मैत्रेय उवाच -
ध्रुवं निवृत्तं प्रतिबुद्ध्य वैशसाद् अपेतमन्युं भगवान् धनेश्वरः । तत्रागतश्चारणयक्षकिन्नरैः संस्तूयमानो न्यवदत् कृताञ्जलिम् ॥ १ ॥
dhruvaṃ nivṛttaṃ pratibuddhya vaiśasād apetamanyuṃ bhagavān dhaneśvaraḥ | tatrāgataścāraṇayakṣakinnaraiḥ saṃstūyamāno nyavadat kṛtāñjalim || 1 ||
धनद उवाच - (अनुष्टुप्)
भो भोः क्षत्रियदायाद परितुष्टोऽस्मि तेऽनघ । यत्त्वं पितामहादेशाद् वैरं दुस्त्यजमत्यजः ॥ २ ॥
bho bhoḥ kṣatriyadāyāda parituṣṭo'smi te'nagha | yattvaṃ pitāmahādeśād vairaṃ dustyajamatyajaḥ || 2 ||
न भवान् अवधीद्यक्षान् न यक्षा भ्रातरं तव । काल एव हि भूतानां प्रभुरप्ययभावयोः ॥ ३ ॥
na bhavān avadhīdyakṣān na yakṣā bhrātaraṃ tava | kāla eva hi bhūtānāṃ prabhurapyayabhāvayoḥ || 3 ||
अहं त्वमित्यपार्था धीः अज्ञानात् पुरुषस्य हि । स्वाप्नीवाभात्यतद्ध्यानाद् यया बन्धविपर्ययौ ॥ ४ ॥
ahaṃ tvamityapārthā dhīḥ ajñānāt puruṣasya hi | svāpnīvābhātyataddhyānād yayā bandhaviparyayau || 4 ||
तद्गच्छ ध्रुव भद्रं ते भगवन्तं अधोक्षजम् । सर्वभूतात्मभावेन सर्वभूतात्मविग्रहम् ॥ ५ ॥
tadgaccha dhruva bhadraṃ te bhagavantaṃ adhokṣajam | sarvabhūtātmabhāvena sarvabhūtātmavigraham || 5 ||
भजस्व भजनीयाङ्घ्रिं अभवाय भवच्छिदम् । युक्तं विरहितं शक्त्या गुणमय्यात्ममायया ॥ ॥ ६ ॥
bhajasva bhajanīyāṅghriṃ abhavāya bhavacchidam | yuktaṃ virahitaṃ śaktyā guṇamayyātmamāyayā || || 6 ||
वृणीहि कामं नृप यन्मनोगतं मत्तस्त्वमौत्तानपदेऽविशङ्कितः । वरं वरार्होऽम्बुजनाभपादयोः अनन्तरं त्वां वयमङ्ग शुश्रुम ॥ ७ ॥
vṛṇīhi kāmaṃ nṛpa yanmanogataṃ mattastvamauttānapade'viśaṅkitaḥ | varaṃ varārho'mbujanābhapādayoḥ anantaraṃ tvāṃ vayamaṅga śuśruma || 7 ||
मैत्रेय उवाच - (अनुष्टुप्)
स राजराजेन वराय चोदितो ध्रुवो महाभागवतो महामतिः । हरौ स वव्रेऽचलितां स्मृतिं यया तरत्ययत्नेन दुरत्ययं तमः ॥ ८ ॥
sa rājarājena varāya codito dhruvo mahābhāgavato mahāmatiḥ | harau sa vavre'calitāṃ smṛtiṃ yayā taratyayatnena duratyayaṃ tamaḥ || 8 ||
तस्य प्रीतेन मनसा तां दत्त्वैडविडस्ततः । पश्यतोऽन्तर्दधे सोऽपि स्वपुरं प्रत्यपद्यत ॥ ९ ॥
tasya prītena manasā tāṃ dattvaiḍaviḍastataḥ | paśyato'ntardadhe so'pi svapuraṃ pratyapadyata || 9 ||
