Gyaandweep | Bharatmuni Natyashastra Trayovimsho Adhyaya

Adhyaya Begins

॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय २३ ॥

PADACHEDA

॥ नाट्य-शास्त्रम् अध्याय ॥

TRANSLITERATION

.. nāṭya-śāstram adhyāya ..

Adhyaya Begins

॥ श्रीरस्तु ॥

PADACHEDA

॥ श्रीः अस्तु ॥

TRANSLITERATION

.. śrīḥ astu ..

Adhyaya Begins

अथ त्रयोविंशोऽध्यायः ।

PADACHEDA

अथ त्रयोविंशः अध्यायः ।

TRANSLITERATION

atha trayoviṃśaḥ adhyāyaḥ .

Shloka 1

विशेषयेत्कलाः सर्वा यस्मात्तस्मात्तु वैशिकः । वेशोपचारे साधुर्वा वैशिकः परिकीर्तितः ॥ १॥

PADACHEDA

विशेषयेत् कलाः सर्वाः यस्मात् तस्मात् तु वैशिकः । वेश-उपचारे साधुः वा वैशिकः परिकीर्तितः ॥ १॥

TRANSLITERATION

viśeṣayet kalāḥ sarvāḥ yasmāt tasmāt tu vaiśikaḥ . veśa-upacāre sādhuḥ vā vaiśikaḥ parikīrtitaḥ .. 1..

Shloka 2

यो हि सर्वकलोपेतः सर्वशिल्पविचक्षणः । स्त्रीचित्तग्रहणाभिज्ञो वैशिकः स भवेत्पुमान् ॥ २॥

PADACHEDA

यः हि सर्व-कला-उपेतः सर्व-शिल्प-विचक्षणः । स्त्री-चित्त-ग्रहण-अभिज्ञः वैशिकः स भवेत् पुमान् ॥ २॥

TRANSLITERATION

yaḥ hi sarva-kalā-upetaḥ sarva-śilpa-vicakṣaṇaḥ . strī-citta-grahaṇa-abhijñaḥ vaiśikaḥ sa bhavet pumān .. 2..

Shloka 3

गुणस्तस्य तु विज्ञेयाः स्वशरीरसमुत्थिताः । आहार्याः सहजाश्चैव त्रयस्त्रिंशत्समासतः ॥ ३॥

PADACHEDA

गुणः तस्य तु विज्ञेयाः स्व-शरीर-समुत्थिताः । आहार्याः सहजाः च एव त्रयस्त्रिंशत् समासतस् ॥ ३॥

TRANSLITERATION

guṇaḥ tasya tu vijñeyāḥ sva-śarīra-samutthitāḥ . āhāryāḥ sahajāḥ ca eva trayastriṃśat samāsatas .. 3..

Shloka 4

शास्त्रविच्छिल्पसम्पन्नो रूपवान् प्रियदर्शनः विक्रान्तो धृतिमांश्चैव वयोवेषकुलान्वितः ॥ ४॥

PADACHEDA

शास्त्र-विद् शिल्प-सम्पन्नः रूपवान् प्रिय-दर्शनः विक्रान्तः धृतिमान् च एव वयः-वेष-कुल-अन्वितः ॥ ४॥

TRANSLITERATION

śāstra-vid śilpa-sampannaḥ rūpavān priya-darśanaḥ vikrāntaḥ dhṛtimān ca eva vayaḥ-veṣa-kula-anvitaḥ .. 4..

Shloka 5

सुरभिर्मधुरस्त्यागि सहिष्णुरविकत्थनः अशङ्कितः प्रियाभाषी चतुरः शुभदः शुचिः ॥ ५॥

PADACHEDA

सुरभिः मधुरः त्यागि सहिष्णुः अविकत्थनः अशङ्कितः प्रिय-आभाषी चतुरः शुभ-दः शुचिः ॥ ५॥

TRANSLITERATION

surabhiḥ madhuraḥ tyāgi sahiṣṇuḥ avikatthanaḥ aśaṅkitaḥ priya-ābhāṣī caturaḥ śubha-daḥ śuciḥ .. 5..

