मैत्रेय उवाच - (अनुष्टुप्)
इति सन्दिश्य भगवान् बार्हिषदैरभिपूजितः । पश्यतां राजपुत्राणां तत्रैवान्तर्दधे हरः ॥ १ ॥
iti sandiśya bhagavān bārhiṣadairabhipūjitaḥ | paśyatāṃ rājaputrāṇāṃ tatraivāntardadhe haraḥ || 1 ||
रुद्रगीतं भगवतः स्तोत्रं सर्वे प्रचेतसः । जपन्तस्ते तपस्तेपुः वर्षाणां अयुतं जले ॥ २ ॥
rudragītaṃ bhagavataḥ stotraṃ sarve pracetasaḥ | japantaste tapastepuḥ varṣāṇāṃ ayutaṃ jale || 2 ||
प्राचीनबर्हिषं क्षत्तः कर्मस्वासक्तमानसम् । नारदोऽध्यात्मतत्त्वज्ञः कृपालुः प्रत्यबोधयत् ॥ ३ ॥
prācīnabarhiṣaṃ kṣattaḥ karmasvāsaktamānasam | nārado'dhyātmatattvajñaḥ kṛpāluḥ pratyabodhayat || 3 ||
श्रेयस्त्वं कतमद्राजन् कर्मणात्मन ईहसे । दुःखहानिः सुखावाप्तिः श्रेयस्तन्नेह चेष्यते ॥ ४ ॥
śreyastvaṃ katamadrājan karmaṇātmana īhase | duḥkhahāniḥ sukhāvāptiḥ śreyastanneha ceṣyate || 4 ||
राजोवाच -
न जानामि महाभाग परं कर्मापविद्धधीः । ब्रूहि मे विमलं ज्ञानं येन मुच्येय कर्मभिः ॥ ५ ॥
na jānāmi mahābhāga paraṃ karmāpaviddhadhīḥ | brūhi me vimalaṃ jñānaṃ yena mucyeya karmabhiḥ || 5 ||
गृहेषु कूटधर्मेषु पुत्रदारधनार्थधीः । न परं विन्दते मूढो भ्राम्यन् संसारवर्त्मसु ॥ ॥ ६ ॥
gṛheṣu kūṭadharmeṣu putradāradhanārthadhīḥ | na paraṃ vindate mūḍho bhrāmyan saṃsāravartmasu || || 6 ||
नारद उवाच -
भो भोः प्रजापते राजन् पशून् पश्य त्वयाध्वरे । संज्ञापिताञ्जीवसङ्घान् निर्घृणेन सहस्रशः ॥ ७ ॥
bho bhoḥ prajāpate rājan paśūn paśya tvayādhvare | saṃjñāpitāñjīvasaṅghān nirghṛṇena sahasraśaḥ || 7 ||
एते त्वां सम्प्रतीक्षन्ते स्मरन्तो वैशसं तव । सम्परेतमयःकूटैः छिन्दति उत्थितमन्यवः ॥ ८ ॥
ete tvāṃ sampratīkṣante smaranto vaiśasaṃ tava | samparetamayaḥkūṭaiḥ chindati utthitamanyavaḥ || 8 ||
अत्र ते कथयिष्येऽमुं इतिहासं पुरातनम् । पुरञ्जनस्य चरितं निबोध गदतो मम ॥ ९ ॥
atra te kathayiṣye'muṃ itihāsaṃ purātanam | purañjanasya caritaṃ nibodha gadato mama || 9 ||
आसीत्पुरञ्जनो नाम राजा राजन् बृहच्छ्रवाः । तस्याविज्ञातनामाऽऽसीत् सखाविज्ञातचेष्टितः ॥ १० ॥
āsītpurañjano nāma rājā rājan bṛhacchravāḥ | tasyāvijñātanāmā''sīt sakhāvijñātaceṣṭitaḥ || 10 ||
सोऽन्वेषमाणः शरणं बभ्राम पृथिवीं प्रभुः । नानुरूपं यदाविन्दद् अभूत्स विमना इव ॥ ११ ॥
so'nveṣamāṇaḥ śaraṇaṃ babhrāma pṛthivīṃ prabhuḥ | nānurūpaṃ yadāvindad abhūtsa vimanā iva || 11 ||
