श्रीबादरायणिरुवाच।
स एवमाशंसित उद्धवेन भागवतमुख्येन दाशार्हमुख्यः । सभाजयन्भृत्यवचो मुकुन्दस्तमाबभाषे श्रवणीयवीर्यः १ ।
sa evamāśaṃsita uddhavena bhāgavatamukhyena dāśārhamukhyaḥ | sabhājayanbhṛtyavaco mukundastamābabhāṣe śravaṇīyavīryaḥ 1 |
श्रीभगवानुवाच।
बार्हस्पत्य स नास्त्यत्र साधुर्वै दुर्जनेरितैः । दुरक्तैर्भिन्नमात्मानं यः समाधातुमीश्वरः २ ।
bārhaspatya sa nāstyatra sādhurvai durjaneritaiḥ | duraktairbhinnamātmānaṃ yaḥ samādhātumīśvaraḥ 2 |
न तथा तप्यते विद्धः पुमान्बाणैस्तु मर्मगैः । यथा तुदन्ति मर्मस्था ह्यसतां परुषेषवः ३ ।
na tathā tapyate viddhaḥ pumānbāṇaistu marmagaiḥ | yathā tudanti marmasthā hyasatāṃ paruṣeṣavaḥ 3 |
कथयन्ति महत्पुण्यमितिहासमिहोद्धव । तमहं वर्णयिष्यामि निबोध सुसमाहितः ४ ।
kathayanti mahatpuṇyamitihāsamihoddhava | tamahaṃ varṇayiṣyāmi nibodha susamāhitaḥ 4 |
केनचिद्भिक्षुणा गीतं परिभूतेन दुर्जनैः । स्मरता धृतियुक्तेन विपाकं निजकर्मणाम् ५ ।
kenacidbhikṣuṇā gītaṃ paribhūtena durjanaiḥ | smaratā dhṛtiyuktena vipākaṃ nijakarmaṇām 5 |
अवन्तिषु द्विजः कश्चिदासीदाढ्यतमः श्रिया । वार्तावृत्तिः कदर्यस्तु कामी लुब्धोऽतिकोपनः ६ ।
avantiṣu dvijaḥ kaścidāsīdāḍhyatamaḥ śriyā | vārtāvṛttiḥ kadaryastu kāmī lubdho'tikopanaḥ 6 |
ज्ञातयोऽतिथयस्तस्य वाङ्मात्रेणापि नार्चिताः । शून्यावसथ आत्मापि काले कामैरनर्चितः ७ ।
jñātayo'tithayastasya vāṅmātreṇāpi nārcitāḥ | śūnyāvasatha ātmāpi kāle kāmairanarcitaḥ 7 |
दुःशीलस्य कदर्यस्य द्रुह्यन्ते पुत्रबान्धवाः । दारा दुहितरो भृत्या विषण्णा नाचरन्प्रियम् ८ ।
duḥśīlasya kadaryasya druhyante putrabāndhavāḥ | dārā duhitaro bhṛtyā viṣaṇṇā nācaranpriyam 8 |
तस्यैवं यक्षवित्तस्य च्युतस्योभयलोकतः । धर्मकामविहीनस्य चुक्रुधुः पञ्चभागिनः ९ ।
tasyaivaṃ yakṣavittasya cyutasyobhayalokataḥ | dharmakāmavihīnasya cukrudhuḥ pañcabhāginaḥ 9 |
तदवध्यानविस्रस्त पुण्यस्कन्धस्य भूरिद । अर्थोऽप्यगच्छन्निधनं बह्वायासपरिश्रमः १० ।
tadavadhyānavisrasta puṇyaskandhasya bhūrida | artho'pyagacchannidhanaṃ bahvāyāsapariśramaḥ 10 |
ज्ञात्यो जगृहुः किञ्चित्किञ्चिद्दस्यव उद्धव । दैवतः कालतः किञ्चिद्ब्रह्मबन्धोर्नृपार्थिवात् ११ ।
jñātyo jagṛhuḥ kiñcitkiñciddasyava uddhava | daivataḥ kālataḥ kiñcidbrahmabandhornṛpārthivāt 11 |
स एवं द्रविणे नष्टे धर्मकामविवर्जितः । उपेक्षितश्च स्वजनैश्चिन्तामाप दुरत्ययाम् १२ ।
