कर्मणा दैवनेत्रेण जन्तुर्देहोपपत्तये । स्त्रियाः प्रविष्ट उदरं पुंसो रेतःकणाश्रयः ॥ १ ॥
karmaṇā daivanetreṇa janturdehopapattaye | striyāḥ praviṣṭa udaraṃ puṃso retaḥkaṇāśrayaḥ || 1 ||
श्रीभगवानुवाच -
कललं त्वेकरात्रेण पञ्चरात्रेण बुद्बुदम् । दशाहेन तु कर्कन्धूः पेश्यण्डं वा ततः परम् ॥ २ ॥
kalalaṃ tvekarātreṇa pañcarātreṇa budbudam | daśāhena tu karkandhūḥ peśyaṇḍaṃ vā tataḥ param || 2 ||
मासेन तु शिरो द्वाभ्यां बाह्वङ्घ्र्याद्यङ्गविग्रहः । नखलोमास्थिचर्माणि लिङ्गच्छिद्रोद् भवस्त्रिभिः ॥ ३ ॥
māsena tu śiro dvābhyāṃ bāhvaṅghryādyaṅgavigrahaḥ | nakhalomāsthicarmāṇi liṅgacchidrod bhavastribhiḥ || 3 ||
चतुर्भिर्धातवः सप्त पञ्चभिः क्षुत्तृडुद्भवः । षड्भिर्जरायुणा वीतः कुक्षौ भ्राम्यति दक्षिणे ॥ ४ ॥
caturbhirdhātavaḥ sapta pañcabhiḥ kṣuttṛḍudbhavaḥ | ṣaḍbhirjarāyuṇā vītaḥ kukṣau bhrāmyati dakṣiṇe || 4 ||
मातुर्जग्धान्नपानाद्यैः एधद् धातुरसम्मते । शेते विण्मूत्रयोर्गर्ते स जन्तुर्जन्तुसम्भवे ॥ ५ ॥
māturjagdhānnapānādyaiḥ edhad dhāturasammate | śete viṇmūtrayorgarte sa janturjantusambhave || 5 ||
कृमिभिः क्षतसर्वाङ्गः सौकुमार्यात्प्रतिक्षणम् । मूर्च्छां आप्नोति उरुक्लेशः तत्रत्यैः क्षुधितैर्मुहुः ॥ ६ ॥
kṛmibhiḥ kṣatasarvāṅgaḥ saukumāryātpratikṣaṇam | mūrcchāṃ āpnoti urukleśaḥ tatratyaiḥ kṣudhitairmuhuḥ || 6 ||
कटुतीक्ष्णोष्णलवण रूक्षाम्लादिभिरुल्बणैः । मातृभुक्तैरुपस्पृष्टः सर्वाङ्गोत्थितवेदनः ॥ ७ ॥
kaṭutīkṣṇoṣṇalavaṇa rūkṣāmlādibhirulbaṇaiḥ | mātṛbhuktairupaspṛṣṭaḥ sarvāṅgotthitavedanaḥ || 7 ||
उल्बेन संवृतस्तस्मिन् अन्त्रैश्च बहिरावृतः । आस्ते कृत्वा शिरः कुक्षौ भुग्नपृष्ठशिरोधरः ॥ ८ ॥
ulbena saṃvṛtastasmin antraiśca bahirāvṛtaḥ | āste kṛtvā śiraḥ kukṣau bhugnapṛṣṭhaśirodharaḥ || 8 ||
अकल्पः स्वाङ्गचेष्टायां शकुन्त इव पञ्जरे । तत्र लब्धस्मृतिर्दैवात् कर्म जन्मशतोद्भवम् । स्मरन् दीर्घमनुच्छ्वासं शर्म किं नाम विन्दते ॥ ९ ॥
akalpaḥ svāṅgaceṣṭāyāṃ śakunta iva pañjare | tatra labdhasmṛtirdaivāt karma janmaśatodbhavam | smaran dīrghamanucchvāsaṃ śarma kiṃ nāma vindate || 9 ||
आरभ्य सप्तमान् मासात् लब्धबोधोऽपि वेपितः । नैकत्रास्ते सूतिवातैः विष्ठाभूरिव सोदरः ॥ १० ॥
ārabhya saptamān māsāt labdhabodho'pi vepitaḥ | naikatrāste sūtivātaiḥ viṣṭhābhūriva sodaraḥ || 10 ||
नाथमान ऋषिर्भीतः सप्तवध्रिः कृताञ्जलिः । स्तुवीत तं विक्लवया वाचा येनोदरेऽर्पितः ॥ ११ ॥