न साधु मेने ताः सर्वा भूतले यावतीः पुरः । कामान् कामयमानोऽसौ तस्य तस्योपपत्तये ॥ १२ ॥
na sādhu mene tāḥ sarvā bhūtale yāvatīḥ puraḥ | kāmān kāmayamāno'sau tasya tasyopapattaye || 12 ||
स एकदा हिमवतो दक्षिणेष्वथ सानुषु । ददर्श नवभिर्द्वार्भिः पुरं लक्षितलक्षणाम् ॥ १३ ॥
sa ekadā himavato dakṣiṇeṣvatha sānuṣu | dadarśa navabhirdvārbhiḥ puraṃ lakṣitalakṣaṇām || 13 ||
प्राकारोपवनाट्टाल परिखैरक्षतोरणैः । स्वर्णरौप्यायसैः शृङ्गैः सङ्कुलां सर्वतो गृहैः ॥ १४ ॥
prākāropavanāṭṭāla parikhairakṣatoraṇaiḥ | svarṇaraupyāyasaiḥ śṛṅgaiḥ saṅkulāṃ sarvato gṛhaiḥ || 14 ||
नीलस्फटिकवैदूर्य मुक्तामरकतारुणैः । कॢप्तहर्म्यस्थलीं दीप्तां श्रिया भोगवतीमिव ॥ १५ ॥
nīlasphaṭikavaidūrya muktāmarakatāruṇaiḥ | kḷptaharmyasthalīṃ dīptāṃ śriyā bhogavatīmiva || 15 ||
सभाचत्वर रथ्याभिः आक्रीडायतनापणैः । चैत्यध्वजपताकाभिः युक्तां विद्रुमवेदिभिः ॥ १६ ॥
sabhācatvara rathyābhiḥ ākrīḍāyatanāpaṇaiḥ | caityadhvajapatākābhiḥ yuktāṃ vidrumavedibhiḥ || 16 ||
पुर्यास्तु बाह्योपवने दिव्यद्रुमलताकुले । नदद् विहङ्गालिकुल कोलाहलजलाशये ॥ १७ ॥
puryāstu bāhyopavane divyadrumalatākule | nadad vihaṅgālikula kolāhalajalāśaye || 17 ||
हिमनिर्झरविप्रुष्मत् कुसुमाकरवायुना । चलत्प्रवालविटप नलिनीतटसम्पदि ॥ १८ ॥
himanirjharavipruṣmat kusumākaravāyunā | calatpravālaviṭapa nalinītaṭasampadi || 18 ||
नानारण्यमृगव्रातैः अनाबाधे मुनिव्रतैः । आहूतं मन्यते पान्थो यत्र कोकिलकूजितैः ॥ १९ ॥
nānāraṇyamṛgavrātaiḥ anābādhe munivrataiḥ | āhūtaṃ manyate pāntho yatra kokilakūjitaiḥ || 19 ||
यदृच्छयागतां तत्र ददर्श प्रमदोत्तमाम् । भृत्यैर्दशभिरायान्तीं एकैकशतनायकैः ॥ २० ॥
yadṛcchayāgatāṃ tatra dadarśa pramadottamām | bhṛtyairdaśabhirāyāntīṃ ekaikaśatanāyakaiḥ || 20 ||
अञ्चशीर्षाहिना गुप्तां प्रतीहारेण सर्वतः । अन्वेषमाणां ऋषभं अप्रौढां कामरूपिणीम् ॥ २१ ॥
añcaśīrṣāhinā guptāṃ pratīhāreṇa sarvataḥ | anveṣamāṇāṃ ṛṣabhaṃ aprauḍhāṃ kāmarūpiṇīm || 21 ||
सुनासां सुदतीं बालां सुकपोलां वराननाम् । समविन्यस्तकर्णाभ्यां बिभ्रतीं कुण्डलश्रियम् ॥ २२ ॥
sunāsāṃ sudatīṃ bālāṃ sukapolāṃ varānanām | samavinyastakarṇābhyāṃ bibhratīṃ kuṇḍalaśriyam || 22 ||
पिशङ्गनीवीं सुश्रोणीं श्यामां कनकमेखलाम् । पद्भ्यां क्वणद्भ्यां चलन्तीं नूपुरैर्देवतामिव ॥ २३ ॥