अथायजत यज्ञेशं क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः । द्रव्यक्रियादेवतानां कर्म कर्मफलप्रदम् ॥ १० ॥
athāyajata yajñeśaṃ kratubhirbhūridakṣiṇaiḥ | dravyakriyādevatānāṃ karma karmaphalapradam || 10 ||
सर्वात्मनि अच्युतेऽसर्वे तीव्रौघां भक्तिमुद्वहन् । ददर्शात्मनि भूतेषु तं एव अवस्थितं विभुम् ॥ ११ ॥
sarvātmani acyute'sarve tīvraughāṃ bhaktimudvahan | dadarśātmani bhūteṣu taṃ eva avasthitaṃ vibhum || 11 ||
तमेवं शीलसम्पन्नं ब्रह्मण्यं दीनवत्सलम् । गोप्तारं धर्मसेतूनां मेनिरे पितरं प्रजाः ॥ १२ ॥
tamevaṃ śīlasampannaṃ brahmaṇyaṃ dīnavatsalam | goptāraṃ dharmasetūnāṃ menire pitaraṃ prajāḥ || 12 ||
षट्त्रिंशद् वर्षसाहस्रं शशास क्षितिमण्डलम् । भोगैः पुण्यक्षयं कुर्वन् अभोगैः अशुभक्षयम् ॥ १३ ॥
ṣaṭtriṃśad varṣasāhasraṃ śaśāsa kṣitimaṇḍalam | bhogaiḥ puṇyakṣayaṃ kurvan abhogaiḥ aśubhakṣayam || 13 ||
एवं बहुसवं कालं महात्माविचलेन्द्रियः । त्रिवर्गौपयिकं नीत्वा पुत्रायादान् नृपासनम् ॥ १४ ॥
evaṃ bahusavaṃ kālaṃ mahātmāvicalendriyaḥ | trivargaupayikaṃ nītvā putrāyādān nṛpāsanam || 14 ||
मन्यमान इदं विश्वं मायारचितमात्मनि । अविद्यारचितस्वप्न गन्धर्वनगरोपमम् ॥ १५ ॥
manyamāna idaṃ viśvaṃ māyāracitamātmani | avidyāracitasvapna gandharvanagaropamam || 15 ||
आत्मस्त्र्यपत्यसुहृदो बलमृद्धकोशम् अन्तःपुरं परिविहारभुवश्च रम्याः । भूमण्डलं जलधिमेखलमाकलय्य कालोपसृष्टमिति स प्रययौ विशालाम् ॥ १६ ॥
ātmastryapatyasuhṛdo balamṛddhakośam antaḥpuraṃ parivihārabhuvaśca ramyāḥ | bhūmaṇḍalaṃ jaladhimekhalamākalayya kālopasṛṣṭamiti sa prayayau viśālām || 16 ||
तस्यां विशुद्धकरणः शिववार्विगाह्य बद्ध्वाऽऽसनं जितमरुन्मनसाऽऽहृताक्षः । स्थूले दधार भगवत्प्रतिरूप एतद् ध्यायन् तदव्यवहितो व्यसृजत्समाधौ ॥ १७ ॥
tasyāṃ viśuddhakaraṇaḥ śivavārvigāhya baddhvā''sanaṃ jitamarunmanasā''hṛtākṣaḥ | sthūle dadhāra bhagavatpratirūpa etad dhyāyan tadavyavahito vyasṛjatsamādhau || 17 ||
भक्तिं हरौ भगवति प्रवहन्नजस्रम् आनन्दबाष्पकलया मुहुरर्द्यमानः । विक्लिद्यमानहृदयः पुलकाचिताङ्गो नात्मानमस्मरदसाविति मुक्तलिङ्गः ॥ १८ ॥