Shloka 6

कामोपचारकुशलो दक्षिणो देशकालवित् । अदीनवाक्यः स्मितवान् वाग्मी दक्षः प्रियंवदः ॥ ६॥

PADACHEDA

काम-उपचार-कुशलः दक्षिणः देश-काल-विद् । अदीन-वाक्यः स्मितवान् वाग्मी दक्षः प्रियंवदः ॥ ६॥

TRANSLITERATION

kāma-upacāra-kuśalaḥ dakṣiṇaḥ deśa-kāla-vid . adīna-vākyaḥ smitavān vāgmī dakṣaḥ priyaṃvadaḥ .. 6..

Shloka 7

स्त्रीलुब्धाः संविभागी च श्रद्धधानो दृढस्मृतिः । गम्यासु चाप्यविस्रम्भी मानी चेति हि वैशिकः ॥ ७॥

PADACHEDA

स्त्री-लुब्धाः संविभागी च दृढ-स्मृतिः । गम्यासु च अपि अविस्रम्भी मानी च इति हि वैशिकः ॥ ७॥

TRANSLITERATION

strī-lubdhāḥ saṃvibhāgī ca dṛḍha-smṛtiḥ . gamyāsu ca api avisrambhī mānī ca iti hi vaiśikaḥ .. 7..

Shloka 8

अनुयुक्तः शुचिर्दक्षो दक्षिणः प्रतिपत्तिमान् । भवेच्चित्राभिधायी च वयस्यस्तस्य तद्गुणः ॥ ८॥

PADACHEDA

अनुयुक्तः शुचिः दक्षः दक्षिणः प्रतिपत्तिमान् । भवेत् चित्र-अभिधायी च वयस्यः तस्य तद्-गुणः ॥ ८॥

TRANSLITERATION

anuyuktaḥ śuciḥ dakṣaḥ dakṣiṇaḥ pratipattimān . bhavet citra-abhidhāyī ca vayasyaḥ tasya tad-guṇaḥ .. 8..

Shloka 9

विज्ञानगुणसम्पना कथिनी लिङ्गिनी तथा । प्रातिवेश्या सखी दासी कुमारी कारुशिल्पिनी ॥ ९॥

PADACHEDA

कथिनी लिङ्गिनी तथा । प्रातिवेश्या सखी दासी कुमारी कारु-शिल्पिनी ॥ ९॥

TRANSLITERATION

kathinī liṅginī tathā . prātiveśyā sakhī dāsī kumārī kāru-śilpinī .. 9..

Shloka 10

धात्री पाषण्डिनी चैव तथा रङ्गोपजीविनी । प्रोत्साहनेऽथकुशला मधुरकथा दक्षिणाथकालज्ञा ॥ १०॥

PADACHEDA

धात्री पाषण्डिनी च एव तथा रङ्गोपजीविनी । प्रोत्साहने अथ कुशला मधुर-कथा दक्षिणा अथ काल-ज्ञा ॥ १०॥

TRANSLITERATION

dhātrī pāṣaṇḍinī ca eva tathā raṅgopajīvinī . protsāhane atha kuśalā madhura-kathā dakṣiṇā atha kāla-jñā .. 10..

Shloka 11

लडहा संवृतमन्त्रा दूती त्वेभिर्गुणैः कार्या । तयाप्युत्साहनं कार्यं नानादर्शितकारणम् ॥ ११॥

PADACHEDA

लडहा संवृत-मन्त्रा दूती तु एभिः गुणैः कार्या । तया अपि उत्साहनम् कार्यम् नाना दर्शित-कारणम् ॥ ११॥

TRANSLITERATION

laḍahā saṃvṛta-mantrā dūtī tu ebhiḥ guṇaiḥ kāryā . tayā api utsāhanam kāryam nānā darśita-kāraṇam .. 11..

