श्रीभगवानुवाच - ( अनुष्टुप् )
सत्त्वं रजस्तम इति गुणा बुद्धेर्न च आत्मनः । सत्त्वेनान्यतमौ हन्यात् सत्त्वं सत्त्वेन चैव हि ॥ १ ॥
sattvaṃ rajastama iti guṇā buddherna ca ātmanaḥ | sattvenānyatamau hanyāt sattvaṃ sattvena caiva hi || 1 ||
सत्त्वात् धर्मो भवेद् वृद्धात् पुंसो मद्भक्तिलक्षणः । सात्त्विकोपासया सत्त्वं ततो धर्मः प्रवर्तते ॥ २ ॥
sattvāt dharmo bhaved vṛddhāt puṃso madbhaktilakṣaṇaḥ | sāttvikopāsayā sattvaṃ tato dharmaḥ pravartate || 2 ||
धर्मो रजस्तमो हन्यात् सत्त्ववृद्धिः अनुत्तमः । आशु नश्यति तन्मूलो ह्यधर्म उभये हते ॥ ३ ॥
dharmo rajastamo hanyāt sattvavṛddhiḥ anuttamaḥ | āśu naśyati tanmūlo hyadharma ubhaye hate || 3 ||
आगमोपः प्रजा देशः कालः कर्म च जन्म च । ध्यानं मंत्रोऽथ संस्कारो दशैते गुणहेतवः ॥ ४ ॥
āgamopaḥ prajā deśaḥ kālaḥ karma ca janma ca | dhyānaṃ maṃtro'tha saṃskāro daśaite guṇahetavaḥ || 4 ||
तत् तत् सात्त्विकमेवैषां यद् यद् वृद्धाः प्रचक्षते । निन्दन्ति तामसं तत्तद् राजसं तद् उपेक्षितम् ॥ ५ ॥
tat tat sāttvikamevaiṣāṃ yad yad vṛddhāḥ pracakṣate | nindanti tāmasaṃ tattad rājasaṃ tad upekṣitam || 5 ||
सात्त्विकान्येव सेवेत पुमान् सत्त्वविवृद्धये । ततो धर्मस्ततो ज्ञानं यावत् स्मृतिरपोहनम् ॥ ६ ॥
sāttvikānyeva seveta pumān sattvavivṛddhaye | tato dharmastato jñānaṃ yāvat smṛtirapohanam || 6 ||
वेणुसङ्घर्षजो वह्निः दग्ध्वा शाम्यति तद्वनम् । एवं गुणव्यत्ययजो, देहः शाम्यति तत्क्रियः ॥ ७ ॥
veṇusaṅgharṣajo vahniḥ dagdhvā śāmyati tadvanam | evaṃ guṇavyatyayajo, dehaḥ śāmyati tatkriyaḥ || 7 ||
श्रीउद्धव उवाच -
विदन्ति मर्त्याः प्रायेण विषयान् पदमापदाम् । तथापि भुञ्जते कृष्ण तत्कथं श्वखराजवत् ॥ ८ ॥
vidanti martyāḥ prāyeṇa viṣayān padamāpadām | tathāpi bhuñjate kṛṣṇa tatkathaṃ śvakharājavat || 8 ||
श्रीभगवानुवाच -
अहमित्यन्यथा बुद्धिः प्रमत्तस्य यथा हृदि । उत्सर्पति रजो घोरं ततो वैकारिकं मनः ॥ ९ ॥
ahamityanyathā buddhiḥ pramattasya yathā hṛdi | utsarpati rajo ghoraṃ tato vaikārikaṃ manaḥ || 9 ||
रजोयुक्तस्य मनसः सङ्कल्पः सविकल्पकः । ततः कामो गुणध्यानाद् दुःसहः स्याद् हि दुर्मतेः ॥ १० ॥
rajoyuktasya manasaḥ saṅkalpaḥ savikalpakaḥ | tataḥ kāmo guṇadhyānād duḥsahaḥ syād hi durmateḥ || 10 ||
करोति कामवशगः कर्माण्यविजितेन्द्रियः । दुःखोदर्काणि संपश्यन् रजोवेग विमोहितः ॥ ११ ॥
karoti kāmavaśagaḥ karmāṇyavijitendriyaḥ | duḥkhodarkāṇi saṃpaśyan rajovega vimohitaḥ || 11 ||
रजस्तमोभ्यां यदपि विद्वान् विक्षिप्तधीः पुनः । अतंद्रितो मनो युञ्जन् दोषदृष्टिर्न सज्जते ॥ १२ ॥
rajastamobhyāṃ yadapi vidvān vikṣiptadhīḥ punaḥ | ataṃdrito mano yuñjan doṣadṛṣṭirna sajjate || 12 ||
