श्रीउद्धव उवाच।
कति तत्त्वानि विश्वेश सङ्ख्यातान्यृषिभिः प्रभो । नवैकादश पञ्च त्रीण्यात्थ त्वमिह शुश्रुम १ ।
kati tattvāni viśveśa saṅkhyātānyṛṣibhiḥ prabho | navaikādaśa pañca trīṇyāttha tvamiha śuśruma 1 |
केचित्षड्विंशतिं प्राहुरपरे पञ्चविंशतिं । सप्तैके नव षट्केचिच्चत्वार्येकादशापरे । केचित्सप्तदश प्राहुः षोडशैके त्रयोदश २ ।
kecitṣaḍviṃśatiṃ prāhurapare pañcaviṃśatiṃ | saptaike nava ṣaṭkeciccatvāryekādaśāpare | kecitsaptadaśa prāhuḥ ṣoḍaśaike trayodaśa 2 |
केचित्सप्तदश प्राहुः षोडशैके त्रयोदश २ । एतावत्त्वं हि सङ्ख्यानामृषयो यद्विवक्षया ।
kecitsaptadaśa prāhuḥ ṣoḍaśaike trayodaśa 2 | etāvattvaṃ hi saṅkhyānāmṛṣayo yadvivakṣayā |
एतावत्त्वं हि सङ्ख्यानामृषयो यद्विवक्षया । गायन्ति पृथगायुष्मन्निदं नो वक्तुमर्हसि ३ ।
etāvattvaṃ hi saṅkhyānāmṛṣayo yadvivakṣayā | gāyanti pṛthagāyuṣmannidaṃ no vaktumarhasi 3 |
श्रीभगवानुवाच।
युक्तं च सन्ति सर्वत्र भाषन्ते ब्राह्मणा यथा । मायां मदीयामुद्गृह्य वदतां किं नु दुर्घटम् ४ ।
yuktaṃ ca santi sarvatra bhāṣante brāhmaṇā yathā | māyāṃ madīyāmudgṛhya vadatāṃ kiṃ nu durghaṭam 4 |
नैतदेवं यथात्थ त्वं यदहं वच्मि तत्तथा । एवं विवदतां हेतुं शक्तयो मे दुरत्ययाः ५ ।
naitadevaṃ yathāttha tvaṃ yadahaṃ vacmi tattathā | evaṃ vivadatāṃ hetuṃ śaktayo me duratyayāḥ 5 |
यासां व्यतिकरादासीद्विकल्पो वदतां पदम् । प्राप्ते शमदमेऽप्येति वादस्तमनु शाम्यति ६ ।
yāsāṃ vyatikarādāsīdvikalpo vadatāṃ padam | prāpte śamadame'pyeti vādastamanu śāmyati 6 |
परस्परानुप्रवेशात्तत्त्वानां पुरुषर्षभ । पौर्वापर्यप्रसङ्ख्यानं यथा वक्तुर्विवक्षितम् ७ ।
parasparānupraveśāttattvānāṃ puruṣarṣabha | paurvāparyaprasaṅkhyānaṃ yathā vakturvivakṣitam 7 |
एकस्मिन्नपि दृश्यन्ते प्रविष्टानीतराणि च । पूर्वस्मिन्वा परस्मिन्वा तत्त्वे तत्त्वानि सर्वशः ८ ।
ekasminnapi dṛśyante praviṣṭānītarāṇi ca | pūrvasminvā parasminvā tattve tattvāni sarvaśaḥ 8 |
पौर्वापर्यमतोऽमीषां प्रसङ्ख्यानमभीप्सताम् । यथा विविक्तं यद्वक्त्रं गृह्णीमो युक्तिसम्भवात् ९ ।
paurvāparyamato'mīṣāṃ prasaṅkhyānamabhīpsatām | yathā viviktaṃ yadvaktraṃ gṛhṇīmo yuktisambhavāt 9 |
अनाद्यविद्यायुक्तस्य पुरुषस्यात्मवेदनम् । स्वतो न सम्भवादन्यस्तत्त्वज्ञो ज्ञानदो भवेत् १० ।