sa evaṃ draviṇe naṣṭe dharmakāmavivarjitaḥ | upekṣitaśca svajanaiścintāmāpa duratyayām 12 |
तस्यैवं ध्यायतो दीर्घं नष्टरायस्तपस्विनः । खिद्यतो बाष्पकण्ठस्य निर्वेदः सुमहानभूत् १३ ।
tasyaivaṃ dhyāyato dīrghaṃ naṣṭarāyastapasvinaḥ | khidyato bāṣpakaṇṭhasya nirvedaḥ sumahānabhūt 13 |
स चाहेदमहो कष्टं वृथात्मा मेऽनुतापितः । न धर्माय न कामाय यस्यार्थायास ईदृशः १४ ।
sa cāhedamaho kaṣṭaṃ vṛthātmā me'nutāpitaḥ | na dharmāya na kāmāya yasyārthāyāsa īdṛśaḥ 14 |
प्रायेणाथाः कदर्याणां न सुखाय कदाचन । इह चात्मोपतापाय मृतस्य नरकाय च १५ ।
prāyeṇāthāḥ kadaryāṇāṃ na sukhāya kadācana | iha cātmopatāpāya mṛtasya narakāya ca 15 |
यशो यशस्विनां शुद्धं श्लाघ्या ये गुणिनां गुणाः । लोभः स्वल्पोऽपि तान्हन्ति श्वित्रो रूपमिवेप्सितम् १६ ।
yaśo yaśasvināṃ śuddhaṃ ślāghyā ye guṇināṃ guṇāḥ | lobhaḥ svalpo'pi tānhanti śvitro rūpamivepsitam 16 |
अर्थस्य साधने सिद्धे उत्कर्षे रक्षणे व्यये । नाशोपभोग आयासस्त्रासश्चिन्ता भ्रमो नृणाम् १७ ।
arthasya sādhane siddhe utkarṣe rakṣaṇe vyaye | nāśopabhoga āyāsastrāsaścintā bhramo nṛṇām 17 |
स्तेयं हिंसानृतं दम्भः कामः क्रोधः स्मयो मदः । भेदो वैरमविश्वासः संस्पर्धा व्यसनानि च १८ ।
steyaṃ hiṃsānṛtaṃ dambhaḥ kāmaḥ krodhaḥ smayo madaḥ | bhedo vairamaviśvāsaḥ saṃspardhā vyasanāni ca 18 |
एते पञ्चदशानर्था ह्यर्थमूला मता नृणाम् । तस्मादनर्थमर्थाख्यं श्रेयोऽर्थी दूरतस्त्यजेत् १९ ।
ete pañcadaśānarthā hyarthamūlā matā nṛṇām | tasmādanarthamarthākhyaṃ śreyo'rthī dūratastyajet 19 |
भिद्यन्ते भ्रातरो दाराः पितरः सुहृदस्तथा । एका स्निग्धाः काकिणिना सद्यः सर्वेऽरयः कृताः २० ।
bhidyante bhrātaro dārāḥ pitaraḥ suhṛdastathā | ekā snigdhāḥ kākiṇinā sadyaḥ sarve'rayaḥ kṛtāḥ 20 |
अर्थेनाल्पीयसा ह्येते संरब्धा दीप्तमन्यवः । त्यजन्त्याशु स्पृधो घ्नन्ति सहसोत्सृज्य सौहृदम् २१ ।
arthenālpīyasā hyete saṃrabdhā dīptamanyavaḥ | tyajantyāśu spṛdho ghnanti sahasotsṛjya sauhṛdam 21 |
लब्ध्वा जन्मामरप्रार्थ्यं मानुष्यं तद्द्विजाग्र्यताम् । तदनादृत्य ये स्वार्थं घ्नन्ति यान्त्यशुभां गतिम् २२ ।
labdhvā janmāmaraprārthyaṃ mānuṣyaṃ taddvijāgryatām | tadanādṛtya ye svārthaṃ ghnanti yāntyaśubhāṃ gatim 22 |
स्वर्गापवर्गयोर्द्वारं प्राप्य लोकमिमं पुमान् । द्रविणे कोऽनुषज्जेत मर्त्योऽनर्थस्य धामनि २३ ।