अप्रमत्तोऽनुयुञ्जीत मनो मय्यर्पयन् शनैः । अनिर्विण्णो यथाकालं जितश्वासो जितासनः ॥ १३ ॥
apramatto'nuyuñjīta mano mayyarpayan śanaiḥ | anirviṇṇo yathākālaṃ jitaśvāso jitāsanaḥ || 13 ||
एतावान् योग आदिष्टो मच्छिष्यैः सनकादिभिः । सर्वतो मन आकृष्य मय्यद्धाऽऽवेश्यते यथा ॥ १४ ॥
etāvān yoga ādiṣṭo macchiṣyaiḥ sanakādibhiḥ | sarvato mana ākṛṣya mayyaddhā''veśyate yathā || 14 ||
श्रीउद्धव उवाच -
यदा त्वं सनकादिभ्यो येन रूपेण केशव । योगमादिष्टवानेतद् रूपमिच्छामि वेदितुम् ॥ १५ ॥
yadā tvaṃ sanakādibhyo yena rūpeṇa keśava | yogamādiṣṭavānetad rūpamicchāmi veditum || 15 ||
श्रीभगवानुवाच -
पुत्रा हिरण्यगर्भस्य मानसाः सनकादयः । पप्रच्छुः पितरं सूक्ष्मां योगस्यैकान्तिकीं गतिम् ॥ १६ ॥
putrā hiraṇyagarbhasya mānasāḥ sanakādayaḥ | papracchuḥ pitaraṃ sūkṣmāṃ yogasyaikāntikīṃ gatim || 16 ||
सनकादय ऊचुः -
गुणेष्वाविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रभो । कथमन्योन्य संत्यागो मुमुक्षोः अतितितीर्षोः ॥ १७ ॥
guṇeṣvāviśate ceto guṇāścetasi ca prabho | kathamanyonya saṃtyāgo mumukṣoḥ atititīrṣoḥ || 17 ||
श्रीभगवानुवाच -
एवं पृष्टो महादेवः स्वयंभूः भूतभावनः । ध्यायमानः प्रश्नबीजं नाभ्यपद्यत कर्मधीः ॥ १८ ॥
evaṃ pṛṣṭo mahādevaḥ svayaṃbhūḥ bhūtabhāvanaḥ | dhyāyamānaḥ praśnabījaṃ nābhyapadyata karmadhīḥ || 18 ||
स मामचिन्तयद् देवः प्रश्नपारतितीर्षया । तस्याहं हंसरूपेण सकाशमगमं तदा ॥ १९ ॥
sa māmacintayad devaḥ praśnapāratitīrṣayā | tasyāhaṃ haṃsarūpeṇa sakāśamagamaṃ tadā || 19 ||
दृष्ट्वा मां त उपव्रज्य कृत्वा पादाभिवन्दनम् । ब्रह्मामग्रतः कृत्वा पप्रच्छुः को भवान् इति ॥ २० ॥
dṛṣṭvā māṃ ta upavrajya kṛtvā pādābhivandanam | brahmāmagrataḥ kṛtvā papracchuḥ ko bhavān iti || 20 ||
इत्यहं मुनिभिः पृष्टः तत्त्वजिज्ञासुभिस्तदा । यदवोचमहं तेभ्यः तद् उद्धव निबोध मे ॥ २१ ॥
ityahaṃ munibhiḥ pṛṣṭaḥ tattvajijñāsubhistadā | yadavocamahaṃ tebhyaḥ tad uddhava nibodha me || 21 ||
वस्तुनो यद्यनानात्वमात्मनः प्रश्न ईदृशः । कथं घटेत वो विप्रा वक्तुर्वा मे क आश्रयः ॥ २२ ॥
vastuno yadyanānātvamātmanaḥ praśna īdṛśaḥ | kathaṃ ghaṭeta vo viprā vakturvā me ka āśrayaḥ || 22 ||
पञ्चात्मकेषु भूतेषु समानेषु च वस्तुतः । को भवानिति वः प्रश्नो वाचारम्भो ह्यनर्थकः ॥ २३ ॥
pañcātmakeṣu bhūteṣu samāneṣu ca vastutaḥ | ko bhavāniti vaḥ praśno vācārambho hyanarthakaḥ || 23 ||
मनसा वचसा दृष्ट्या गृह्यतेऽन्यैः अपीन्द्रियैः । अहमेव न मत्तोऽन्यत् इति बुध्यध्वमञ्जसा ॥ २४ ॥
manasā vacasā dṛṣṭyā gṛhyate'nyaiḥ apīndriyaiḥ | ahameva na matto'nyat iti budhyadhvamañjasā || 24 ||