anādyavidyāyuktasya puruṣasyātmavedanam | svato na sambhavādanyastattvajño jñānado bhavet 10 |
पुरुषेश्वरयोरत्र न वैलक्षण्यमण्वपि । तदन्यकल्पनापार्था ज्ञानं च प्रकृतेर्गुणः ११ ।
puruṣeśvarayoratra na vailakṣaṇyamaṇvapi | tadanyakalpanāpārthā jñānaṃ ca prakṛterguṇaḥ 11 |
प्रकृतिर्गुणसाम्यं वै प्रकृतेर्नात्मनो गुणाः । सत्त्वं रजस्तम इति स्थित्युत्पत्त्यन्तहेतवः १२ ।
prakṛtirguṇasāmyaṃ vai prakṛternātmano guṇāḥ | sattvaṃ rajastama iti sthityutpattyantahetavaḥ 12 |
सत्त्वं ज्ञानं रजः कर्म तमोऽज्ञानमिहोच्यते । गुणव्यतिकरः कालः स्वभावः सूत्रमेव च १३ ।
sattvaṃ jñānaṃ rajaḥ karma tamo'jñānamihocyate | guṇavyatikaraḥ kālaḥ svabhāvaḥ sūtrameva ca 13 |
पुरुषः प्रकृतिर्व्यक्तमहङ्कारो नभोऽनिलः । ज्योतिरापः क्षितिरिति तत्त्वान्युक्तानि मे नव १४ ।
puruṣaḥ prakṛtirvyaktamahaṅkāro nabho'nilaḥ | jyotirāpaḥ kṣitiriti tattvānyuktāni me nava 14 |
श्रोत्रं त्वग्दर्शनं घ्राणो जिह्वेति ज्ञानशक्तयः । वाक्पाण्युपस्थपाय्वङ्घ्रिः कर्माण्यङ्गोभयं मनः १५ ।
śrotraṃ tvagdarśanaṃ ghrāṇo jihveti jñānaśaktayaḥ | vākpāṇyupasthapāyvaṅghriḥ karmāṇyaṅgobhayaṃ manaḥ 15 |
शब्दः स्पर्शो रसो गन्धो रूपं चेत्यर्थजातयः । गत्युक्त्युत्सर्गशिल्पानि कर्मायतनसिद्धयः १६ ।
śabdaḥ sparśo raso gandho rūpaṃ cetyarthajātayaḥ | gatyuktyutsargaśilpāni karmāyatanasiddhayaḥ 16 |
सर्गादौ प्रकृतिर्ह्यस्य कार्यकारणरूपिणी । सत्त्वादिभिर्गुणैर्धत्ते पुरुषोऽव्यक्त ईक्षते १७ ।
sargādau prakṛtirhyasya kāryakāraṇarūpiṇī | sattvādibhirguṇairdhatte puruṣo'vyakta īkṣate 17 |
व्यक्तादयो विकुर्वाणा धातवः पुरुषेक्षया । लब्धवीर्याः सृजन्त्यण्डं संहताः प्रकृतेर्बलात् १८ ।
vyaktādayo vikurvāṇā dhātavaḥ puruṣekṣayā | labdhavīryāḥ sṛjantyaṇḍaṃ saṃhatāḥ prakṛterbalāt 18 |
सप्तैव धातव इति तत्रार्थाः पञ्च खादयः । ज्ञानमात्मोभयाधारस्ततो देहेन्द्रियासवः १९ ।
saptaiva dhātava iti tatrārthāḥ pañca khādayaḥ | jñānamātmobhayādhārastato dehendriyāsavaḥ 19 |
षडित्यत्रापि भूतानि पञ्च षष्ठः परः पुमान् । तैर्युक्त आत्मसम्भूतैः सृष्ट्वेदं समपाविशत् २० ।
ṣaḍityatrāpi bhūtāni pañca ṣaṣṭhaḥ paraḥ pumān | tairyukta ātmasambhūtaiḥ sṛṣṭvedaṃ samapāviśat 20 |
