॥ नाट्यशास्त्रम् अध्याय ३० ॥
|| nāṭyaśāstram adhyāya 30 ||
॥ श्रीरस्तु ॥
|| śrīrastu ||
त्रिंशोऽध्यायः
triṃśo'dhyāyaḥ
अतोद्यं सुषिरं नाम ज्ञेयं वंशगतं बुधैः । वैण एव विधिस्तत्र स्वरग्रामसमाश्रयः ॥ १ ॥
atodyaṃ suṣiraṃ nāma jñeyaṃ vaṃśagataṃ budhaiḥ | vaiṇa eva vidhistatra svaragrāmasamāśrayaḥ || 1 ||
द्विकत्रिकचतुष्कास्तु ज्ञेया वंशगताः स्वराः । कम्प्यमानार्थमुक्ताश्च व्यक्तमुक्तास्तथैव च ॥ २ ॥
dvikatrikacatuṣkāstu jñeyā vaṃśagatāḥ svarāḥ | kampyamānārthamuktāśca vyaktamuktāstathaiva ca || 2 ||
तत्रोपरि यथा ह्येकः स्वरो वैणस्वरान्तरे । प्राप्नोत्यन्यत्वमेवेह तथा वंशगतोऽपि हि ॥ ३ ॥
tatropari yathā hyekaḥ svaro vaiṇasvarāntare | prāpnotyanyatvameveha tathā vaṃśagato'pi hi || 3 ||
द्विकस्त्रिकश्चतुष्को वा श्रुतिसङ्ख्यो भवेत् स्वरः । अनीरणात्तु शेषाणां स्वराणामपि सम्भवः । अङ्गुलीवादनकृतं तच्च मे सन्निबोधत ॥ ४ ॥
dvikastrikaścatuṣko vā śrutisaṅkhyo bhavet svaraḥ | anīraṇāttu śeṣāṇāṃ svarāṇāmapi sambhavaḥ | aṅgulīvādanakṛtaṃ tacca me sannibodhata || 4 ||
व्यक्तमुक्ताङ्गुलिस्तत्र स्वरो ज्ञेयश्चतुःश्रुतिः । कम्प्यमानाङ्गुलिश्चैव त्रिश्रुतिः परिकीर्तितः । द्विकोऽर्धाङ्गुलिमुक्तः स्यादिति श्रुत्याश्रिताः स्वराः ॥ ५ ॥
vyaktamuktāṅgulistatra svaro jñeyaścatuḥśrutiḥ | kampyamānāṅguliścaiva triśrutiḥ parikīrtitaḥ | dviko'rdhāṅgulimuktaḥ syāditi śrutyāśritāḥ svarāḥ || 5 ||
एते स्युर्मध्यमग्रामे भूयः षड्जाश्रिताः पुनः । व्यक्तमुक्ताङ्गुलिकृताः षड्जमध्यमपञ्चमाः ॥ ६ ॥
ete syurmadhyamagrāme bhūyaḥ ṣaḍjāśritāḥ punaḥ | vyaktamuktāṅgulikṛtāḥ ṣaḍjamadhyamapañcamāḥ || 6 ||
ऋषभो धैवतश्चापि कम्प्यमानाङ्गुलीकृतौ । अर्धमुक्ताङ्गुलिश्चैव गान्धारोऽथ निषादवान् ॥ ७ ॥
ṛṣabho dhaivataścāpi kampyamānāṅgulīkṛtau | ardhamuktāṅguliścaiva gāndhāro'tha niṣādavān || 7 ||
स्वरसाधारणश्चापि काकल्यन्तरसंज्ञया । निषादगान्धारकृतौ षड्जमध्यमयोरपि ॥ ८ ॥
svarasādhāraṇaścāpi kākalyantarasaṃjñayā | niṣādagāndhārakṛtau ṣaḍjamadhyamayorapi || 8 ||
विपर्यया सन्निकर्षे श्रुतिलक्षणसिद्धितः । वैणकण्ठप्रवेशेन सिद्धा एकाश्रिताः स्वराः ॥ ९ ॥
viparyayā sannikarṣe śrutilakṣaṇasiddhitaḥ | vaiṇakaṇṭhapraveśena siddhā ekāśritāḥ svarāḥ || 9 ||
यं यं गाता स्वरं गच्छेत् तं तं वंशेन वादयेत् । शारीरवैणवंश्यानामेकीभावः प्रशस्यते ॥ १० ॥
yaṃ yaṃ gātā svaraṃ gacchet taṃ taṃ vaṃśena vādayet | śārīravaiṇavaṃśyānāmekībhāvaḥ praśasyate || 10 ||
अविचलितमविच्छिन्नं वर्णालङ्कारसंयुतं विधिवत् । ललितं मधुरं स्निग्धं वेणोरेवं स्मृतं वाद्यम् ॥ ११ ॥
avicalitamavicchinnaṃ varṇālaṅkārasaṃyutaṃ vidhivat | lalitaṃ madhuraṃ snigdhaṃ veṇorevaṃ smṛtaṃ vādyam || 11 ||
एवमेतत् स्वरगतं विज्ञेयङ्गानयोक्तृभिः । अतः परं प्रवक्ष्यामि धनातोद्यविकल्पनम् ॥ १२ ॥
evametat svaragataṃ vijñeyaṅgānayoktṛbhiḥ | ataḥ paraṃ pravakṣyāmi dhanātodyavikalpanam || 12 ||
इति भरतीये नाट्यशास्त्रे सुषिरातोद्यलक्षणं नामाध्यायस्त्रिंशः ॥
iti bharatīye nāṭyaśāstre suṣirātodyalakṣaṇaṃ nāmādhyāyastriṃśaḥ ||
ॐ श्री परमात्मने नमः