bhaktiṃ harau bhagavati pravahannajasram ānandabāṣpakalayā muhurardyamānaḥ | viklidyamānahṛdayaḥ pulakācitāṅgo nātmānamasmaradasāviti muktaliṅgaḥ || 18 ||
(अनुष्टुप्)
स ददर्श विमानाग्र्यं नभसोऽवतरद् ध्रुवः । विभ्राजयद् दश दिशो राकापतिमिवोदितम् ॥ १९ ॥
sa dadarśa vimānāgryaṃ nabhaso'vatarad dhruvaḥ | vibhrājayad daśa diśo rākāpatimivoditam || 19 ||
तत्रानु देवप्रवरौ चतुर्भुजौ श्यामौ किशोरावरुणाम्बुजेक्षणौ । स्थिताववष्टभ्य गदां सुवाससौ किरीटहाराङ्गदचारुकुण्डलौ ॥ २० ॥
tatrānu devapravarau caturbhujau śyāmau kiśorāvaruṇāmbujekṣaṇau | sthitāvavaṣṭabhya gadāṃ suvāsasau kirīṭahārāṅgadacārukuṇḍalau || 20 ||
विज्ञाय तावुत्तमगायकिङ्करौ अभ्युत्थितः साध्वसविस्मृतक्रमः । ननाम नामानि गृणन्मधुद्विषः पार्षत्प्रधानौ इति संहताञ्जलिः ॥ २१ ॥
vijñāya tāvuttamagāyakiṅkarau abhyutthitaḥ sādhvasavismṛtakramaḥ | nanāma nāmāni gṛṇanmadhudviṣaḥ pārṣatpradhānau iti saṃhatāñjaliḥ || 21 ||
तं कृष्णपादाभिनिविष्टचेतसं बद्धाञ्जलिं प्रश्रयनम्रकन्धरम् । सुनन्दनन्दावुपसृत्य सस्मितं प्रत्यूचतुः पुष्करनाभसम्मतौ ॥ २२ ॥
taṃ kṛṣṇapādābhiniviṣṭacetasaṃ baddhāñjaliṃ praśrayanamrakandharam | sunandanandāvupasṛtya sasmitaṃ pratyūcatuḥ puṣkaranābhasammatau || 22 ||
सुनन्दनन्दावूचतुः - (अनुष्टुप्)
भो भो राजन् सुभद्रं ते वाचं नोऽवहितः श्रृणु । यः पञ्चवर्षस्तपसा भवान् देवमतीतृपत् ॥ २३ ॥
bho bho rājan subhadraṃ te vācaṃ no'vahitaḥ śrṛṇu | yaḥ pañcavarṣastapasā bhavān devamatītṛpat || 23 ||
तस्याखिलजगद्धातुः आवां देवस्य शार्ङ्गिणः । पार्षदौ इह सम्प्राप्तौ नेतुं त्वां भगवत्पदम् ॥ २४ ॥
tasyākhilajagaddhātuḥ āvāṃ devasya śārṅgiṇaḥ | pārṣadau iha samprāptau netuṃ tvāṃ bhagavatpadam || 24 ||
सुदुर्जयं विष्णुपदं जितं त्वया यत्सूरयोऽप्राप्य विचक्षते परम् । आतिष्ठ तच्चन्द्रदिवाकरादयो ग्रहर्क्षताराः परियन्ति दक्षिणम् ॥ २५ ॥
sudurjayaṃ viṣṇupadaṃ jitaṃ tvayā yatsūrayo'prāpya vicakṣate param | ātiṣṭha taccandradivākarādayo graharkṣatārāḥ pariyanti dakṣiṇam || 25 ||
(अनुष्टुप्)
अनास्थितं ते पितृभिः अन्यैरप्यङ्ग कर्हिचित् । आतिष्ठ जगतां वन्द्यं तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ २६ ॥
