ईश्वर उवाच ।
अवाच्यमेतद् विज्ञानमात्मगुह्यं सनातनम् ।यन्न देवा विजानन्ति यतन्तोऽपि द्विजातयः ॥ २.१
avācyametad vijñānamātmaguhyaṃ sanātanam |yanna devā vijānanti yatanto'pi dvijātayaḥ || 2.1
इदं ज्ञानं समाश्रित्य ब्रह्मभूता द्विजोत्तमाः ।न संसारं प्रपद्यन्ते पूर्वेऽपि ब्रह्मवादिनः ॥ २.२
idaṃ jñānaṃ samāśritya brahmabhūtā dvijottamāḥ |na saṃsāraṃ prapadyante pūrve'pi brahmavādinaḥ || 2.2
गुह्याद् गुह्यतमं साक्षाद् गोपनीयं प्रयत्नतः ।वक्ष्ये भक्तिमतामद्य युष्माकं ब्रह्मवादिनाम् ॥ २.३
guhyād guhyatamaṃ sākṣād gopanīyaṃ prayatnataḥ |vakṣye bhaktimatāmadya yuṣmākaṃ brahmavādinām || 2.3
आत्मायः केवलः स्वच्छः शुद्धः सूक्ष्मः सनातनः ।अस्ति सर्वान्तरः साक्षाच्चिन्मात्रस्तमसः परः ॥ २.४
ātmāyaḥ kevalaḥ svacchaḥ śuddhaḥ sūkṣmaḥ sanātanaḥ |asti sarvāntaraḥ sākṣāccinmātrastamasaḥ paraḥ || 2.4
सोऽन्तर्यामी स पुरुषः स प्राणः स महेश्वरः ।स कालोऽत्रस्तदव्यक्तं स एवेदमिति श्रुतिः ॥ २.५
so'ntaryāmī sa puruṣaḥ sa prāṇaḥ sa maheśvaraḥ |sa kālo'trastadavyaktaṃ sa evedamiti śrutiḥ || 2.5
अस्माद् विजायते विश्वमत्रैव प्रविलीयते ।स मायी मायया बद्धः करोति विविधास्तनूः ॥ २.६
asmād vijāyate viśvamatraiva pravilīyate |sa māyī māyayā baddhaḥ karoti vividhāstanūḥ || 2.6
न चाप्ययं संसरति न च संसारमयः प्रभुः ।नायं पृथ्वी न सलिलं न तेजः पवनो नभः ॥ २.७
na cāpyayaṃ saṃsarati na ca saṃsāramayaḥ prabhuḥ |nāyaṃ pṛthvī na salilaṃ na tejaḥ pavano nabhaḥ || 2.7
न प्राणे न मनोऽव्यक्तं न शब्दः स्पर्श एव च ।न रूपरसगन्धाश्च नाहं कर्त्ता न वागपि ॥ २.८
na prāṇe na mano'vyaktaṃ na śabdaḥ sparśa eva ca |na rūparasagandhāśca nāhaṃ karttā na vāgapi || 2.8
न पाणिपादौ नो पायुर्न चोपस्थं द्विजोत्तमाः ।न कर्त्ता न च भोक्ता वा न च प्रकृतिपूरुषौ ।२.९
na pāṇipādau no pāyurna copasthaṃ dvijottamāḥ |na karttā na ca bhoktā vā na ca prakṛtipūruṣau |2.9
न माया नैव च प्राणा चैतन्यं परमार्थतः।यथा प्रकाशतमसोः सम्बन्धो नोपपद्यते ।२.१०
na māyā naiva ca prāṇā caitanyaṃ paramārthataḥ|yathā prakāśatamasoḥ sambandho nopapadyate |2.10
तद्वदैक्यं न संबन्धः प्रपञ्चपरमात्मनोःछायातपौ यथा लोके परस्परविलक्षणौ ।२.११
tadvadaikyaṃ na saṃbandhaḥ prapañcaparamātmanoḥchāyātapau yathā loke parasparavilakṣaṇau |2.11
तद्वत् प्रपञ्चपुरुषौ विभिन्नौ परमार्थतः ।तथात्मा मलिनोऽसृष्टो विकारी स्यात् स्वभावतः ।२.१२
tadvat prapañcapuruṣau vibhinnau paramārthataḥ |tathātmā malino'sṛṣṭo vikārī syāt svabhāvataḥ |2.12