Shloka 12

यथोक्तकथनं चैव तथा भावप्रदर्शनम् । न जडं रूपसम्पन्नं नार्थवन्तं न चातुरम् ॥ १२॥

PADACHEDA

यथा उक्त-कथनम् च एव तथा भाव-प्रदर्शनम् । न जडम् रूप-सम्पन्नम् न अर्थवन्तम् न चातुरम् ॥ १२॥

TRANSLITERATION

yathā ukta-kathanam ca eva tathā bhāva-pradarśanam . na jaḍam rūpa-sampannam na arthavantam na cāturam .. 12..

Shloka 13

दूतं वाऽप्यथवा दूतीं बुधः कुर्यात्कदाचन । कुलभोगधनाधिक्यैः कृत्वाधिकविकत्थनम् ॥ १३॥

PADACHEDA

दूतम् वा अपि अथवा दूतीम् बुधः कुर्यात् कदाचन । कुल-भोग-धन-आधिक्यैः कृत्वा अधिक-विकत्थनम् ॥ १३॥

TRANSLITERATION

dūtam vā api athavā dūtīm budhaḥ kuryāt kadācana . kula-bhoga-dhana-ādhikyaiḥ kṛtvā adhika-vikatthanam .. 13..

Shloka 14

दूती निवेदयेत्काममर्थांश्चैवानुवर्णयेत् । न चाकामप्रवृत्तायाः कृद्धाया वापि सङ्गमः ॥ १४॥

PADACHEDA

दूती निवेदयेत् कामम् अर्थान् च एव अनुवर्णयेत् । न च अ काम-प्रवृत्तायाः कृद्धायाः वा अपि सङ्गमः ॥ १४॥

TRANSLITERATION

dūtī nivedayet kāmam arthān ca eva anuvarṇayet . na ca a kāma-pravṛttāyāḥ kṛddhāyāḥ vā api saṅgamaḥ .. 14..

Shloka 15

नानुपायः प्रकर्तव्यो दूत्या हि पुरुषाश्रयः । उत्सवे रत्रिसञ्चार उद्द्याने मित्रवेश्मनि ॥ १५॥

PADACHEDA

न अनुपायः प्रकर्तव्यः दूत्याः हि पुरुष-आश्रयः । उत्सवे रत्रि-सञ्चारे उद्द्याने मित्र-वेश्मनि ॥ १५॥

TRANSLITERATION

na anupāyaḥ prakartavyaḥ dūtyāḥ hi puruṣa-āśrayaḥ . utsave ratri-sañcāre uddyāne mitra-veśmani .. 15..

Shloka 16

धात्रिगृहेषु सख्या वा तथा चैव निमन्त्रणे । व्याधितव्यपदेशेन शुन्यागारनिवेशने ॥ १६॥

PADACHEDA

धात्रि-गृहेषु सख्याः वा तथा च एव निमन्त्रणे । व्याधित-व्यपदेशेन शुनी-आगार-निवेशने ॥ १६॥

TRANSLITERATION

dhātri-gṛheṣu sakhyāḥ vā tathā ca eva nimantraṇe . vyādhita-vyapadeśena śunī-āgāra-niveśane .. 16..

Shloka 17

कार्यः समागमो नॄणां स्त्रीभिः प्रथमसङ्गमे । एवं समागमं कृत्वा सोपायं विधिपूर्वकम् ॥ १७॥

PADACHEDA

कार्यः समागमः नॄणाम् स्त्रीभिः प्रथम-सङ्गमे । एवम् समागमम् कृत्वा स उपायम् विधि-पूर्वकम् ॥ १७॥

TRANSLITERATION

kāryaḥ samāgamaḥ nṝṇām strībhiḥ prathama-saṅgame . evam samāgamam kṛtvā sa upāyam vidhi-pūrvakam .. 17..

Shloka 18

अनुरक्ता विरक्ता वा लिङ्गाकारैस्तु लक्षयेत् । स्वभावभावातिशयैर्नारी या मदनाश्रया ॥ १८॥

PADACHEDA

अनुरक्ता विरक्ता वा लिङ्ग-आकारैः तु लक्षयेत् । स्वभाव-भाव-अतिशयैः नारी या मदन-आश्रया ॥ १८॥

TRANSLITERATION

anuraktā viraktā vā liṅga-ākāraiḥ tu lakṣayet . svabhāva-bhāva-atiśayaiḥ nārī yā madana-āśrayā .. 18..