गुणेषु आविशते चेतो गुणाश्चेतसि च प्रजाः । जीवस्य देह उभयं गुणाश्चेतो मदात्मनः ॥ २५ ॥
guṇeṣu āviśate ceto guṇāścetasi ca prajāḥ | jīvasya deha ubhayaṃ guṇāśceto madātmanaḥ || 25 ||
गुणेषु च आविशत् चित्तमभीक्ष्णं गुणसेवया । गुणाश्च चित्तप्रभवा मद्रूप उभयं त्यजेत् ॥ २६ ॥
guṇeṣu ca āviśat cittamabhīkṣṇaṃ guṇasevayā | guṇāśca cittaprabhavā madrūpa ubhayaṃ tyajet || 26 ||
जाग्रत् स्वप्नः सुषुप्तं च, गुणतो बुद्धिवृत्तयः । तासां विलक्षणो जीवः साक्षित्वेन विनिश्चितः ॥ २७ ॥
jāgrat svapnaḥ suṣuptaṃ ca, guṇato buddhivṛttayaḥ | tāsāṃ vilakṣaṇo jīvaḥ sākṣitvena viniścitaḥ || 27 ||
यर्हि संसृतिबन्धोऽयं आत्मनो गुणवृत्तिदः । मयि तुर्ये स्थितो जह्यात् त्यागः तद् गुणचेतसाम् ॥ २८ ॥
yarhi saṃsṛtibandho'yaṃ ātmano guṇavṛttidaḥ | mayi turye sthito jahyāt tyāgaḥ tad guṇacetasām || 28 ||
अहङ्कारकृतं बन्धं आत्मनोऽर्थविपर्ययम् । विद्वान् निर्विद्य संसारचिन्तां तुर्ये स्थितः त्यजेत् ॥ २९ ॥
ahaṅkārakṛtaṃ bandhaṃ ātmano'rthaviparyayam | vidvān nirvidya saṃsāracintāṃ turye sthitaḥ tyajet || 29 ||
यावत् नानार्थधीः पुंसो, न निवर्तेत युक्तिभिः । जागर्ति अपि स्वपन् अज्ञः स्वप्ने जागरणं यथा ॥ ३० ॥
yāvat nānārthadhīḥ puṃso, na nivarteta yuktibhiḥ | jāgarti api svapan ajñaḥ svapne jāgaraṇaṃ yathā || 30 ||
असत्त्वाद् आत्मनोऽन्येषां भावानां तत्कृता भिदा । गतयो हेतवश्चास्य मृषा स्वप्नदृशो यथा ॥ ३१ ॥
asattvād ātmano'nyeṣāṃ bhāvānāṃ tatkṛtā bhidā | gatayo hetavaścāsya mṛṣā svapnadṛśo yathā || 31 ||
( वसंततिलका )
यो जागरे बहिरनुक्षणधर्मिणोऽर्थान् भुङ्क्ते समस्तकरणैहृदि तत्सदृक्षान् । स्वप्ने सुषुप्त उपसंहरते स एकः स्मृत्यन्वयात् त्रिगुणवृत्तिदृगिन्द्रियेशः ॥ ३२ ॥
yo jāgare bahiranukṣaṇadharmiṇo'rthān bhuṅkte samastakaraṇaihṛdi tatsadṛkṣān | svapne suṣupta upasaṃharate sa ekaḥ smṛtyanvayāt triguṇavṛttidṛgindriyeśaḥ || 32 ||
एवं विमृश्य गुणतो मनसः त्र्यवस्था । मन्मायया मयि कृता इति निश्चितार्थाः । संछिद्य हार्दमनुमानसदुक्तितीक्ष्ण । ज्ञानासिना भजत माखिलसंशयाधिम् ॥ ३३ ॥
evaṃ vimṛśya guṇato manasaḥ tryavasthā | manmāyayā mayi kṛtā iti niścitārthāḥ | saṃchidya hārdamanumānasaduktitīkṣṇa | jñānāsinā bhajata mākhilasaṃśayādhim || 33 ||
ईक्षेत विभ्रममिदं मनसो विलासं । दृष्टं विनष्टमतिलोलमलातचक्रम् । विज्ञानमेकं उरुधेव विभाति माया । स्वप्नः त्रिधा गुणविसर्गकृतो विकल्पः ॥ ३४ ॥
īkṣeta vibhramamidaṃ manaso vilāsaṃ | dṛṣṭaṃ vinaṣṭamatilolamalātacakram | vijñānamekaṃ urudheva vibhāti māyā | svapnaḥ tridhā guṇavisargakṛto vikalpaḥ || 34 ||
