॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय ३५ ॥
|| nāṭyaśāstram adhyāya 35 ||
॥ श्रीरस्तु ॥
|| śrīrastu ||
अथ पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ।
atha pañcatriṃśo'dhyāyaḥ |
विन्यासं भूमिकानां च सम्प्रवक्ष्यामि नाटके । यादृशो यस्य कर्तव्यो विन्यासो भूमिकास्वथ ॥ १ ॥
vinyāsaṃ bhūmikānāṃ ca sampravakṣyāmi nāṭake | yādṛśo yasya kartavyo vinyāso bhūmikāsvatha || 1 ||
गतिवागङ्गचेष्टाभिः सत्त्वशीलस्वभावतः । परीक्ष्य पात्रं तज्ज्ञस्तु युञ्ज्याद् भूमिनिवेशने ॥ २ ॥
gativāgaṅgaceṣṭābhiḥ sattvaśīlasvabhāvataḥ | parīkṣya pātraṃ tajjñastu yuñjyād bhūminiveśane || 2 ||
तस्मिन्नन्विष्य हि गुणवान् कार्या पात्रसमाश्रया । न खेदजननं बुद्धेराचार्यस्य भविष्यति ॥ ३ ॥
tasminnanviṣya hi guṇavān kāryā pātrasamāśrayā | na khedajananaṃ buddherācāryasya bhaviṣyati || 3 ||
आचार्यः पात्रजांश्चैव गुणाञ्ज्ञात्वा स्वभावजान् । ततः कुर्याद् यथायोगं नृणां भूमिनिवेशनम् ॥ ४ ॥
ācāryaḥ pātrajāṃścaiva guṇāñjñātvā svabhāvajān | tataḥ kuryād yathāyogaṃ nṛṇāṃ bhūminiveśanam || 4 ||
अङ्गप्रत्यङ्गसंयुक्तमहीनाङ्गं वयोन्वितम् । न स्थूलं न कृशं चैव न दीर्घं न च मन्थरम् ॥ ५ ॥
aṅgapratyaṅgasaṃyuktamahīnāṅgaṃ vayonvitam | na sthūlaṃ na kṛśaṃ caiva na dīrghaṃ na ca mantharam || 5 ||
श्लिष्टाङ्गं द्युतिमन्तं च सुस्वरं प्रियदर्शनम् । एतैर्गुणैश्च संयुक्तं देवभूमिषु योजयेत् ॥ ६ ॥
śliṣṭāṅgaṃ dyutimantaṃ ca susvaraṃ priyadarśanam | etairguṇaiśca saṃyuktaṃ devabhūmiṣu yojayet || 6 ||
स्थूलं प्रांशुं बृहद्देहं मेघगम्भीरनिस्वनम् । रौद्रस्वभावनेत्रं च स्वभावभ्रुकुटीमुखम् ॥ ७ ॥
sthūlaṃ prāṃśuṃ bṛhaddehaṃ meghagambhīranisvanam | raudrasvabhāvanetraṃ ca svabhāvabhrukuṭīmukham || 7 ||
रक्षोदानवदैत्यानां भूमिकासु प्रयोजयेत् । पुरुषाणां प्रयोगस्तु तथाङ्गक्रिययान्वितः ॥ ८ ॥
rakṣodānavadaityānāṃ bhūmikāsu prayojayet | puruṣāṇāṃ prayogastu tathāṅgakriyayānvitaḥ || 8 ||
सुनेत्रसुभ्रुवः स्वङ्गाः सुललाटाः सुनासिकाः । स्वोष्ठाः सुगण्डाः सुमुखाः सुकण्ठाः सुशिरोधराः ॥ ९ ॥
sunetrasubhruvaḥ svaṅgāḥ sulalāṭāḥ sunāsikāḥ | svoṣṭhāḥ sugaṇḍāḥ sumukhāḥ sukaṇṭhāḥ suśirodharāḥ || 9 ||
स्वङ्गप्रत्यङ्गसंयुक्ता न दीर्घा न च मन्थराः । न स्थूला न कृशाश्चैव स्वभावेन व्यवस्थिताः ॥ १० ॥
svaṅgapratyaṅgasaṃyuktā na dīrghā na ca mantharāḥ | na sthūlā na kṛśāścaiva svabhāvena vyavasthitāḥ || 10 ||