nāthamāna ṛṣirbhītaḥ saptavadhriḥ kṛtāñjaliḥ | stuvīta taṃ viklavayā vācā yenodare'rpitaḥ || 11 ||
तस्योपसन्नमवितुं जगदिच्छयात्त नानातनोर्भुवि चलत् चरणारविन्दम् । सोऽहं व्रजामि शरणं ह्यकुतोभयं मे येनेदृशी गतिरदर्श्यसतोऽनुरूपा ॥ १२ ॥
tasyopasannamavituṃ jagadicchayātta nānātanorbhuvi calat caraṇāravindam | so'haṃ vrajāmi śaraṇaṃ hyakutobhayaṃ me yenedṛśī gatiradarśyasato'nurūpā || 12 ||
जन्तुरुवाच -
यस्त्वत्र बद्ध इव कर्मभिरावृतात्मा भूतेन्द्रियाशयमयीमवलम्ब्य मायाम् । आस्ते विशुद्धमविकारमखण्डबोधम् आतप्यमानहृदयेऽवसितं नमामि ॥ १३ ॥
yastvatra baddha iva karmabhirāvṛtātmā bhūtendriyāśayamayīmavalambya māyām | āste viśuddhamavikāramakhaṇḍabodham ātapyamānahṛdaye'vasitaṃ namāmi || 13 ||
यः पञ्चभूतरचिते रहितः शरीरे छन्नोऽयथेन्द्रियगुणार्थचिदात्मकोऽहम् । तेनाविकुण्ठमहिमानमृषिं तमेनं वन्दे परं प्रकृतिपूरुषयोः पुमांसम् ॥ १४ ॥
yaḥ pañcabhūtaracite rahitaḥ śarīre channo'yathendriyaguṇārthacidātmako'ham | tenāvikuṇṭhamahimānamṛṣiṃ tamenaṃ vande paraṃ prakṛtipūruṣayoḥ pumāṃsam || 14 ||
यन्माययोरुगुणकर्म निबन्धनेऽस्मिन् सांसारिके पथि चरन् तदभिश्रमेण । नष्टस्मृतिः पुनरयं प्रवृणीत लोकं युक्त्या कया महदनुग्रहमन्तरेण ॥ १५ ॥
yanmāyayoruguṇakarma nibandhane'smin sāṃsārike pathi caran tadabhiśrameṇa | naṣṭasmṛtiḥ punarayaṃ pravṛṇīta lokaṃ yuktyā kayā mahadanugrahamantareṇa || 15 ||
ज्ञानं यदेतद् अदधात्कतमः स देवः त्रैकालिकं स्थिरचरेष्वनुवर्तितांशः । तं जीवकर्मपदवीं अनुवर्तमानाः तापत्रयोपशमनाय वयं भजेम ॥ १६ ॥
jñānaṃ yadetad adadhātkatamaḥ sa devaḥ traikālikaṃ sthiracareṣvanuvartitāṃśaḥ | taṃ jīvakarmapadavīṃ anuvartamānāḥ tāpatrayopaśamanāya vayaṃ bhajema || 16 ||
देह्यन्यदेहविवरे जठराग्निनासृग् विण्मूत्रकूपपतितो भृशतप्तदेहः । इच्छन्नितो विवसितुं गणयन् स्वमासान् निर्वास्यते कृपणधीर्भगवन् कदा नु ॥ १७ ॥
dehyanyadehavivare jaṭharāgnināsṛg viṇmūtrakūpapatito bhṛśataptadehaḥ | icchannito vivasituṃ gaṇayan svamāsān nirvāsyate kṛpaṇadhīrbhagavan kadā nu || 17 ||
येनेदृशीं गतिमसौ दशमास्य ईश सङ्ग्राहितः पुरुदयेन भवादृशेन । स्वेनैव तुष्यतु कृतेन स दीननाथः को नाम तत्प्रति विनाञ्जलिमस्य कुर्यात् ॥ १८ ॥
yenedṛśīṃ gatimasau daśamāsya īśa saṅgrāhitaḥ purudayena bhavādṛśena | svenaiva tuṣyatu kṛtena sa dīnanāthaḥ ko nāma tatprati vināñjalimasya kuryāt || 18 ||