piśaṅganīvīṃ suśroṇīṃ śyāmāṃ kanakamekhalām | padbhyāṃ kvaṇadbhyāṃ calantīṃ nūpurairdevatāmiva || 23 ||
स्तनौ व्यञ्जितकैशोरौ समवृत्तौ निरन्तरौ । वस्त्रान्तेन निगूहन्तीं व्रीडया गजगामिनीम् ॥ २४ ॥
stanau vyañjitakaiśorau samavṛttau nirantarau | vastrāntena nigūhantīṃ vrīḍayā gajagāminīm || 24 ||
तामाह ललितं वीरः सव्रीडस्मितशोभनाम् । स्निग्धेनापाङ्गपुङ्खेन स्पृष्टः प्रेमोद्भ्रमद्भ्रुवा ॥ २५ ॥
tāmāha lalitaṃ vīraḥ savrīḍasmitaśobhanām | snigdhenāpāṅgapuṅkhena spṛṣṭaḥ premodbhramadbhruvā || 25 ||
का त्वं कञ्जपलाशाक्षि कस्यासीह कुतः सति । इमामुप पुरीं भीरु किं चिकीर्षसि शंस मे ॥ २६ ॥
kā tvaṃ kañjapalāśākṣi kasyāsīha kutaḥ sati | imāmupa purīṃ bhīru kiṃ cikīrṣasi śaṃsa me || 26 ||
क एतेऽनुपथा ये ते एकादश महाभटाः । एता वा ललनाः सुभ्रु कोऽयं तेऽहिः पुरःसरः ॥ २७ ॥
ka ete'nupathā ye te ekādaśa mahābhaṭāḥ | etā vā lalanāḥ subhru ko'yaṃ te'hiḥ puraḥsaraḥ || 27 ||
त्वं ह्रीर्भवान्यस्यथ वाग्रमा पतिं विचिन्वती किं मुनिवद्रहो वने । त्वदङ्घ्रिकामाप्तसमस्तकामं क्व पद्मकोशः पतितः कराग्रात् ॥ २८ ॥
tvaṃ hrīrbhavānyasyatha vāgramā patiṃ vicinvatī kiṃ munivadraho vane | tvadaṅghrikāmāptasamastakāmaṃ kva padmakośaḥ patitaḥ karāgrāt || 28 ||
नासां वरोर्वन्यतमा भुविस्पृक् पुरीं इमां वीरवरेण साकम् । अर्हस्यलङ्कर्तुमदभ्रकर्मणा लोकं परं श्रीरिव यज्ञपुंसा ॥ २९ ॥
nāsāṃ varorvanyatamā bhuvispṛk purīṃ imāṃ vīravareṇa sākam | arhasyalaṅkartumadabhrakarmaṇā lokaṃ paraṃ śrīriva yajñapuṃsā || 29 ||
यदेष मापाङ्गविखण्डितेन्द्रियं सव्रीडभावस्मितविभ्रमद्भ्रुवा । त्वयोपसृष्टो भगवान् मनोभवः प्रबाधतेऽथानुगृहाण शोभने ॥ ३० ॥
yadeṣa māpāṅgavikhaṇḍitendriyaṃ savrīḍabhāvasmitavibhramadbhruvā | tvayopasṛṣṭo bhagavān manobhavaḥ prabādhate'thānugṛhāṇa śobhane || 30 ||
त्वदाननं सुभ्रु सुतारलोचनं व्यालम्बिनीलालकवृन्दसंवृतम् । उन्नीय मे दर्शय वल्गुवाचकं यद्व्रीडया नाभिमुखं शुचिस्मिते ॥ ३१ ॥
tvadānanaṃ subhru sutāralocanaṃ vyālambinīlālakavṛndasaṃvṛtam | unnīya me darśaya valguvācakaṃ yadvrīḍayā nābhimukhaṃ śucismite || 31 ||
नारद उवाच - (अनुष्टुप्)
इत्थं पुरञ्जनं नारी याचमानमधीरवत् । अभ्यनन्दत तं वीरं हसन्ती वीर मोहिता ॥ ३२ ॥
itthaṃ purañjanaṃ nārī yācamānamadhīravat | abhyanandata taṃ vīraṃ hasantī vīra mohitā || 32 ||