सुशीला ज्ञानवन्तश्च तथा च प्रियदर्शनाः । कुमारराजभूमौ तु संयोज्याश्च नरोत्तमाः ॥ ११ ॥
suśīlā jñānavantaśca tathā ca priyadarśanāḥ | kumārarājabhūmau tu saṃyojyāśca narottamāḥ || 11 ||
अङ्गैरविकलैर्धीरं स्फुटं वसनकर्मणि । न दीर्घं नैव च स्थूलमूहापोहविचक्षणम् ॥ १२ ॥
aṅgairavikalairdhīraṃ sphuṭaṃ vasanakarmaṇi | na dīrghaṃ naiva ca sthūlamūhāpohavicakṣaṇam || 12 ||
अदीनं च प्रगल्भं च प्रत्युत्पन्नविनिश्चयम् । सेनापतेरमात्यानां भूमिकासु प्रयोजयेत् ॥ १३ ॥
adīnaṃ ca pragalbhaṃ ca pratyutpannaviniścayam | senāpateramātyānāṃ bhūmikāsu prayojayet || 13 ||
पिङ्गाक्षं घोणनासं च नेत्रमुच्चमथापि वा । कञ्चुकिश्रोत्रियादीनां भूमिकासु नियोजयेत् ॥ १४ ॥
piṅgākṣaṃ ghoṇanāsaṃ ca netramuccamathāpi vā | kañcukiśrotriyādīnāṃ bhūmikāsu niyojayet || 14 ||
एवमन्येष्वपि तथा नाट्यधर्मविभागतः । देशवेषानुरूपेण पात्रं योज्यं स्वभूमिषु ॥ १५ ॥
evamanyeṣvapi tathā nāṭyadharmavibhāgataḥ | deśaveṣānurūpeṇa pātraṃ yojyaṃ svabhūmiṣu || 15 ||
मन्थरं वामनं कुब्जं विकृतं विकृताननम् । विष्टब्धनेत्रं काणाक्षं स्थूलं चिपिटनासिकम् ॥ १६ ॥
mantharaṃ vāmanaṃ kubjaṃ vikṛtaṃ vikṛtānanam | viṣṭabdhanetraṃ kāṇākṣaṃ sthūlaṃ cipiṭanāsikam || 16 ||
दुर्जनं दुस्वभावं च विकृताचारमेव च । दासभूमौ प्रयुञ्जीत बुधो दासाङ्गसम्भवम् ॥ १७ ॥
durjanaṃ dusvabhāvaṃ ca vikṛtācārameva ca | dāsabhūmau prayuñjīta budho dāsāṅgasambhavam || 17 ||
प्रकृत्याऽतिकृशं क्षामं तपःश्रान्तेषु योजयेत् । तथा च पुरुषं स्थूलमुपरोधेषु योजयेत् ॥ १८ ॥
prakṛtyā'tikṛśaṃ kṣāmaṃ tapaḥśrānteṣu yojayet | tathā ca puruṣaṃ sthūlamuparodheṣu yojayet || 18 ||
यदि वा नेदृशाः सन्ति प्रकृत्या पुरुषा द्विजाः । आचार्यबुद्ध्या योज्यास्तु भावचेष्टास्वभावतः ॥ १९ ॥
yadi vā nedṛśāḥ santi prakṛtyā puruṣā dvijāḥ | ācāryabuddhyā yojyāstu bhāvaceṣṭāsvabhāvataḥ || 19 ||
या यस्य सदृशी चेष्टा ह्युत्तमाधममध्यमा । स तथाऽऽचार्ययोगेन नियम्या भावभाविनी ॥ २० ॥
yā yasya sadṛśī ceṣṭā hyuttamādhamamadhyamā | sa tathā''cāryayogena niyamyā bhāvabhāvinī || 20 ||
अतः परं प्रवक्ष्यामि भरतानां विकल्पनम् । भरताश्रयाश्च भरतो विदूषकः सौरिकस्तथा नान्दी । नन्दी ससूत्रधारो नाट्यरसो नायकश्चैव ॥ २१ ॥
ataḥ paraṃ pravakṣyāmi bharatānāṃ vikalpanam | bharatāśrayāśca bharato vidūṣakaḥ saurikastathā nāndī | nandī sasūtradhāro nāṭyaraso nāyakaścaiva || 21 ||