पश्यत्ययं धिषणया ननु सप्तवध्रिः शारीरके दमशरीर्यपरः स्वदेहे । यत्सृष्टयाऽऽसं तमहं पुरुषं पुराणं पश्ये बहिर्हृदि च चैत्यमिव प्रतीतम् ॥ १९ ॥
paśyatyayaṃ dhiṣaṇayā nanu saptavadhriḥ śārīrake damaśarīryaparaḥ svadehe | yatsṛṣṭayā''saṃ tamahaṃ puruṣaṃ purāṇaṃ paśye bahirhṛdi ca caityamiva pratītam || 19 ||
सोऽहं वसन्नपि विभो बहुदुःखवासं गर्भान्न निर्जिगमिषे बहिरन्धकूपे । यत्रोपयातमुपसर्पति देवमाया मिथ्या मतिर्यदनु संसृतिचक्रमेतत् ॥ २० ॥
so'haṃ vasannapi vibho bahuduḥkhavāsaṃ garbhānna nirjigamiṣe bahirandhakūpe | yatropayātamupasarpati devamāyā mithyā matiryadanu saṃsṛticakrametat || 20 ||
तस्मादहं विगतविक्लव उद्धरिष्य आत्मानमाशु तमसः सुहृदाऽऽत्मनैव । भूयो यथा व्यसनमेतदनेकरन्ध्रं मा मे भविष्यदुपसादितविष्णुपादः ॥ २१ ॥
tasmādahaṃ vigataviklava uddhariṣya ātmānamāśu tamasaḥ suhṛdā''tmanaiva | bhūyo yathā vyasanametadanekarandhraṃ mā me bhaviṣyadupasāditaviṣṇupādaḥ || 21 ||
एवं कृतमतिर्गर्भे दशमास्यः स्तुवन्नृषिः । सद्यः क्षिपत्यवाचीनं प्रसूत्यै सूतिमारुतः ॥ २२ ॥
evaṃ kṛtamatirgarbhe daśamāsyaḥ stuvannṛṣiḥ | sadyaḥ kṣipatyavācīnaṃ prasūtyai sūtimārutaḥ || 22 ||
कपिल उवाच - (अनुष्टुप्)
तेनावसृष्टः सहसा कृत्वावाक् शिर आतुरः । विनिष्क्रामति कृच्छ्रेण निरुच्छ्वासो हतस्मृतिः ॥ २३ ॥
tenāvasṛṣṭaḥ sahasā kṛtvāvāk śira āturaḥ | viniṣkrāmati kṛcchreṇa nirucchvāso hatasmṛtiḥ || 23 ||
पतितो भुव्यसृङ्मूत्रे विष्ठाभूरिव चेष्टते । रोरूयति गते ज्ञाने विपरीतां गतिं गतः ॥ २४ ॥
patito bhuvyasṛṅmūtre viṣṭhābhūriva ceṣṭate | rorūyati gate jñāne viparītāṃ gatiṃ gataḥ || 24 ||
परच्छन्दं न विदुषा पुष्यमाणो जनेन सः । अनभिप्रेतमापन्नः प्रत्याख्यातुमनीश्वरः ॥ २५ ॥
paracchandaṃ na viduṣā puṣyamāṇo janena saḥ | anabhipretamāpannaḥ pratyākhyātumanīśvaraḥ || 25 ||
शायितोऽशुचिपर्यङ्के जन्तुः स्वेदजदूषिते । नेशः कण्डूयनेऽङ्गानां आसनोत्थानचेष्टने ॥ २६ ॥
śāyito'śuciparyaṅke jantuḥ svedajadūṣite | neśaḥ kaṇḍūyane'ṅgānāṃ āsanotthānaceṣṭane || 26 ||
तुदन्त्यामत्वचं दंशा मशका मत्कुणादयः । रुदन्तं विगतज्ञानं कृमयः कृमिकं यथा ॥ २७ ॥
tudantyāmatvacaṃ daṃśā maśakā matkuṇādayaḥ | rudantaṃ vigatajñānaṃ kṛmayaḥ kṛmikaṃ yathā || 27 ||
इत्येवं शैशवं भुक्त्वा दुःखं पौगण्डमेव च । अलब्धाभीप्सितोऽज्ञानाद् इद्धमन्युः शुचार्पितः ॥ २८ ॥
ityevaṃ śaiśavaṃ bhuktvā duḥkhaṃ paugaṇḍameva ca | alabdhābhīpsito'jñānād iddhamanyuḥ śucārpitaḥ || 28 ||