anāsthitaṃ te pitṛbhiḥ anyairapyaṅga karhicit | ātiṣṭha jagatāṃ vandyaṃ tadviṣṇoḥ paramaṃ padam || 26 ||
एतद्विमानप्रवरं उत्तमश्लोकमौलिना । उपस्थापितमायुष्मन् अधिरोढुं त्वमर्हसि ॥ २७ ॥
etadvimānapravaraṃ uttamaślokamaulinā | upasthāpitamāyuṣman adhiroḍhuṃ tvamarhasi || 27 ||
मैत्रेय उवाच -
निशम्य वैकुण्ठनियोज्यमुख्ययोः मधुच्युतं वाचमुरुक्रमप्रियः । कृताभिषेकः कृतनित्यमङ्गलो मुनीन् प्रणम्याशिषमभ्यवादयत् ॥ २८ ॥
niśamya vaikuṇṭhaniyojyamukhyayoḥ madhucyutaṃ vācamurukramapriyaḥ | kṛtābhiṣekaḥ kṛtanityamaṅgalo munīn praṇamyāśiṣamabhyavādayat || 28 ||
(अनुष्टुप्)
परीत्याभ्यर्च्य धिष्ण्याग्र्यं पार्षदौ अवभिवन्द्य च । इयेष तदधिष्ठातुं बिभ्रद्रूपं हिरण्मयम् ॥ २९ ॥
parītyābhyarcya dhiṣṇyāgryaṃ pārṣadau avabhivandya ca | iyeṣa tadadhiṣṭhātuṃ bibhradrūpaṃ hiraṇmayam || 29 ||
तदोत्तानपदः पुत्रो ददर्शान्तकमागतम् । मृत्योर्मूर्ध्नि पदं दत्त्वा आरुरोहाद्भुतं गृहम् ॥ ३० ॥
tadottānapadaḥ putro dadarśāntakamāgatam | mṛtyormūrdhni padaṃ dattvā ārurohādbhutaṃ gṛham || 30 ||
तदा दुन्दुभयो नेदुः मृदङ्गपणवादयः । गन्धर्वमुख्याः प्रजगुः पेतुः कुसुमवृष्टयः ॥ ३१ ॥
tadā dundubhayo neduḥ mṛdaṅgapaṇavādayaḥ | gandharvamukhyāḥ prajaguḥ petuḥ kusumavṛṣṭayaḥ || 31 ||
स च स्वर्लोकमारोक्ष्यन् सुनीतिं जननीं ध्रुवः । अन्वस्मरदगं हित्वा दीनां यास्ये त्रिविष्टपम् ॥ ३२ ॥
sa ca svarlokamārokṣyan sunītiṃ jananīṃ dhruvaḥ | anvasmaradagaṃ hitvā dīnāṃ yāsye triviṣṭapam || 32 ||
इति व्यवसितं तस्य व्यवसाय सुरोत्तमौ । दर्शयामासतुर्देवीं पुरो यानेन गच्छतीम् ॥ ३३ ॥
iti vyavasitaṃ tasya vyavasāya surottamau | darśayāmāsaturdevīṃ puro yānena gacchatīm || 33 ||
तत्र तत्र प्रशंसद्भिः पथि वैमानिकैः सुरैः । अवकीर्यमाणो ददृशे कुसुमैः क्रमशो ग्रहान् ॥ ३४ ॥
tatra tatra praśaṃsadbhiḥ pathi vaimānikaiḥ suraiḥ | avakīryamāṇo dadṛśe kusumaiḥ kramaśo grahān || 34 ||
त्रिलोकीं देवयानेन सोऽतिव्रज्य मुनीनपि । परस्ताद्यद्ध्रुवगतिः विष्णोः पदमथाभ्यगात् ॥ ३५ ॥
trilokīṃ devayānena so'tivrajya munīnapi | parastādyaddhruvagatiḥ viṣṇoḥ padamathābhyagāt || 35 ||
यद्भ्राजमानं स्वरुचैव सर्वतो लोकास्त्रयो ह्यनु विभ्राजन्त एते । यन्नाव्रजन्जन्तुषु येऽननुग्रहा व्रजन्ति भद्राणि चरन्ति येऽनिशम् ॥ ३६ ॥