चत्वार्येवेति तत्रापि तेज आपोऽन्नमात्मनः । जातानि तैरिदं जातं जन्मावयविनः खलु २१ ।
catvāryeveti tatrāpi teja āpo'nnamātmanaḥ | jātāni tairidaṃ jātaṃ janmāvayavinaḥ khalu 21 |
सङ्ख्याने सप्तदशके भूतमात्रेन्द्रियाणि च । पञ्च पञ्चैकमनसा आत्मा सप्तदशः स्मृतः २२ ।
saṅkhyāne saptadaśake bhūtamātrendriyāṇi ca | pañca pañcaikamanasā ātmā saptadaśaḥ smṛtaḥ 22 |
तद्वत्षोडशसङ्ख्याने आत्मैव मन उच्यते । भूतेन्द्रियाणि पञ्चैव मन आत्मा त्रयोदश २३ ।
tadvatṣoḍaśasaṅkhyāne ātmaiva mana ucyate | bhūtendriyāṇi pañcaiva mana ātmā trayodaśa 23 |
एकादशत्व आत्मासौ महाभूतेन्द्रियाणि च । अष्टौ प्रकृतयश्चैव पुरुषश्च नवेत्यथ २४ ।
ekādaśatva ātmāsau mahābhūtendriyāṇi ca | aṣṭau prakṛtayaścaiva puruṣaśca navetyatha 24 |
इति नानाप्रसङ्ख्यानं तत्त्वानामृषिभिः कृतम् । सर्वं न्याय्यं युक्तिमत्त्वाद्विदुषां किमशोभनम् २५ ।
iti nānāprasaṅkhyānaṃ tattvānāmṛṣibhiḥ kṛtam | sarvaṃ nyāyyaṃ yuktimattvādviduṣāṃ kimaśobhanam 25 |
श्रीउद्धव उवाच।
प्रकृतिः पुरुषश्चोभौ यद्यप्यात्मविलक्षणौ । अन्योन्यापाश्रयात्कृष्ण दृश्यते न भिदा तयोः । प्रकृतौ लक्ष्यते ह्यात्मा प्रकृतिश्च तथात्मनि २६ ।
prakṛtiḥ puruṣaścobhau yadyapyātmavilakṣaṇau | anyonyāpāśrayātkṛṣṇa dṛśyate na bhidā tayoḥ | prakṛtau lakṣyate hyātmā prakṛtiśca tathātmani 26 |
एवं मे पुण्डरीकाक्ष महान्तं संशयं हृदि । छेत्तुमर्हसि सर्वज्ञ वचोभिर्नयनैपुणैः २७ ।
evaṃ me puṇḍarīkākṣa mahāntaṃ saṃśayaṃ hṛdi | chettumarhasi sarvajña vacobhirnayanaipuṇaiḥ 27 |
त्वत्तो ज्ञानं हि जीवानां प्रमोषस्तेऽत्र शक्तितः । त्वमेव ह्यात्ममायाया गतिं वेत्थ न चापरः २८ ।
tvatto jñānaṃ hi jīvānāṃ pramoṣaste'tra śaktitaḥ | tvameva hyātmamāyāyā gatiṃ vettha na cāparaḥ 28 |
श्रीभगवानुवाच।
प्रकृतिः पुरुषश्चेति विकल्पः पुरुषर्षभ । एष वैकारिकः सर्गो गुणव्यतिकरात्मकः २९ ।
prakṛtiḥ puruṣaśceti vikalpaḥ puruṣarṣabha | eṣa vaikārikaḥ sargo guṇavyatikarātmakaḥ 29 |
ममाङ्ग माया गुणमय्यनेकधा विकल्पबुद्धीश्च गुणैर्विधत्ते । वैकारिकस्त्रिविधोऽध्यात्ममेकमथाधिदैवमधिभूतमन्यत् ३० ।
mamāṅga māyā guṇamayyanekadhā vikalpabuddhīśca guṇairvidhatte | vaikārikastrividho'dhyātmamekamathādhidaivamadhibhūtamanyat 30 |