मुकुटाभरणविकल्पौ विज्ञेयो माल्यवस्तुविविधैश्च । कारककुशीलवाद्या विज्ञेया नामतश्चैव ॥ २२ ॥
mukuṭābharaṇavikalpau vijñeyo mālyavastuvividhaiśca | kārakakuśīlavādyā vijñeyā nāmataścaiva || 22 ||
धुर्यवदेको यस्मादुद्धारोऽनेकभूमिकायुक्तः । भाण्डग्रहोपकरणैनाट्यं भरतो भवेत् तस्मात् ॥ २३ ॥
dhuryavadeko yasmāduddhāro'nekabhūmikāyuktaḥ | bhāṇḍagrahopakaraṇaināṭyaṃ bharato bhavet tasmāt || 23 ||
लोकाहृदाश्रयकृता सर्वप्रकृतिप्रचारसंयुक्ता । नानाश्रयां प्रकुरुते तथा च नारी तु सर्वत्र ॥ २४ ॥
lokāhṛdāśrayakṛtā sarvaprakṛtipracārasaṃyuktā | nānāśrayāṃ prakurute tathā ca nārī tu sarvatra || 24 ||
प्रत्युत्पन्नप्रतिभो नर्मकृतो नर्मगर्भनिर्भेदः । छेदविदूषितवचनो विदूषको नाम विज्ञेयः ॥ २५ ॥
pratyutpannapratibho narmakṛto narmagarbhanirbhedaḥ | chedavidūṣitavacano vidūṣako nāma vijñeyaḥ || 25 ||
तूर्यतिस्तु नरः सर्वातोद्यप्रवादने कुशलः । तूरपरिग्रहयुक्तो विज्ञेयस्तौरिको नाम ॥ २६ ॥
tūryatistu naraḥ sarvātodyapravādane kuśalaḥ | tūraparigrahayukto vijñeyastauriko nāma || 26 ||
नटनृति धात्वर्थोऽयं भूतं नाटयति लोकवृत्तान्तम् । रसभावसत्वयुक्तं यस्मात् तस्मान्नटो भवति ॥ २७ ॥
naṭanṛti dhātvartho'yaṃ bhūtaṃ nāṭayati lokavṛttāntam | rasabhāvasatvayuktaṃ yasmāt tasmānnaṭo bhavati || 27 ||
स्तुत्यभिवादनकृतैर्मधुरैर्वाक्यैः सुमङ्गलाचारैः । सर्व स्तौति हि लोकं यस्मात् तस्माद्भवेद्वादी ॥ २८ ॥
stutyabhivādanakṛtairmadhurairvākyaiḥ sumaṅgalācāraiḥ | sarva stauti hi lokaṃ yasmāt tasmādbhavedvādī || 28 ||
भावेभ्यो बहुधाऽस्मिन् रसा वदति नाट्ययोगेषु । प्राकृतसंस्कृतपाठ्यो नन्दी नामेति स ज्ञेयः ॥ २९ ॥
bhāvebhyo bahudhā'smin rasā vadati nāṭyayogeṣu | prākṛtasaṃskṛtapāṭhyo nandī nāmeti sa jñeyaḥ || 29 ||
गीतस्य च वाद्यस्य च पाठ्यस्य च नैकभावविहितस्य । शिष्टोपदेशयोगात् सूत्रज्ञः सूत्रधारस्तु ॥ ३० ॥
gītasya ca vādyasya ca pāṭhyasya ca naikabhāvavihitasya | śiṣṭopadeśayogāt sūtrajñaḥ sūtradhārastu || 30 ||
यस्मात् यथोपदिष्टान् रसांश्च भावांश्च सत्वसंयुक्तान् । भूमिविकल्पैर्नयति च नाट्यकरः कीर्तितस्तस्मात् ॥ ३१ ॥
yasmāt yathopadiṣṭān rasāṃśca bhāvāṃśca satvasaṃyuktān | bhūmivikalpairnayati ca nāṭyakaraḥ kīrtitastasmāt || 31 ||