सह देहेन मानेन वर्धमानेन मन्युना । करोति विग्रहं कामी कामिष्वन्ताय चात्मनः ॥ २९ ॥
saha dehena mānena vardhamānena manyunā | karoti vigrahaṃ kāmī kāmiṣvantāya cātmanaḥ || 29 ||
भूतैः पञ्चभिरारब्धे देहे देह्यबुधोऽसकृत् । अहं ममेत्यसद्ग्राहः करोति कुमतिर्मतिम् ॥ ३० ॥
bhūtaiḥ pañcabhirārabdhe dehe dehyabudho'sakṛt | ahaṃ mametyasadgrāhaḥ karoti kumatirmatim || 30 ||
तदर्थं कुरुते कर्म यद्बद्धो याति संसृतिम् । योऽनुयाति ददत्क्लेशं अविद्याकर्मबन्धनः ॥ ३१ ॥
tadarthaṃ kurute karma yadbaddho yāti saṃsṛtim | yo'nuyāti dadatkleśaṃ avidyākarmabandhanaḥ || 31 ||
यद्यसद्भि पथि पुनः शिश्नोदरकृतोद्यमैः । आस्थितो रमते जन्तुः तमो विशति पूर्ववत् ॥ ३२ ॥
yadyasadbhi pathi punaḥ śiśnodarakṛtodyamaiḥ | āsthito ramate jantuḥ tamo viśati pūrvavat || 32 ||
सत्यं शौचं दया मौनं बुद्धिः श्रीर्ह्रीर्यशः क्षमा । शमो दमो भगश्चेति यत्सङ्गाद्याति सङ्क्षयम् ॥ ३३ ॥
satyaṃ śaucaṃ dayā maunaṃ buddhiḥ śrīrhrīryaśaḥ kṣamā | śamo damo bhagaśceti yatsaṅgādyāti saṅkṣayam || 33 ||
तेष्वशान्तेषु मूढेषु खण्डितात्मस्वसाधुषु । सङ्गं न कुर्याच्छोच्येषु योषित् क्रीडामृगेषु च ॥ ३४ ॥
teṣvaśānteṣu mūḍheṣu khaṇḍitātmasvasādhuṣu | saṅgaṃ na kuryācchocyeṣu yoṣit krīḍāmṛgeṣu ca || 34 ||
न तथास्य भवेन्मोहो बन्धश्चान्यप्रसङ्गतः । योषित्सङ्गात् यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः ॥ ३५ ॥
na tathāsya bhavenmoho bandhaścānyaprasaṅgataḥ | yoṣitsaṅgāt yathā puṃso yathā tatsaṅgisaṅgataḥ || 35 ||
प्रजापतिः स्वां दुहितरं दृष्ट्वा तद् रूपधर्षितः । रोहिद्भूतां सोऽन्वधावद् ऋक्षरूपी हतत्रपः ॥ ३६ ॥
prajāpatiḥ svāṃ duhitaraṃ dṛṣṭvā tad rūpadharṣitaḥ | rohidbhūtāṃ so'nvadhāvad ṛkṣarūpī hatatrapaḥ || 36 ||
तत्सृष्टसृष्टसृष्टेषु को न्वखण्डितधीः पुमान् । ऋषिं नारायणमृते योषिन् मय्येह मायया ॥ ३७ ॥
tatsṛṣṭasṛṣṭasṛṣṭeṣu ko nvakhaṇḍitadhīḥ pumān | ṛṣiṃ nārāyaṇamṛte yoṣin mayyeha māyayā || 37 ||
बलं मे पश्य मायायाः स्त्रीमय्या जयिनो दिशाम् । या करोति पदाक्रान्तान् भ्रूविजृम्भेण केवलम् ॥ ३८ ॥
balaṃ me paśya māyāyāḥ strīmayyā jayino diśām | yā karoti padākrāntān bhrūvijṛmbheṇa kevalam || 38 ||
सङ्गं न कुर्यात्प्रमदासु जातु योगस्य पारं परमारुरुक्षुः । मत्सेवया प्रतिलब्धात्मलाभो वदन्ति या निरयद्वारमस्य ॥ ३९ ॥
saṅgaṃ na kuryātpramadāsu jātu yogasya pāraṃ paramārurukṣuḥ | matsevayā pratilabdhātmalābho vadanti yā nirayadvāramasya || 39 ||