दृग्रूपमार्कं वपुरत्र रन्ध्रे परस्परं सिध्यति यः स्वतः खे । आत्मा यदेषामपरो य आद्यः स्वयानुभूत्याखिलसिद्धसिद्धिः ३१ ।
dṛgrūpamārkaṃ vapuratra randhre parasparaṃ sidhyati yaḥ svataḥ khe | ātmā yadeṣāmaparo ya ādyaḥ svayānubhūtyākhilasiddhasiddhiḥ 31 |
एवं त्वगादि श्रवणादि चक्षुर् । जिह्वादि नासादि च चित्तयुक्तम् ३२ ।
evaṃ tvagādi śravaṇādi cakṣur | jihvādi nāsādi ca cittayuktam 32 |
योऽसौ गुणक्षोभकृतो विकारः प्रधानमूलान्महतः प्रसूतः । अहं त्रिवृन्मोहविकल्पहेतुर्वैकारिकस्तामस ऐन्द्रियश्च ३३ ।
yo'sau guṇakṣobhakṛto vikāraḥ pradhānamūlānmahataḥ prasūtaḥ | ahaṃ trivṛnmohavikalpaheturvaikārikastāmasa aindriyaśca 33 |
आत्मापरिज्ञानमयो विवादो ह्यस्तीति नास्तीति भिदार्थनिष्ठः । व्यर्थोऽपि नैवोपरमेत पुंसां मत्तः परावृत्तधियां स्वलोकात् ३४ ।
ātmāparijñānamayo vivādo hyastīti nāstīti bhidārthaniṣṭhaḥ | vyartho'pi naivoparameta puṃsāṃ mattaḥ parāvṛttadhiyāṃ svalokāt 34 |
श्रीउद्धव उवाच।
त्वत्तः परावृत्तधियः स्वकृतैः कर्मभिः प्रभो । उच्चावचान्यथा देहान्गृह्णन्ति विसृजन्ति च ३५ ।
tvattaḥ parāvṛttadhiyaḥ svakṛtaiḥ karmabhiḥ prabho | uccāvacānyathā dehāngṛhṇanti visṛjanti ca 35 |
तन्ममाख्याहि गोविन्द दुर्विभाव्यमनात्मभिः । न ह्येतत्प्रायशो लोके विद्वांसः सन्ति वञ्चिताः ३६ ।
tanmamākhyāhi govinda durvibhāvyamanātmabhiḥ | na hyetatprāyaśo loke vidvāṃsaḥ santi vañcitāḥ 36 |
श्रीभगवानुवाच।
मनः कर्ममयं नॄणामिन्द्रियैः पञ्चभिर्युतम् । लोकाल्लोकं प्रयात्यन्य आत्मा तदनुवर्तते ३७ ।
manaḥ karmamayaṃ nṝṇāmindriyaiḥ pañcabhiryutam | lokāllokaṃ prayātyanya ātmā tadanuvartate 37 |
ध्यायन्मनोऽनु विषयान्दृष्टान्वानुश्रुतानथ । उद्यत्सीदत्कर्मतन्त्रं स्मृतिस्तदनु शाम्यति ३८ ।
dhyāyanmano'nu viṣayāndṛṣṭānvānuśrutānatha | udyatsīdatkarmatantraṃ smṛtistadanu śāmyati 38 |
विषयाभिनिवेशेन नात्मानं यत्स्मरेत्पुनः । जन्तोर्वै कस्यचिद्धेतोर्मृत्युरत्यन्तविस्मृतिः ३९ ।
viṣayābhiniveśena nātmānaṃ yatsmaretpunaḥ | jantorvai kasyaciddhetormṛtyuratyantavismṛtiḥ 39 |
जन्म त्वात्मतया पुंसः सर्वभावेन भूरिद । विषयस्वीकृतिं प्राहुर्यथा स्वप्नमनोरथः ४० ।
janma tvātmatayā puṃsaḥ sarvabhāvena bhūrida | viṣayasvīkṛtiṃ prāhuryathā svapnamanorathaḥ 40 |