yadbhrājamānaṃ svarucaiva sarvato lokāstrayo hyanu vibhrājanta ete | yannāvrajanjantuṣu ye'nanugrahā vrajanti bhadrāṇi caranti ye'niśam || 36 ||
(अनुष्टुप्)
शान्ताः समदृशः शुद्धाः सर्वभूतानुरञ्जनाः । यान्त्यञ्जसाच्युतपदं अच्युतप्रियबान्धवाः ॥ ३७ ॥
śāntāḥ samadṛśaḥ śuddhāḥ sarvabhūtānurañjanāḥ | yāntyañjasācyutapadaṃ acyutapriyabāndhavāḥ || 37 ||
इत्युत्तानपदः पुत्रो ध्रुवः कृष्णपरायणः । अभूत्त्रयाणां लोकानां चूडामणिरिवामलः ॥ ३८ ॥
ityuttānapadaḥ putro dhruvaḥ kṛṣṇaparāyaṇaḥ | abhūttrayāṇāṃ lokānāṃ cūḍāmaṇirivāmalaḥ || 38 ||
गम्भीरवेगोऽनिमिषं ज्योतिषां चक्रमाहितम् । यस्मिन् भ्रमति कौरव्य मेढ्यामिव गवां गणः ॥ ३९ ॥
gambhīravego'nimiṣaṃ jyotiṣāṃ cakramāhitam | yasmin bhramati kauravya meḍhyāmiva gavāṃ gaṇaḥ || 39 ||
महिमानं विलोक्यास्य नारदो भगवान् ऋषिः । आतोद्यं वितुदन् श्लोकान् सत्रेऽगायत् प्रचेतसाम् ॥ ४० ॥
mahimānaṃ vilokyāsya nārado bhagavān ṛṣiḥ | ātodyaṃ vitudan ślokān satre'gāyat pracetasām || 40 ||
नारद उवाच -
नूनं सुनीतेः पतिदेवतायाः तपःप्रभावस्य सुतस्य तां गतिम् । दृष्ट्वाभ्युपायानपि वेदवादिनो नैवाधिगन्तुं प्रभवन्ति किं नृपाः ॥ ४१ ॥
nūnaṃ sunīteḥ patidevatāyāḥ tapaḥprabhāvasya sutasya tāṃ gatim | dṛṣṭvābhyupāyānapi vedavādino naivādhigantuṃ prabhavanti kiṃ nṛpāḥ || 41 ||
यः पञ्चवर्षो गुरुदारवाक्शरैः भिन्नेन यातो हृदयेन दूयता । वनं मदादेशकरोऽजितं प्रभुं जिगाय तद्भक्तगुणैः पराजितम् ॥ ४२ ॥
yaḥ pañcavarṣo gurudāravākśaraiḥ bhinnena yāto hṛdayena dūyatā | vanaṃ madādeśakaro'jitaṃ prabhuṃ jigāya tadbhaktaguṇaiḥ parājitam || 42 ||
यः क्षत्रबन्धुर्भुवि तस्याधिरूढं अन्वारुरुक्षेदपि वर्षपूगैः । षट्पञ्चवर्षो यदहोभिरल्पैः प्रसाद्य वैकुण्ठमवाप तत्पदम् ॥ ४३ ॥
yaḥ kṣatrabandhurbhuvi tasyādhirūḍhaṃ anvārurukṣedapi varṣapūgaiḥ | ṣaṭpañcavarṣo yadahobhiralpaiḥ prasādya vaikuṇṭhamavāpa tatpadam || 43 ||
मैत्रेय उवाच - (अनुष्टुप्)
एतत्तेऽभिहितं सर्वं यत्पृष्टोऽहमिह त्वया । ध्रुवस्योद्दामयशसः चरितं सम्मतं सताम् ॥ ४४ ॥
etatte'bhihitaṃ sarvaṃ yatpṛṣṭo'hamiha tvayā | dhruvasyoddāmayaśasaḥ caritaṃ sammataṃ satām || 44 ||