चतुरातोद्यविधानं सर्वस्य तु शास्त्रखे दविहितस्य । नाट्यस्यान्तं गच्छति तस्माद्वै नायकोऽभिहितः ॥ ३२ ॥
caturātodyavidhānaṃ sarvasya tu śāstrakhe davihitasya | nāṭyasyāntaṃ gacchati tasmādvai nāyako'bhihitaḥ || 32 ||
नानाप्रकृतिसमुत्थं करोति यः शीर्षकं मुकुटयोगे । विविधैर्वेषविशेषैः स च कुटकारस्तु विज्ञेयः ॥ ३३ ॥
nānāprakṛtisamutthaṃ karoti yaḥ śīrṣakaṃ mukuṭayoge | vividhairveṣaviśeṣaiḥ sa ca kuṭakārastu vijñeyaḥ || 33 ||
भाण्डकवाद्यज्ञा या लयतालज्ञा रसानुविद्धा च । सर्वाङ्गसुन्दरी वै कर्तव्या नाटकीया तु ॥ ३४ ॥
bhāṇḍakavādyajñā yā layatālajñā rasānuviddhā ca | sarvāṅgasundarī vai kartavyā nāṭakīyā tu || 34 ||
यस्त्वाभरणं कुर्याद् बहुविधविहितं स चाभरणः । यश्चोपकरणयोगात् स तेन नाम्नाऽभिधातव्यः ॥ ३५ ॥
yastvābharaṇaṃ kuryād bahuvidhavihitaṃ sa cābharaṇaḥ | yaścopakaraṇayogāt sa tena nāmnā'bhidhātavyaḥ || 35 ||
यो वै माल्यं कुरुते पङ्चविधं माल्याकृत् स विज्ञेयः । यश्चापि वेषयोगं कुरुते स च वेषकारी तु ॥ ३६ ॥
yo vai mālyaṃ kurute paṅcavidhaṃ mālyākṛt sa vijñeyaḥ | yaścāpi veṣayogaṃ kurute sa ca veṣakārī tu || 36 ||
चित्रज्ञश्चित्रकरो वस्त्रस्य रञ्जानात्तथा रजकः । जत्वश्मलोहकाष्ठैर्द्रव्यकरैः कारुकश्चैव ॥ ३७ ॥
citrajñaścitrakaro vastrasya rañjānāttathā rajakaḥ | jatvaśmalohakāṣṭhairdravyakaraiḥ kārukaścaiva || 37 ||
नानातोद्यविधाने प्रयोगयुक्तः प्रवादने कुशलः । अतोद्येऽप्यतिकुशलो यस्मात् स कुशलवो ज्ञेयः ॥ ३८ ॥
nānātodyavidhāne prayogayuktaḥ pravādane kuśalaḥ | atodye'pyatikuśalo yasmāt sa kuśalavo jñeyaḥ || 38 ||
यद्यत् समाश्रयन्ते शिल्पं वा कर्म वा प्रयोगं वा । तनैवोपगतगुणा विज्ञेया नामतः पुरुषाः ॥ ३९ ॥
yadyat samāśrayante śilpaṃ vā karma vā prayogaṃ vā | tanaivopagataguṇā vijñeyā nāmataḥ puruṣāḥ || 39 ||
एवं तु नाटकविधौ जातिर्नटसंश्रया बुधैर्ज्ञेया । नाट्योपकरणयुक्ता नानाशिल्पप्रसक्ता च ॥ ४० ॥
evaṃ tu nāṭakavidhau jātirnaṭasaṃśrayā budhairjñeyā | nāṭyopakaraṇayuktā nānāśilpaprasaktā ca || 40 ||
उक्तोऽत्र भूमिकान्यासः प्रयोक्तारश्च योगतः । आदिष्टं नाट्यशास्त्रं च मुनयः किमिहोच्यताम् ॥४१ ॥
ukto'tra bhūmikānyāsaḥ prayoktāraśca yogataḥ | ādiṣṭaṃ nāṭyaśāstraṃ ca munayaḥ kimihocyatām ||41 ||
इति भरतीये नाट्यशास्त्रे भूमिकाविकल्पाध्यायः पञ्चत्रिंशः ॥ ३५ ॥
iti bharatīye nāṭyaśāstre bhūmikāvikalpādhyāyaḥ pañcatriṃśaḥ || 35 ||
ॐ श्री परमात्मने नमः