स्वप्नं मनोरथं चेत्थं प्राक्तनं न स्मरत्यसौ । तत्र पूर्वमिवात्मानमपूर्वं चानुपश्यति ४१ ।
svapnaṃ manorathaṃ cetthaṃ prāktanaṃ na smaratyasau | tatra pūrvamivātmānamapūrvaṃ cānupaśyati 41 |
इन्द्रियायनसृष्ट्येदं त्रैविध्यं भाति वस्तुनि । बहिरन्तर्भिदाहेतुर्जनोऽसज्जनकृद्यथा ४२ ।
indriyāyanasṛṣṭyedaṃ traividhyaṃ bhāti vastuni | bahirantarbhidāheturjano'sajjanakṛdyathā 42 |
नित्यदा ह्यङ्ग भूतानि भवन्ति न भवन्ति च । कालेनालक्ष्यवेगेन सूक्ष्मत्वात्तन्न दृश्यते ४३ ।
nityadā hyaṅga bhūtāni bhavanti na bhavanti ca | kālenālakṣyavegena sūkṣmatvāttanna dṛśyate 43 |
यथार्चिषां स्रोतसां च फलानां वा वनस्पतेः । तथैव सर्वभूतानां वयोऽवस्थादयः कृताः ४४ ।
yathārciṣāṃ srotasāṃ ca phalānāṃ vā vanaspateḥ | tathaiva sarvabhūtānāṃ vayo'vasthādayaḥ kṛtāḥ 44 |
सोऽयं दीपोऽर्चिषां यद्वत्स्रोतसां तदिदं जलम् । सोऽयं पुमानिति नृणां मृषा गीर्धीर्मृषायुषाम् ४५ ।
so'yaṃ dīpo'rciṣāṃ yadvatsrotasāṃ tadidaṃ jalam | so'yaṃ pumāniti nṛṇāṃ mṛṣā gīrdhīrmṛṣāyuṣām 45 |
मा स्वस्य कर्मबीजेन जायते सोऽप्ययं पुमान् । म्रियते वामरो भ्रान्त्या यथाग्निर्दारुसंयुतः ४६ ।
mā svasya karmabījena jāyate so'pyayaṃ pumān | mriyate vāmaro bhrāntyā yathāgnirdārusaṃyutaḥ 46 |
निषेकगर्भजन्मानि बाल्यकौमारयौवनम् । वयोमध्यं जरा मृत्युरित्यवस्थास्तनोर्नव ४७ ।
niṣekagarbhajanmāni bālyakaumārayauvanam | vayomadhyaṃ jarā mṛtyurityavasthāstanornava 47 |
एता मनोरथमयीर्हान्यस्योच्चावचास्तनूः । गुणसङ्गादुपादत्ते क्वचित्कश्चिज्जहाति च ४८ ।
etā manorathamayīrhānyasyoccāvacāstanūḥ | guṇasaṅgādupādatte kvacitkaścijjahāti ca 48 |
आत्मनः पितृपुत्राभ्यामनुमेयौ भवाप्ययौ । न भवाप्ययवस्तूनामभिज्ञो द्वयलक्षणः ४९ ।
ātmanaḥ pitṛputrābhyāmanumeyau bhavāpyayau | na bhavāpyayavastūnāmabhijño dvayalakṣaṇaḥ 49 |
तरोर्बीजविपाकाभ्यां यो विद्वाञ्जन्मसंयमौ । तरोर्विलक्षणो द्रष्टा एवं द्रष्टा तनोः पृथक् ५० ।
tarorbījavipākābhyāṃ yo vidvāñjanmasaṃyamau | tarorvilakṣaṇo draṣṭā evaṃ draṣṭā tanoḥ pṛthak 50 |
प्रकृतेरेवमात्मानमविविच्याबुधः पुमान् । तत्त्वेन स्पर्शसम्मूढः संसारं प्रतिपद्यते ५१ ।
prakṛterevamātmānamavivicyābudhaḥ pumān | tattvena sparśasammūḍhaḥ saṃsāraṃ pratipadyate 51 |