न विदाम वयं सम्यक् कर्तारं पुरुषर्षभ । आत्मनश्च परस्यापि गोत्रं नाम च यत्कृतम् ॥ ३३ ॥
na vidāma vayaṃ samyak kartāraṃ puruṣarṣabha | ātmanaśca parasyāpi gotraṃ nāma ca yatkṛtam || 33 ||
इहाद्य सन्तमात्मानं विदाम न ततः परम् । येनेयं निर्मिता वीर पुरी शरणमात्मनः ॥ ३४ ॥
ihādya santamātmānaṃ vidāma na tataḥ param | yeneyaṃ nirmitā vīra purī śaraṇamātmanaḥ || 34 ||
एते सखायः सख्यो मे नरा नार्यश्च मानद । सुप्तायां मयि जागर्ति नागोऽयं पालयन् पुरीम् ॥ ३५ ॥
ete sakhāyaḥ sakhyo me narā nāryaśca mānada | suptāyāṃ mayi jāgarti nāgo'yaṃ pālayan purīm || 35 ||
दिष्ट्याऽऽगतोऽसि भद्रं ते ग्राम्यान् कामानभीप्ससे । उद्वहिष्यामि तांस्तेऽहं स्वबन्धुभिः अरिन्दम ॥ ३६ ॥
diṣṭyā''gato'si bhadraṃ te grāmyān kāmānabhīpsase | udvahiṣyāmi tāṃste'haṃ svabandhubhiḥ arindama || 36 ||
इमां त्वं अधितिष्ठस्व पुरीं नवमुखीं विभो । मयोपनीतान् गृह्णानः कामभोगान् शतं समाः ॥ ३७ ॥
imāṃ tvaṃ adhitiṣṭhasva purīṃ navamukhīṃ vibho | mayopanītān gṛhṇānaḥ kāmabhogān śataṃ samāḥ || 37 ||
कं नु त्वदन्यं रमये ह्यरतिज्ञमकोविदम् । असम्परायाभिमुखं अश्वस्तनविदं पशुम् ॥ ३८ ॥
kaṃ nu tvadanyaṃ ramaye hyaratijñamakovidam | asamparāyābhimukhaṃ aśvastanavidaṃ paśum || 38 ||
धर्मो ह्यत्रार्थकामौ च प्रजानन्दोऽमृतं यशः । लोका विशोका विरजा यान्न केवलिनो विदुः ॥ ३९ ॥
dharmo hyatrārthakāmau ca prajānando'mṛtaṃ yaśaḥ | lokā viśokā virajā yānna kevalino viduḥ || 39 ||
पितृदेवर्षिमर्त्यानां भूतानां आत्मनश्च ह । क्षेम्यं वदन्ति शरणं भवेऽस्मिन् यद्गृहाश्रमः ॥ ४० ॥
pitṛdevarṣimartyānāṃ bhūtānāṃ ātmanaśca ha | kṣemyaṃ vadanti śaraṇaṃ bhave'smin yadgṛhāśramaḥ || 40 ||
का नाम वीर विख्यातं वदान्यं प्रियदर्शनम् । न वृणीत प्रियं प्राप्तं मादृशी त्वादृशं पतिम् ॥ ४१ ॥
kā nāma vīra vikhyātaṃ vadānyaṃ priyadarśanam | na vṛṇīta priyaṃ prāptaṃ mādṛśī tvādṛśaṃ patim || 41 ||
कस्या मनस्ते भुवि भोगिभोगयोः स्त्रिया न सज्जेद्भुजयोर्महाभुज । योऽनाथवर्गाधिमलं घृणोद्धत स्मितावलोकेन चरत्यपोहितुम् ॥ ४२ ॥
kasyā manaste bhuvi bhogibhogayoḥ striyā na sajjedbhujayormahābhuja | yo'nāthavargādhimalaṃ ghṛṇoddhata smitāvalokena caratyapohitum || 42 ||
नारद उवाच - (अनुष्टुप्)
