरः कीर्तितस्तस्मात् ॥ ३१ ॥
yasmāt yathopadiṣṭān rasāṃśca bhāvāṃśca satvasaṃyuktān . bhūmivikalpairnayati ca nāṭyakaraḥ kīrtitastasmāt .. 31 ..
Shloka 32
चतुरातोद्यविधानं सर्वस्य तु शास्त्रखे दविहितस्य । नाट्यस्यान्तं गच्छति तस्माद्वै नायकोऽभिहितः ॥ ३२ ॥
caturātodyavidhānaṃ sarvasya tu śāstrakhe davihitasya . nāṭyasyāntaṃ gacchati tasmādvai nāyako'bhihitaḥ .. 32 ..
Shloka 33
नानाप्रकृतिसमुत्थं करोति यः शीर्षकं मुकुटयोगे । विविधैर्वेषविशेषैः स च कुटकारस्तु विज्ञेयः ॥ ३३ ॥
nānāprakṛtisamutthaṃ karoti yaḥ śīrṣakaṃ mukuṭayoge . vividhairveṣaviśeṣaiḥ sa ca kuṭakārastu vijñeyaḥ .. 33 ..
Shloka 34
भाण्डकवाद्यज्ञा या लयतालज्ञा रसानुविद्धा च । सर्वाङ्गसुन्दरी वै कर्तव्या नाटकीया तु ॥ ३४ ॥
bhāṇḍakavādyajñā yā layatālajñā rasānuviddhā ca . sarvāṅgasundarī vai kartavyā nāṭakīyā tu .. 34 ..
Shloka 35
यस्त्वाभरणं कुर्याद् बहुविधविहितं स चाभरणः । यश्चोपकरणयोगात् स तेन नाम्नाऽभिधातव्यः ॥ ३५ ॥
yastvābharaṇaṃ kuryād bahuvidhavihitaṃ sa cābharaṇaḥ . yaścopakaraṇayogāt sa tena nāmnā'bhidhātavyaḥ .. 35 ..
Shloka 36
यो वै माल्यं कुरुते पङ्चविधं माल्याकृत् स विज्ञेयः । यश्चापि वेषयोगं कुरुते स च वेषकारी तु ॥ ३६ ॥
yo vai mālyaṃ kurute paṅcavidhaṃ mālyākṛt sa vijñeyaḥ . yaścāpi veṣayogaṃ kurute sa ca veṣakārī tu .. 36 ..
Shloka 37
चित्रज्ञश्चित्रकरो वस्त्रस्य रञ्जानात्तथा रजकः । जत्वश्मलोहकाष्ठैर्द्रव्यकरैः कारुकश्चैव ॥ ३७ ॥
citrajñaścitrakaro vastrasya rañjānāttathā rajakaḥ . jatvaśmalohakāṣṭhairdravyakaraiḥ kārukaścaiva .. 37 ..
Shloka 38
नानातोद्यविधाने प्रयोगयुक्तः प्रवादने कुशलः । अतोद्येऽप्यतिकुशलो यस्मात् स कुशलवो ज्ञेयः ॥ ३८ ॥
nānātodyavidhāne prayogayuktaḥ pravādane kuśalaḥ . atodye'pyatikuśalo yasmāt sa kuśalavo jñeyaḥ .. 38 ..
Shloka 39
यद्यत् समाश्रयन्ते शिल्पं वा कर्म वा प्रयोगं वा । तनैवोपगतगुणा विज्ञेया नामतः पुरुषाः ॥ ३९ ॥
yadyat samāśrayante śilpaṃ vā karma vā prayogaṃ vā . tanaivopagataguṇā vijñeyā nāmataḥ puruṣāḥ .. 39 ..
Shloka 40
एवं तु नाटकविधौ जातिर्नटसंश्रया बुधैर्ज्ञेया । नाट्योपकरणयुक्ता नानाशिल्पप्रसक्ता च ॥ ४० ॥
evaṃ tu nāṭakavidhau jātirnaṭasaṃśrayā budhairjñeyā . nāṭyopakaraṇayuktā nānāśilpaprasaktā ca .. 40 ..
Shloka 41
उक्तोऽत्र भूमिकान्यासः प्रयोक्तारश्च योगतः । आदिष्टं नाट्यशास्त्रं च मुनयः किमिहोच्यताम् ॥४१ ॥
ukto'tra bhūmikānyāsaḥ prayoktāraśca yogataḥ . ādiṣṭaṃ nāṭyaśāstraṃ ca munayaḥ kimihocyatām ..41 ..
Shloka 42
इति भरतीये नाट्यशास्त्रे भूमिकाविकल्पाध्यायः पञ्चत्रिंशः ॥ ३५ ॥
iti bharatīye nāṭyaśāstre bhūmikāvikalpādhyāyaḥ pañcatriṃśaḥ .. 35 ..

Add to Playlist

Practice Later

No Playlist Found

Create a Verse Post


namo namaḥ!

भाषा चुने (Choose Language)

namo namaḥ!

Sign Up to practice more than 60 Vedic Scriptures and 100 of chants, one verse at a time.

Login to track your learning and teaching progress.


Sign In