सत्त्वसङ्गादृषीन्देवान्रजसासुरमानुषान् । तमसा भूततिर्यक्त्वं भ्रामितो याति कर्मभिः ५२ ।
sattvasaṅgādṛṣīndevānrajasāsuramānuṣān | tamasā bhūtatiryaktvaṃ bhrāmito yāti karmabhiḥ 52 |
नृत्यतो गायतः पश्यन्यथैवानुकरोति तान् । एवं बुद्धिगुणान्पश्यन्ननीहोऽप्यनुकार्यते ५३ ।
nṛtyato gāyataḥ paśyanyathaivānukaroti tān | evaṃ buddhiguṇānpaśyannanīho'pyanukāryate 53 |
यथाम्भसा प्रचलता तरवोऽपि चला इव । चक्षुषा भ्राम्यमाणेन दृश्यते भ्रमतीव भूः ५४ ।
yathāmbhasā pracalatā taravo'pi calā iva | cakṣuṣā bhrāmyamāṇena dṛśyate bhramatīva bhūḥ 54 |
यथा मनोरथधियो विषयानुभवो मृषा । स्वप्नदृष्टाश्च दाशार्ह तथा संसार आत्मनः ५५ ।
yathā manorathadhiyo viṣayānubhavo mṛṣā | svapnadṛṣṭāśca dāśārha tathā saṃsāra ātmanaḥ 55 |
अर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते । ध्यायतो विषयानस्य स्वप्नेऽनर्थागमो यथा ५६ ।
arthe hyavidyamāne'pi saṃsṛtirna nivartate | dhyāyato viṣayānasya svapne'narthāgamo yathā 56 |
तस्मादुद्धव मा भुङ्क्ष्व विषयानसदिन्द्रियैः । आत्माग्रहणनिर्भातं पश्य वैकल्पिकं भ्रमम् ५७ ।
tasmāduddhava mā bhuṅkṣva viṣayānasadindriyaiḥ | ātmāgrahaṇanirbhātaṃ paśya vaikalpikaṃ bhramam 57 |
क्षिप्तोऽवमानितोऽसद्भिः प्रलब्धोऽसूयितोऽथ वा । ताडितः सन्निरुद्धो वा वृत्त्या वा परिहापितः ५८ ।
kṣipto'vamānito'sadbhiḥ pralabdho'sūyito'tha vā | tāḍitaḥ sanniruddho vā vṛttyā vā parihāpitaḥ 58 |
निष्ठ्युतो मूत्रितो वाज्ञैर्बहुधैवं प्रकम्पितः । श्रेयस्कामः कृच्छ्रगत आत्मनात्मानमुद्धरेत् ५९ ।
niṣṭhyuto mūtrito vājñairbahudhaivaṃ prakampitaḥ | śreyaskāmaḥ kṛcchragata ātmanātmānamuddharet 59 |
श्रीउद्धव उवाच।
यथैवमनुबुध्येयं वद नो वदतां वर ६०। सुदुःसहमिमं मन्य आत्मन्यसदतिक्रमम्। विदुषामपि विश्वात्मन्प्रकृतिर्हि बलीयसी। ऋते त्वद्धर्मनिरतान्शान्तास्ते चरणालयान् ६१।
yathaivamanubudhyeyaṃ vada no vadatāṃ vara 60| suduḥsahamimaṃ manya ātmanyasadatikramam| viduṣāmapi viśvātmanprakṛtirhi balīyasī| ṛte tvaddharmaniratānśāntāste caraṇālayān 61|
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे द्वाविंशोऽध्यायः।
iti śrīmadbhāgavate mahāpurāṇe pāramahaṃsyāṃ saṃhitāyāmekādaśaskandhe dvāviṃśo'dhyāyaḥ|
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