इति तौ दम्पती तत्र समुद्य समयं मिथः । तां प्रविश्य पुरीं राजन् मुमुदाते शतं समाः ॥ ४३ ॥
iti tau dampatī tatra samudya samayaṃ mithaḥ | tāṃ praviśya purīṃ rājan mumudāte śataṃ samāḥ || 43 ||
उपगीयमानो ललितं तत्र तत्र च गायकैः । क्रीडन् परिवृतः स्त्रीभिः ह्रदिनीं आविशत् शुचौ ॥ ४४ ॥
upagīyamāno lalitaṃ tatra tatra ca gāyakaiḥ | krīḍan parivṛtaḥ strībhiḥ hradinīṃ āviśat śucau || 44 ||
सप्तोपरि कृता द्वारः पुरस्तस्यास्तु द्वे अधः । पृथग् विषयगत्यर्थं तस्यां यः कश्चनेश्वरः ॥ ४५ ॥
saptopari kṛtā dvāraḥ purastasyāstu dve adhaḥ | pṛthag viṣayagatyarthaṃ tasyāṃ yaḥ kaścaneśvaraḥ || 45 ||
पञ्च द्वारस्तु पौरस्त्या दक्षिणैका तथोत्तरा । पश्चिमे द्वे अमूषां ते नामानि नृप वर्णये ॥ ४६ ॥
pañca dvārastu paurastyā dakṣiṇaikā tathottarā | paścime dve amūṣāṃ te nāmāni nṛpa varṇaye || 46 ||
खद्योताऽऽविर्मुखी च प्राग् द्वारावेकत्र निर्मिते । विभ्राजितं जनपदं याति ताभ्यां द्युमत्सखः ॥ ४७ ॥
khadyotā''virmukhī ca prāg dvārāvekatra nirmite | vibhrājitaṃ janapadaṃ yāti tābhyāṃ dyumatsakhaḥ || 47 ||
नलिनी नालिनी च प्राग् द्वारौ एकत्र निर्मिते । अवधूतसखस्ताभ्यां विषयं याति सौरभम् ॥ ४८ ॥
nalinī nālinī ca prāg dvārau ekatra nirmite | avadhūtasakhastābhyāṃ viṣayaṃ yāti saurabham || 48 ||
मुख्या नाम पुरस्ताद् द्वाः तयाऽऽपणबहूदनौ । विषयौ याति पुरराड् रसज्ञविपणान्वितः ॥ ४९ ॥
mukhyā nāma purastād dvāḥ tayā''paṇabahūdanau | viṣayau yāti purarāḍ rasajñavipaṇānvitaḥ || 49 ||
पितृहूर्नृप पुर्या द्वाः दक्षिणेन पुरञ्जनः । राष्ट्रं दक्षिणपञ्चालं याति श्रुतधरान्वितः ॥ ५० ॥
pitṛhūrnṛpa puryā dvāḥ dakṣiṇena purañjanaḥ | rāṣṭraṃ dakṣiṇapañcālaṃ yāti śrutadharānvitaḥ || 50 ||
देवहूर्नाम पुर्या द्वा उत्तरेण पुरञ्जनः । राष्ट्रं उत्तरपञ्चालं याति श्रुतधरान्वितः ॥ ५१ ॥
devahūrnāma puryā dvā uttareṇa purañjanaḥ | rāṣṭraṃ uttarapañcālaṃ yāti śrutadharānvitaḥ || 51 ||
आसुरी नाम पश्चाद् द्वाः तया याति पुरञ्जनः । ग्रामकं नाम विषयं दुर्मदेन समन्वितः ॥ ५२ ॥
āsurī nāma paścād dvāḥ tayā yāti purañjanaḥ | grāmakaṃ nāma viṣayaṃ durmadena samanvitaḥ || 52 ||
निर्ऋतिर्नाम पश्चाद् द्वाः तया याति पुरञ्जनः । वैशसं नाम विषयं लुब्धकेन समन्वितः ॥ ५३ ॥
nirṛtirnāma paścād dvāḥ tayā yāti purañjanaḥ | vaiśasaṃ nāma viṣayaṃ lubdhakena samanvitaḥ || 53 ||