नहि तस्य भवेन्मुक्तिर्जन्मान्तरशतैरपि ।पश्यन्ति मुनयो युक्ताः स्वात्मानं परमार्थतः ।२.१३
nahi tasya bhavenmuktirjanmāntaraśatairapi |paśyanti munayo yuktāḥ svātmānaṃ paramārthataḥ |2.13
विकारहीनं निर्दुः खमानन्दात्मानमव्ययम् ।अह कर्त्ता सुखी दुःखी कृशः स्थूलेति या मतिः २.१४
vikārahīnaṃ nirduḥ khamānandātmānamavyayam |aha karttā sukhī duḥkhī kṛśaḥ sthūleti yā matiḥ 2.14
सा चाहंकारकर्तृत्वादात्मन्यारोप्यते जनैः ।वदन्ति वेदविद्वांसः साक्षिणं प्रकृतेः परम् ।२.१५
sā cāhaṃkārakartṛtvādātmanyāropyate janaiḥ |vadanti vedavidvāṃsaḥ sākṣiṇaṃ prakṛteḥ param |2.15
भोक्तारमक्षरं शुद्धं सर्वत्र समवस्थितम् ।तस्मादज्ञानमूलो हि संसारः सर्वदेहिनाम् ।२.१६
bhoktāramakṣaraṃ śuddhaṃ sarvatra samavasthitam |tasmādajñānamūlo hi saṃsāraḥ sarvadehinām |2.16
अज्ञानादन्यथा ज्ञानात् तत्वं प्रकृतिसंगतम् ।नित्योदितं स्वयं ज्योतिः सर्वगः पुरुषः परः ।२.१७
ajñānādanyathā jñānāt tatvaṃ prakṛtisaṃgatam |nityoditaṃ svayaṃ jyotiḥ sarvagaḥ puruṣaḥ paraḥ |2.17
अहंकाराविवेकेन कर्त्ताहमिति मन्यते ।पश्यन्ति ऋषयोऽव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम् ।२.१८
ahaṃkārāvivekena karttāhamiti manyate |paśyanti ṛṣayo'vyaktaṃ nityaṃ sadasadātmakam |2.18
प्रधानं प्रकृतिं बुद्ध्वा कारणं ब्रह्मवादिनः ।तेनायं संगतो ह्यात्मा कूटस्थोऽपि निरञ्जनः ।२.१९
pradhānaṃ prakṛtiṃ buddhvā kāraṇaṃ brahmavādinaḥ |tenāyaṃ saṃgato hyātmā kūṭastho'pi nirañjanaḥ |2.19
स्वात्मानमक्षरं ब्रह्म नावबुद्ध्येत तत्त्वतः ।अनात्मन्यात्मविज्ञानं तस्माद् दुःखं तथेतरत् ।२.२०
svātmānamakṣaraṃ brahma nāvabuddhyeta tattvataḥ |anātmanyātmavijñānaṃ tasmād duḥkhaṃ tathetarat |2.20
रगद्वेषादयो दोषाः सर्वे भ्रान्तिनिबन्धनाः ।कर्माण्यस्य भवेद् दोषः पुण्यापुण्यमिति स्थितिः ।२.२१
ragadveṣādayo doṣāḥ sarve bhrāntinibandhanāḥ |karmāṇyasya bhaved doṣaḥ puṇyāpuṇyamiti sthitiḥ |2.21
तद्वशादेव सर्वेषां सर्वदेहसमुद्भवः ।नित्यः सर्वत्रगो ह्यात्मा कूटस्थो दोषवर्जितः ।२.२२
tadvaśādeva sarveṣāṃ sarvadehasamudbhavaḥ |nityaḥ sarvatrago hyātmā kūṭastho doṣavarjitaḥ |2.22
एकः स भिद्यते शक्त्या मायया न स्वभावतः ।तस्मादद्वैतमेवाहुर्मुनयः परमार्थतः ।२.२३
ekaḥ sa bhidyate śaktyā māyayā na svabhāvataḥ |tasmādadvaitamevāhurmunayaḥ paramārthataḥ |2.23
भेदो व्यक्तस्वभावेन सा च मायात्मसंश्रया ।यथा हि धूमसंपर्कान्नाकाशो मलिनो भवेत् ।२.२४
bhedo vyaktasvabhāvena sā ca māyātmasaṃśrayā |yathā hi dhūmasaṃparkānnākāśo malino bhavet |2.24