दृष्टिं ततः प्रतिनिवर्त्य निवृत्ततृष्णः । तूष्णीं भवेत् निजसुखानुभवो निरीहः । संदृश्यते क्व च यदीदमवस्तुबुद्ध्या । त्यक्तं भ्रमाय न भवेत् स्मृतिरानिपातात् ॥ ३५ ॥
dṛṣṭiṃ tataḥ pratinivartya nivṛttatṛṣṇaḥ | tūṣṇīṃ bhavet nijasukhānubhavo nirīhaḥ | saṃdṛśyate kva ca yadīdamavastubuddhyā | tyaktaṃ bhramāya na bhavet smṛtirānipātāt || 35 ||
देहं च नश्वरमवस्थितमुत्थितं वा । सिद्धो न पश्यति यतोऽध्यगमत् स्वरूपम् । दैवाद्-अपेतमथ दैववशाद् उपेतं । वासो यथा परिकृतं मदिरा-मदान्धः ॥ ३६ ॥
dehaṃ ca naśvaramavasthitamutthitaṃ vā | siddho na paśyati yato'dhyagamat svarūpam | daivād-apetamatha daivavaśād upetaṃ | vāso yathā parikṛtaṃ madirā-madāndhaḥ || 36 ||
देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म यावत् । स्वारंभकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः । तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोगः । स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तुः ॥ ३७ ॥
deho'pi daivavaśagaḥ khalu karma yāvat | svāraṃbhakaṃ pratisamīkṣata eva sāsuḥ | taṃ saprapañcamadhirūḍhasamādhiyogaḥ | svāpnaṃ punarna bhajate pratibuddhavastuḥ || 37 ||
( अनुष्टुप् )
मयैतदुक्तं वो विप्रा गुह्यं यत् साङ्ख्ययोगयोः । जानीत माऽऽगतं यज्ञं युष्मद्-धर्मविवक्षया ॥ ३८ ॥
mayaitaduktaṃ vo viprā guhyaṃ yat sāṅkhyayogayoḥ | jānīta mā''gataṃ yajñaṃ yuṣmad-dharmavivakṣayā || 38 ||
अहं योगस्य साङ्ख्यस्य सत्यस्यर्तस्य तेजसः । परायणं द्विजश्रेष्ठाः श्रियः कीर्तेः दमस्य च ॥ ३९ ॥
ahaṃ yogasya sāṅkhyasya satyasyartasya tejasaḥ | parāyaṇaṃ dvijaśreṣṭhāḥ śriyaḥ kīrteḥ damasya ca || 39 ||
मां भजन्ति गुणाः सर्वे निर्गुणं निरपेक्षकम् । सुहृदं प्रियमात्मानं साम्यासङ्गादयोगुणाः ॥ ४० ॥
māṃ bhajanti guṇāḥ sarve nirguṇaṃ nirapekṣakam | suhṛdaṃ priyamātmānaṃ sāmyāsaṅgādayoguṇāḥ || 40 ||
इति मे छिन्नसन्देहा मुनयः सनकादयः । सभाजयित्वा परया भक्त्यागृणत संस्तवैः ॥ ४१ ॥
iti me chinnasandehā munayaḥ sanakādayaḥ | sabhājayitvā parayā bhaktyāgṛṇata saṃstavaiḥ || 41 ||
तैरहं पूजितः सम्यक् संस्तुतः परमर्षिभिः । प्रत्येयाय स्वकं धाम पश्यतः परमेष्ठिनः ॥ ४२ ॥
tairahaṃ pūjitaḥ samyak saṃstutaḥ paramarṣibhiḥ | pratyeyāya svakaṃ dhāma paśyataḥ parameṣṭhinaḥ || 42 ||
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां एकादशस्कन्धे त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥
iti śrīmadbhāgavate mahāpurāṇe pāramahaṃsyāṃ saṃhitāyāṃ ekādaśaskandhe trayodaśo'dhyāyaḥ || 13 ||
हरिः ॐ तत्सत् श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥
hariḥ ॐ tatsat śrīkṛṣṇārpaṇamastu ||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