धन्यं यशस्यमायुष्यं पुण्यं स्वस्त्ययनं महत् । स्वर्ग्यं ध्रौव्यं सौमनस्यं प्रशस्यमघमर्षणम् ॥ ४५ ॥
dhanyaṃ yaśasyamāyuṣyaṃ puṇyaṃ svastyayanaṃ mahat | svargyaṃ dhrauvyaṃ saumanasyaṃ praśasyamaghamarṣaṇam || 45 ||
श्रुत्वैतत् श्रद्धयाभीक्ष्णं अच्युतप्रियचेष्टितम् । भवेद्भक्तिर्भगवति यया स्यात् क्लेशसङ्क्षयः ॥ ४६ ॥
śrutvaitat śraddhayābhīkṣṇaṃ acyutapriyaceṣṭitam | bhavedbhaktirbhagavati yayā syāt kleśasaṅkṣayaḥ || 46 ||
महत्त्वमिच्छतां तीर्थं श्रोतुः शीलादयो गुणाः । यत्र तेजस्तदिच्छूनां मानो यत्र मनस्विनाम् ॥ ४७ ॥
mahattvamicchatāṃ tīrthaṃ śrotuḥ śīlādayo guṇāḥ | yatra tejastadicchūnāṃ māno yatra manasvinām || 47 ||
प्रयतः कीर्तयेत्प्रातः समवाये द्विजन्मनाम् । सायं च पुण्यश्लोकस्य ध्रुवस्य चरितं महत् ॥ ४८ ॥
prayataḥ kīrtayetprātaḥ samavāye dvijanmanām | sāyaṃ ca puṇyaślokasya dhruvasya caritaṃ mahat || 48 ||
पौर्णमास्यां सिनीवाल्यां द्वादश्यां श्रवणेऽथवा । दिनक्षये व्यतीपाते सङ्क्रमेऽर्कदिनेऽपि वा ॥ ४९ ॥
paurṇamāsyāṃ sinīvālyāṃ dvādaśyāṃ śravaṇe'thavā | dinakṣaye vyatīpāte saṅkrame'rkadine'pi vā || 49 ||
श्रावयेत् श्रद्दधानानां तीर्थपादपदाश्रयः । नेच्छन् तत्रात्मनात्मानं सन्तुष्ट इति सिध्यति ॥ ५० ॥
śrāvayet śraddadhānānāṃ tīrthapādapadāśrayaḥ | necchan tatrātmanātmānaṃ santuṣṭa iti sidhyati || 50 ||
ज्ञानमज्ञाततत्त्वाय यो दद्यात्सत्पथेऽमृतम् । कृपालोर्दीननाथस्य देवास्तस्यानुगृह्णते ॥ ५१ ॥
jñānamajñātatattvāya yo dadyātsatpathe'mṛtam | kṛpālordīnanāthasya devāstasyānugṛhṇate || 51 ||
इदं मया तेऽभिहितं कुरूद्वह ध्रुवस्य विख्यातविशुद्धकर्मणः । हित्वार्भकः क्रीडनकानि मातुः गृहं च विष्णुं शरणं यो जगाम ॥ ५२ ॥
idaṃ mayā te'bhihitaṃ kurūdvaha dhruvasya vikhyātaviśuddhakarmaṇaḥ | hitvārbhakaḥ krīḍanakāni mātuḥ gṛhaṃ ca viṣṇuṃ śaraṇaṃ yo jagāma || 52 ||
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे ध्रुवचरित नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥
iti śrīmadbhāgavate mahāpurāṇe pāramahaṃsyāṃ saṃhitāyāṃ caturthaskandhe dhruvacarita nāma dvādaśo'dhyāyaḥ || 12 ||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