अन्तः करणजैर्भावैरात्मा तद्वन्न लिप्यते ।यथा स्वप्रभया भाति केवलः स्फटिकोऽमलः ।२.२५
antaḥ karaṇajairbhāvairātmā tadvanna lipyate |yathā svaprabhayā bhāti kevalaḥ sphaṭiko'malaḥ |2.25
उपाधिहीनो विमलस्तथैवात्मा प्रकाशते ।ज्ञानस्वूपमेवाहुर्जगदेतद् विचक्षणाः ।२.२६
upādhihīno vimalastathaivātmā prakāśate |jñānasvūpamevāhurjagadetad vicakṣaṇāḥ |2.26
अर्थस्वरूपमेवान्ये पश्यन्त्यन्ये कुदृष्टयः ।कूटस्थो निर्गुणो व्यापी चैतन्यात्मा स्वभावतः ।२.२७
arthasvarūpamevānye paśyantyanye kudṛṣṭayaḥ |kūṭastho nirguṇo vyāpī caitanyātmā svabhāvataḥ |2.27
दृश्यते ह्यर्थरूपेण पुरुषैर्ज्ञानदृष्टिभिः ।यथा स लक्ष्यते रक्तः केवलः स्फटिको जनैः ।२.२८
dṛśyate hyartharūpeṇa puruṣairjñānadṛṣṭibhiḥ |yathā sa lakṣyate raktaḥ kevalaḥ sphaṭiko janaiḥ |2.28
रक्तिकाद्युपधानेन तद्वत् परमपूरुषः ।तस्मादात्माऽक्षरः शुद्धो नित्यः सर्वगतोऽव्ययः ।२.२९
raktikādyupadhānena tadvat paramapūruṣaḥ |tasmādātmā'kṣaraḥ śuddho nityaḥ sarvagato'vyayaḥ |2.29
उपासितव्यो मन्तव्यः श्रोतव्यश्च मुमुक्षुभिः ।यदा मनसि चैतन्यं भाति सर्वत्रगं सदा ।२.३०
upāsitavyo mantavyaḥ śrotavyaśca mumukṣubhiḥ |yadā manasi caitanyaṃ bhāti sarvatragaṃ sadā |2.30
योगिनोऽव्यवधानेन तदा संपद्यते स्वयम् ।यदा सर्वाणि भूतानि स्वात्मन्येवाभिपश्यति ।२.३१
yogino'vyavadhānena tadā saṃpadyate svayam |yadā sarvāṇi bhūtāni svātmanyevābhipaśyati |2.31
सर्वभूतेषु चात्मानं ब्रह्म संपद्यते तदा ।यदा सर्वाणि भूतानि समाधिस्थो न पश्यति ।२.३२
sarvabhūteṣu cātmānaṃ brahma saṃpadyate tadā |yadā sarvāṇi bhūtāni samādhistho na paśyati |2.32
एकीभूतः परेणासौ तदा भवति केवलम् ।यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येऽस्य हृदि स्थिताः ।२.३३
ekībhūtaḥ pareṇāsau tadā bhavati kevalam |yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi sthitāḥ |2.33
तदाऽसावमृतीभूतः क्षेमं गच्छति पण्डितः ।यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।२.३४
tadā'sāvamṛtībhūtaḥ kṣemaṃ gacchati paṇḍitaḥ |yadā bhūtapṛthagbhāvamekasthamanupaśyati |2.34
तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा ।यदा पश्यति चात्मानं केवलं परमार्थतः ।२.३५
tata eva ca vistāraṃ brahma saṃpadyate tadā |yadā paśyati cātmānaṃ kevalaṃ paramārthataḥ |2.35
मायामात्रं जगत् कृत्स्नं तदा भवति निर्वृतः ॥ २.३६
māyāmātraṃ jagat kṛtsnaṃ tadā bhavati nirvṛtaḥ || 2.36
यदा जन्मजरादुःखव्याधीनामेकभेषजम् ।केवलं ब्रह्मविज्ञानं जायतेऽसौ तदा शिवः ॥ २.३७