svargāpavargayordvāraṃ prāpya lokamimaṃ pumān | draviṇe ko'nuṣajjeta martyo'narthasya dhāmani 23 |
देवर्षिपितृभूतानि ज्ञातीन्बन्धूंश्च भागिनः । असंविभज्य चात्मानं यक्षवित्तः पतत्यधः २४ ।
devarṣipitṛbhūtāni jñātīnbandhūṃśca bhāginaḥ | asaṃvibhajya cātmānaṃ yakṣavittaḥ patatyadhaḥ 24 |
व्यर्थयार्थेहया वित्तं प्रमत्तस्य वयो बलम् । कुशला येन सिध्यन्ति जरठः किं नु साधये २५ ।
vyarthayārthehayā vittaṃ pramattasya vayo balam | kuśalā yena sidhyanti jaraṭhaḥ kiṃ nu sādhaye 25 |
कस्मात्सङ्क्लिश्यते विद्वान्व्यर्थयार्थेहयासकृत् । कस्यचिन्मायया नूनं लोकोऽयं सुविमोहितः २६ ।
kasmātsaṅkliśyate vidvānvyarthayārthehayāsakṛt | kasyacinmāyayā nūnaṃ loko'yaṃ suvimohitaḥ 26 |
किं धनैर्धनदैर्वा किं कामैर्वा कामदैरुत । मृत्युना ग्रस्यमानस्य कर्मभिर्वोत जन्मदैः २७ ।
kiṃ dhanairdhanadairvā kiṃ kāmairvā kāmadairuta | mṛtyunā grasyamānasya karmabhirvota janmadaiḥ 27 |
नूनं मे भगवांस्तुष्टः सर्वदेवमयो हरिः । येन नीतो दशामेतां निर्वेदश्चात्मनः प्लवः २८ ।
nūnaṃ me bhagavāṃstuṣṭaḥ sarvadevamayo hariḥ | yena nīto daśāmetāṃ nirvedaścātmanaḥ plavaḥ 28 |
सोऽहं कालावशेषेण शोषयिष्येऽङ्गमात्मनः । अप्रमत्तोऽखिलस्वार्थे यदि स्यात्सिद्ध आत्मनि २९ ।
so'haṃ kālāvaśeṣeṇa śoṣayiṣye'ṅgamātmanaḥ | apramatto'khilasvārthe yadi syātsiddha ātmani 29 |
तत्र मामनुमोदेरन्देवास्त्रिभुवनेश्वराः । मुहूर्तेन ब्रह्मलोकं खट्वाङ्गः समसाधयत् ३० ।
tatra māmanumoderandevāstribhuvaneśvarāḥ | muhūrtena brahmalokaṃ khaṭvāṅgaḥ samasādhayat 30 |
श्रीभगवानुवाच।
इत्यभिप्रेत्य मनसा ह्यावन्त्यो द्विजसत्तमः । उन्मुच्य हृदयग्रन्थीन्शान्तो भिक्षुरभून्मुनिः ३१ ।
ityabhipretya manasā hyāvantyo dvijasattamaḥ | unmucya hṛdayagranthīnśānto bhikṣurabhūnmuniḥ 31 |
स चचार महीमेतां संयतात्मेन्द्रियानिलः । भिक्षार्थं नगरग्रामानसङ्गोऽलक्षितोऽविशत् ३२ ।
sa cacāra mahīmetāṃ saṃyatātmendriyānilaḥ | bhikṣārthaṃ nagaragrāmānasaṅgo'lakṣito'viśat 32 |
तं वै प्रवयसं भिक्षुमवधूतमसज्जनाः । दृष्ट्वा पर्यभवन्भद्र बह्वीभिः परिभूतिभिः ३३ ।
taṃ vai pravayasaṃ bhikṣumavadhūtamasajjanāḥ | dṛṣṭvā paryabhavanbhadra bahvībhiḥ paribhūtibhiḥ 33 |
केचित्त्रिवेणुं जगृहुरेके पात्रं कमण्डलुम् । पीठं चैकेऽक्षसूत्रं च कन्थां चीराणि केचन । प्रदाय च पुनस्तानि दर्शितान्याददुर्मुनेः ३४ ।
kecittriveṇuṃ jagṛhureke pātraṃ kamaṇḍalum | pīṭhaṃ caike'kṣasūtraṃ ca kanthāṃ cīrāṇi kecana | pradāya ca punastāni darśitānyādadurmuneḥ 34 |