योपयाति शनैर्माया योषिद् देवविनिर्मिता । तामीक्षेतात्मनो मृत्युं तृणैः कूपमिवावृतम् ॥ ४० ॥
yopayāti śanairmāyā yoṣid devavinirmitā | tāmīkṣetātmano mṛtyuṃ tṛṇaiḥ kūpamivāvṛtam || 40 ||
यां मन्यते पतिं मोहान् मन्मायामृषभायतीम् । स्त्रीत्वं स्त्रीसङ्गतः प्राप्तो वित्तापत्यगृहप्रदम् ॥ ४१ ॥
yāṃ manyate patiṃ mohān manmāyāmṛṣabhāyatīm | strītvaṃ strīsaṅgataḥ prāpto vittāpatyagṛhapradam || 41 ||
तां आत्मनो विजानीयात् पत्यपत्यगृहात्मकम् । दैवोपसादितं मृत्युं मृगयोर्गायनं यथा ॥ ४२ ॥
tāṃ ātmano vijānīyāt patyapatyagṛhātmakam | daivopasāditaṃ mṛtyuṃ mṛgayorgāyanaṃ yathā || 42 ||
देहेन जीवभूतेन लोकात् लोकमनुव्रजन् । भुञ्जान एव कर्माणि करोत्यविरतं पुमान् ॥ ४३ ॥
dehena jīvabhūtena lokāt lokamanuvrajan | bhuñjāna eva karmāṇi karotyavirataṃ pumān || 43 ||
जीवो ह्यस्यानुगो देहो भूतेन्द्रियमनोमयः । तन्निरोधोऽस्य मरणं आविर्भावस्तु सम्भवः ॥ ४४ ॥
jīvo hyasyānugo deho bhūtendriyamanomayaḥ | tannirodho'sya maraṇaṃ āvirbhāvastu sambhavaḥ || 44 ||
द्रव्योपलब्धिस्थानस्य द्रव्येक्षायोग्यता यदा । तत्पञ्चत्वं अहंमानाद् उत्पत्तिर्द्रव्यदर्शनम् ॥ ४५ ॥
dravyopalabdhisthānasya dravyekṣāyogyatā yadā | tatpañcatvaṃ ahaṃmānād utpattirdravyadarśanam || 45 ||
यथाक्ष्णोर्द्रव्यावयव दर्शनायोग्यता यदा । तदैव चक्षुषो द्रष्टुः द्रष्टृत्वायोग्यतानयोः ॥ ४६ ॥
yathākṣṇordravyāvayava darśanāyogyatā yadā | tadaiva cakṣuṣo draṣṭuḥ draṣṭṛtvāyogyatānayoḥ || 46 ||
तस्मान्न कार्यः सन्त्रासो न कार्पण्यं न सम्भ्रमः । बुद्ध्वा जीवगतिं धीरो मुक्तसङ्गश्चरेदिह ॥ ४७ ॥
tasmānna kāryaḥ santrāso na kārpaṇyaṃ na sambhramaḥ | buddhvā jīvagatiṃ dhīro muktasaṅgaścarediha || 47 ||
सम्यग्दर्शनया बुद्ध्या योगवैराग्ययुक्तया । मायाविरचिते लोके चरेन्न्यस्य कलेवरम् ॥ ४८ ॥
samyagdarśanayā buddhyā yogavairāgyayuktayā | māyāviracite loke carennyasya kalevaram || 48 ||
इति श्रीमद्भागवते महापुराणे पारमहंस्यां संहितायां तृतीयस्कन्धे कपिलेयोपाख्याने जीवगतिर्नाम एकयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३१ ॥
iti śrīmadbhāgavate mahāpurāṇe pāramahaṃsyāṃ saṃhitāyāṃ tṛtīyaskandhe kapileyopākhyāne jīvagatirnāma ekayastriṃśo'dhyāyaḥ || 31 ||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Dashboard
Verses & Playlist
Saved Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