Shloka 19

करोति निभृतां लीलां नित्यं सा मदनातुरा । सखीमध्ये गुणान् ब्रूते स्वधनं च प्रयच्छति ॥ १९॥

PADACHEDA

करोति निभृताम् लीलाम् नित्यम् सा मदन-आतुरा । सखी-मध्ये गुणान् ब्रूते स्व-धनम् च प्रयच्छति ॥ १९॥

TRANSLITERATION

karoti nibhṛtām līlām nityam sā madana-āturā . sakhī-madhye guṇān brūte sva-dhanam ca prayacchati .. 19..

Shloka 20

पूजयत्यस्य मित्राणि द्वेष्टि शत्रुजनं सदा । गमागमे सखीनां या हृष्टा भवति चाधिकम् ॥ २०॥

PADACHEDA

पूजयति अस्य मित्राणि द्वेष्टि शत्रु-जनम् सदा । गम-आगमे सखीनाम् या हृष्टा भवति च अधिकम् ॥ २०॥

TRANSLITERATION

pūjayati asya mitrāṇi dveṣṭi śatru-janam sadā . gama-āgame sakhīnām yā hṛṣṭā bhavati ca adhikam .. 20..

Shloka 21

तुष्यत्यस्य कथाभिस्तु सस्नेहं च निरीक्षते । सुप्ते तु पश्चात् स्वपिति चुम्बिता प्रतिचुम्बति ॥ २१॥

PADACHEDA

तुष्यति अस्य कथाभिः तु स स्नेहम् च निरीक्षते । सुप्ते तु पश्चात् स्वपिति चुम्बिता प्रतिचुम्बति ॥ २१॥

TRANSLITERATION

tuṣyati asya kathābhiḥ tu sa sneham ca nirīkṣate . supte tu paścāt svapiti cumbitā praticumbati .. 21..

Shloka 22

उत्तिष्ठत्यपि पूर्वं च तथा क्लेशसहापि च । उत्सवे मुदिता या च व्यसने या च दुःखिता ॥ २२॥

PADACHEDA

उत्तिष्ठति अपि पूर्वम् च तथा क्लेश-सहा अपि च । उत्सवे मुदिता या च व्यसने या च दुःखिता ॥ २२॥

TRANSLITERATION

uttiṣṭhati api pūrvam ca tathā kleśa-sahā api ca . utsave muditā yā ca vyasane yā ca duḥkhitā .. 22..

Shloka 23

एवंविधैर्गुणैर्युक्ता त्वनुरक्ता तु सा स्मृता । विरक्तायास्तु चिन्हानि चुम्बिता नाभिचुम्बति ॥ २३॥

PADACHEDA

एवंविधैः गुणैः युक्ता तु अनुरक्ता तु सा स्मृता । विरक्तायाः तु चिन्हानि चुम्बिता न अभिचुम्बति ॥ २३॥

TRANSLITERATION

evaṃvidhaiḥ guṇaiḥ yuktā tu anuraktā tu sā smṛtā . viraktāyāḥ tu cinhāni cumbitā na abhicumbati .. 23..

Shloka 24

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे त्रयोविंशः ॥

PADACHEDA

इति भारतीये नाट्य-शास्त्रे त्रयोविंशः ॥

TRANSLITERATION

iti bhāratīye nāṭya-śāstre trayoviṃśaḥ ..

Shloka 25

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे त्रयोविंशः ॥

PADACHEDA

इति भारतीये नाट्य-शास्त्रे त्रयोविंशः ॥

TRANSLITERATION

iti bhāratīye nāṭya-śāstre trayoviṃśaḥ ..

Shloka 26

इति भारतीये नाट्यशास्त्रे त्रयोविंशः ॥

PADACHEDA

इति भारतीये नाट्य-शास्त्रे त्रयोविंशः ॥