अन्नं च भैक्ष्यसम्पन्नं भुञ्जानस्य सरित्तटे । मूत्रयन्ति च पापिष्ठाः ष्ठीवन्त्यस्य च मूर्धनि ३५ ।
annaṃ ca bhaikṣyasampannaṃ bhuñjānasya sarittaṭe | mūtrayanti ca pāpiṣṭhāḥ ṣṭhīvantyasya ca mūrdhani 35 |
यतवाचं वाचयन्ति ताडयन्ति न वक्ति चेत् । तर्जयन्त्यपरे वाग्भिः स्तेनोऽयमिति वादिनः । बध्नन्ति रज्ज्वा तं केचिद्बध्यतां बध्यतामिति ३६ ।
yatavācaṃ vācayanti tāḍayanti na vakti cet | tarjayantyapare vāgbhiḥ steno'yamiti vādinaḥ | badhnanti rajjvā taṃ kecidbadhyatāṃ badhyatāmiti 36 |
क्षिपन्त्येकेऽवजानन्त एष धर्मध्वजः शठः । क्षीणवित्त इमां वृत्तिमग्रहीत्स्वजनोज्झितः ३७ ।
kṣipantyeke'vajānanta eṣa dharmadhvajaḥ śaṭhaḥ | kṣīṇavitta imāṃ vṛttimagrahītsvajanojjhitaḥ 37 |
अहो एष महासारो धृतिमान्गिरिराडिव । मौनेन साधयत्यर्थं बकवद्दृढनिश्चयः ३८ ।
aho eṣa mahāsāro dhṛtimāngirirāḍiva | maunena sādhayatyarthaṃ bakavaddṛḍhaniścayaḥ 38 |
इत्येके विहसन्त्येनमेके दुर्वातयन्ति च । तं बबन्धुर्निरुरुधुर्यथा क्रीडनकं द्विजम् ३९ ।
ityeke vihasantyenameke durvātayanti ca | taṃ babandhurnirurudhuryathā krīḍanakaṃ dvijam 39 |
एवं स भौतिकं दुःखं दैविकं दैहिकं च यत् । भोक्तव्यमात्मनो दिष्टं प्राप्तं प्राप्तमबुध्यत ४० ।
evaṃ sa bhautikaṃ duḥkhaṃ daivikaṃ daihikaṃ ca yat | bhoktavyamātmano diṣṭaṃ prāptaṃ prāptamabudhyata 40 |
परिभूत इमां गाथामगायत नराधमैः । पातयद्भिः स्व धर्मस्थो धृतिमास्थाय सात्त्विकीम् ४१ ।
paribhūta imāṃ gāthāmagāyata narādhamaiḥ | pātayadbhiḥ sva dharmastho dhṛtimāsthāya sāttvikīm 41 |
द्विज उवाच।
नायं जनो मे सुखदुःखहेतुर्न देवतात्मा ग्रहकर्मकालाः । मनः परं कारणमामनन्ति संसारचक्रं परिवर्तयेद्यत् ४२ ।
nāyaṃ jano me sukhaduḥkhaheturna devatātmā grahakarmakālāḥ | manaḥ paraṃ kāraṇamāmananti saṃsāracakraṃ parivartayedyat 42 |
मनो गुणान्वै सृजते बलीयस्ततश्च कर्माणि विलक्षणानि । शुक्लानि कृष्णान्यथ लोहितानि तेभ्यः सवर्णाः सृतयो भवन्ति ४३ ।
mano guṇānvai sṛjate balīyastataśca karmāṇi vilakṣaṇāni | śuklāni kṛṣṇānyatha lohitāni tebhyaḥ savarṇāḥ sṛtayo bhavanti 43 |
अनीह आत्मा मनसा समीहता हिरण्मयो मत्सख उद्विचष्टे । मनः स्वलिङ्गं परिगृह्य कामान्जुषन्निबद्धो गुणसङ्गतोऽसौ ४४ ।
anīha ātmā manasā samīhatā hiraṇmayo matsakha udvicaṣṭe | manaḥ svaliṅgaṃ parigṛhya kāmānjuṣannibaddho guṇasaṅgato'sau 44 |