अन्धावमीषां पौराणां निर्वाक् पेशस्कृतावुभौ । अक्षण्वतामधिपतिः ताभ्यां याति करोति च ॥ ५४ ॥
andhāvamīṣāṃ paurāṇāṃ nirvāk peśaskṛtāvubhau | akṣaṇvatāmadhipatiḥ tābhyāṃ yāti karoti ca || 54 ||
स यर्ह्यन्तःपुरगतो विषूचीनसमन्वितः । मोहं प्रसादं हर्षं वा याति जायात्मजोद्भवम् ॥ ५५ ॥
sa yarhyantaḥpuragato viṣūcīnasamanvitaḥ | mohaṃ prasādaṃ harṣaṃ vā yāti jāyātmajodbhavam || 55 ||
एवं कर्मसु संसक्तः कामात्मा वञ्चितोऽबुधः । महिषी यद् यद् ईहेत तत्तद् एवान्ववर्तत ॥ ५६ ॥
evaṃ karmasu saṃsaktaḥ kāmātmā vañcito'budhaḥ | mahiṣī yad yad īheta tattad evānvavartata || 56 ||
क्वचित्पिबन्त्यां पिबति मदिरां मदविह्वलः । अश्नन्त्यां क्वचिदश्नाति जक्षत्यां सह जक्षिति ॥ ५७ ॥
kvacitpibantyāṃ pibati madirāṃ madavihvalaḥ | aśnantyāṃ kvacidaśnāti jakṣatyāṃ saha jakṣiti || 57 ||
क्वचिद्गायति गायन्त्यां रुदत्यां रुदति क्वचित् । क्वचिद् हसन्त्यां हसति जल्पन्त्यामनु जल्पति ॥ ५८ ॥
kvacidgāyati gāyantyāṃ rudatyāṃ rudati kvacit | kvacid hasantyāṃ hasati jalpantyāmanu jalpati || 58 ||
क्वचिद् धावति धावन्त्यां तिष्ठन्त्यामनु तिष्ठति । अनु शेते शयानायां अन्वास्ते क्वचिदासतीम् ॥ ५९ ॥
kvacid dhāvati dhāvantyāṃ tiṣṭhantyāmanu tiṣṭhati | anu śete śayānāyāṃ anvāste kvacidāsatīm || 59 ||
क्वचित् श्रृणोति श्रृण्वन्त्यां पश्यन्त्यामनु पश्यति । क्वचित् जिघ्रति जिघ्रन्त्यां स्पृशन्त्यां स्पृशति क्वचित् । ॥ ६० ॥
kvacit śrṛṇoti śrṛṇvantyāṃ paśyantyāmanu paśyati | kvacit jighrati jighrantyāṃ spṛśantyāṃ spṛśati kvacit | || 60 ||
क्वचिच्च शोचतीं जायां अनु शोचति दीनवत् । अनु हृष्यति हृष्यन्त्यां मुदितामनु मोदते । ॥ ६१ ॥
kvacicca śocatīṃ jāyāṃ anu śocati dīnavat | anu hṛṣyati hṛṣyantyāṃ muditāmanu modate | || 61 ||
विप्रलब्धो महिष्यैवं सर्वप्रकृतिवञ्चितः । नेच्छन् अनुकरोत्यज्ञः क्लैब्यात् क्रीडामृगो यथा । ॥ ६२ ॥
vipralabdho mahiṣyaivaṃ sarvaprakṛtivañcitaḥ | necchan anukarotyajñaḥ klaibyāt krīḍāmṛgo yathā | || 62 ||
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां चतुर्थस्कन्धे पुरंजनोपाख्याने पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५ ॥
iti śrīmadbhāgavate mahāpurāṇe pāramahaṃsyāṃ saṃhitāyāṃ caturthaskandhe puraṃjanopākhyāne pañcaviṃśo'dhyāyaḥ || 25 ||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