दानं स्वधर्मो नियमो यमश्च श्रुतं च कर्माणि च सद्व्रतानि । सर्वे मनोनिग्रहलक्षणान्ताः परो हि योगो मनसः समाधिः ४५ ।
dānaṃ svadharmo niyamo yamaśca śrutaṃ ca karmāṇi ca sadvratāni | sarve manonigrahalakṣaṇāntāḥ paro hi yogo manasaḥ samādhiḥ 45 |
समाहितं यस्य मनः प्रशान्तं दानादिभिः किं वद तस्य कृत्यम् । असंयतं यस्य मनो विनश्यद्दानादिभिश्चेदपरं किमेभिः ४६ ।
samāhitaṃ yasya manaḥ praśāntaṃ dānādibhiḥ kiṃ vada tasya kṛtyam | asaṃyataṃ yasya mano vinaśyaddānādibhiścedaparaṃ kimebhiḥ 46 |
मनोवशेऽन्ये ह्यभवन्स्म देवा मनश्च नान्यस्य वशं समेति । भीष्मो हि देवः सहसः सहीयान्युञ्ज्याद्वशे तं स हि देवदेवः ४७ ।
manovaśe'nye hyabhavansma devā manaśca nānyasya vaśaṃ sameti | bhīṣmo hi devaḥ sahasaḥ sahīyānyuñjyādvaśe taṃ sa hi devadevaḥ 47 |
तं दुर्जयं शत्रुमसह्यवेगमरुन्तुदं तन्न विजित्य केचित् । कुर्वन्त्यसद्विग्रहमत्र मर्त्यैर्मित्राण्युदासीनरिपून्विमूढाः ४८ ।
taṃ durjayaṃ śatrumasahyavegamaruntudaṃ tanna vijitya kecit | kurvantyasadvigrahamatra martyairmitrāṇyudāsīnaripūnvimūḍhāḥ 48 |
देहं मनोमात्रमिमं गृहीत्वा ममाहमित्यन्धधियो मनुष्याः । एषोऽहमन्योऽयमिति भ्रमेण दुरन्तपारे तमसि भ्रमन्ति ४९ ।
dehaṃ manomātramimaṃ gṛhītvā mamāhamityandhadhiyo manuṣyāḥ | eṣo'hamanyo'yamiti bhrameṇa durantapāre tamasi bhramanti 49 |
जनस्तु हेतुः सुखदुःखयोश्चेत्किमात्मनश्चात्र हि भौमयोस्तत् । जिह्वां क्वचित्सन्दशति स्वदद्भिस्तद्वेदनायां कतमाय कुप्येत् ५० ।
janastu hetuḥ sukhaduḥkhayoścetkimātmanaścātra hi bhaumayostat | jihvāṃ kvacitsandaśati svadadbhistadvedanāyāṃ katamāya kupyet 50 |
दुःखस्य हेतुर्यदि देवतास्तु किमात्मनस्तत्र विकारयोस्तत् । यदङ्गमङ्गेन निहन्यते क्वचित्क्रुध्येत कस्मै पुरुषः स्वदेहे ५१ ।
duḥkhasya heturyadi devatāstu kimātmanastatra vikārayostat | yadaṅgamaṅgena nihanyate kvacitkrudhyeta kasmai puruṣaḥ svadehe 51 |
आत्मा यदि स्यात्सुखदुःखहेतुः किमन्यतस्तत्र निजस्वभावः । न ह्यात्मनोऽन्यद्यदि तन्मृषा स्यात्क्रुध्येत कस्मान्न सुखं न दुःखम्५२ ।
ātmā yadi syātsukhaduḥkhahetuḥ kimanyatastatra nijasvabhāvaḥ | na hyātmano'nyadyadi tanmṛṣā syātkrudhyeta kasmānna sukhaṃ na duḥkham52 |
ग्रहा निमित्तं सुखदुःखयोश्चेत्किमात्मनोऽजस्य जनस्य ते वै । ग्रहैर्ग्रहस्यैव वदन्ति पीडां क्रुध्येत कस्मै पुरुषस्ततोऽन्यः ५३ ।
grahā nimittaṃ sukhaduḥkhayoścetkimātmano'jasya janasya te vai | grahairgrahasyaiva vadanti pīḍāṃ krudhyeta kasmai puruṣastato'nyaḥ 53 |
कर्मास्तु हेतुः सुखदुःखयोश्चेत्किमात्मनस्तद्धि जडाजडत्वे । देहस्त्वचित्पुरुषोऽयं सुपर्णः क्रुध्येत कस्मै न हि कर्म मूलम् ५४ ।
karmāstu hetuḥ sukhaduḥkhayoścetkimātmanastaddhi jaḍājaḍatve | dehastvacitpuruṣo'yaṃ suparṇaḥ krudhyeta kasmai na hi karma mūlam 54 |
कालस्तु हेतुः सुखदुःखयोश्चेत्किमात्मनस्तत्र तदात्मकोऽसौ । नाग्नेर्हि तापो न हिमस्य तत्स्यात्क्रुध्येत कस्मै न परस्य द्वन्द्वम् ५५ ।
kālastu hetuḥ sukhaduḥkhayoścetkimātmanastatra tadātmako'sau | nāgnerhi tāpo na himasya tatsyātkrudhyeta kasmai na parasya dvandvam 55 |
न केनचित्क्वापि कथञ्चनास्य द्वन्द्वोपरागः परतः परस्य । यथाहमः संसृतिरूपिणः स्यादेवं प्रबुद्धो न बिभेति भूतैः ५६ ।
na kenacitkvāpi kathañcanāsya dvandvoparāgaḥ parataḥ parasya | yathāhamaḥ saṃsṛtirūpiṇaḥ syādevaṃ prabuddho na bibheti bhūtaiḥ 56 |
एतां स आस्थाय परात्मनिष्ठामध्यासितां पूर्वतमैर्महर्षिभिः । अहं तरिष्यामि दुरन्तपारं तमो मुकुन्दाङ्घ्रिनिषेवयैव ५७ ।
etāṃ sa āsthāya parātmaniṣṭhāmadhyāsitāṃ pūrvatamairmaharṣibhiḥ | ahaṃ tariṣyāmi durantapāraṃ tamo mukundāṅghriniṣevayaiva 57 |
श्रीभगवानुवाच।
निर्विद्य नष्टद्रविणे गतक्लमः प्रव्रज्य गां पर्यटमान इत्थम् । निराकृतोऽसद्भिरपि स्वधर्मादकम्पितोऽमूं मुनिराह गाथाम् ५८ ।
nirvidya naṣṭadraviṇe gataklamaḥ pravrajya gāṃ paryaṭamāna ittham | nirākṛto'sadbhirapi svadharmādakampito'mūṃ munirāha gāthām 58 |
सुखदुःखप्रदो नान्यः पुरुषस्यात्मविभ्रमः। मित्रोदासीनरिपवः संसारस्तमसः कृतः ५९।
sukhaduḥkhaprado nānyaḥ puruṣasyātmavibhramaḥ| mitrodāsīnaripavaḥ saṃsārastamasaḥ kṛtaḥ 59|
तस्मात्सर्वात्मना तात निगृहाण मनो धिया। मय्यावेशितया युक्त एतावान्योगसङ्ग्रहः ६०।
tasmātsarvātmanā tāta nigṛhāṇa mano dhiyā| mayyāveśitayā yukta etāvānyogasaṅgrahaḥ 60|
य एतां भिक्षुणा गीतां ब्रह्मनिष्ठां समाहितः। धारयञ्छ्रावयञ्छृण्वन्द्वन्द्वैर्नैवाभिभूयते ६१।
ya etāṃ bhikṣuṇā gītāṃ brahmaniṣṭhāṃ samāhitaḥ| dhārayañchrāvayañchṛṇvandvandvairnaivābhibhūyate 61|
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायामेकादशस्कन्धे त्रयोविंशोऽध्यायः।
iti śrīmadbhāgavate mahāpurāṇe pāramahaṃsyāṃ saṃhitāyāmekādaśaskandhe trayoviṃśo'dhyāyaḥ|
ॐ श्री परमात्मने नमः