yadā janmajarāduḥkhavyādhīnāmekabheṣajam |kevalaṃ brahmavijñānaṃ jāyate'sau tadā śivaḥ || 2.37
यथा नदीनदा लोके सागरेणैकतां ययुः ।तद्वदात्माऽक्षरेणासौ निष्कलेनैकतां व्रजेत् ॥ २.३८
yathā nadīnadā loke sāgareṇaikatāṃ yayuḥ |tadvadātmā'kṣareṇāsau niṣkalenaikatāṃ vrajet || 2.38
तस्माद् विज्ञानमेवास्ति न प्रपञ्चो न संसृतिः ।अज्ञानेनावृतं लोको विज्ञानं तेन मुह्यति ॥ २.३९
tasmād vijñānamevāsti na prapañco na saṃsṛtiḥ |ajñānenāvṛtaṃ loko vijñānaṃ tena muhyati || 2.39
तज्ज्ञानं निर्मलं सूक्ष्मं निर्विकल्पं तदव्ययम् ।अज्ञानमितरत् सर्वं विज्ञानमिति तन्मतम् ॥ २.४०
tajjñānaṃ nirmalaṃ sūkṣmaṃ nirvikalpaṃ tadavyayam |ajñānamitarat sarvaṃ vijñānamiti tanmatam || 2.40
एतद्वः कथितं सांख्यं भाषितं ज्ञानमुत्तमम् ।सर्ववेदान्तसारं हि योगस्तत्रैकचित्तता ॥ २.४१
etadvaḥ kathitaṃ sāṃkhyaṃ bhāṣitaṃ jñānamuttamam |sarvavedāntasāraṃ hi yogastatraikacittatā || 2.41
योगात् संजायते ज्ञानं ज्ञानाद् योगः प्रवर्त्तते ।योगज्ञानाभियुक्तस्य नावाप्यं विद्यते क्वचित् ॥ २.४२
yogāt saṃjāyate jñānaṃ jñānād yogaḥ pravarttate |yogajñānābhiyuktasya nāvāpyaṃ vidyate kvacit || 2.42
यदेव योगिनो यान्ति सांख्यैस्तदधिगम्यते ।एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स तत्त्ववित् ॥ २.४३
yadeva yogino yānti sāṃkhyaistadadhigamyate |ekaṃ sāṃkhyaṃ ca yogaṃ ca yaḥ paśyati sa tattvavit || 2.43
अन्ये च योगिनो विप्रा ऐश्वर्यासक्तचेतसः ।मज्जन्ति तत्र तत्रैव ये चान्येकुण्टबुद्धयः ॥ २.४४
anye ca yogino viprā aiśvaryāsaktacetasaḥ |majjanti tatra tatraiva ye cānyekuṇṭabuddhayaḥ || 2.44
यत्तत् सर्वगतं दिव्यमैश्वर्यमचलं महत् ।ज्ञानयोगाभियुक्तस्तु देहान्ते तदवाप्नुयात् ॥ २.४५
yattat sarvagataṃ divyamaiśvaryamacalaṃ mahat |jñānayogābhiyuktastu dehānte tadavāpnuyāt || 2.45
एष आत्माऽहमव्यक्तो मायावी परमेश्वरः ।कीर्तितः सर्ववेदेषु सर्वात्मा सर्वतोमुखः ॥ २.४६
eṣa ātmā'hamavyakto māyāvī parameśvaraḥ |kīrtitaḥ sarvavedeṣu sarvātmā sarvatomukhaḥ || 2.46
सर्वकामः सर्वरसः सर्वगन्धोऽजरोऽमरः ।सर्वतः पाणिपादोऽहमन्तर्यामी सनातनः ॥ २.४७
sarvakāmaḥ sarvarasaḥ sarvagandho'jaro'maraḥ |sarvataḥ pāṇipādo'hamantaryāmī sanātanaḥ || 2.47
अपाणिपादो जवनो ग्रहीता हृदि संस्थितः ।अचक्षुरपि पश्यामि तथाऽकर्णः श्रृणोम्यहम् ॥ २.४८
apāṇipādo javano grahītā hṛdi saṃsthitaḥ |acakṣurapi paśyāmi tathā'karṇaḥ śrṛṇomyaham || 2.48
वेदाहं सर्वमेवेदं न मां जानाति कश्चन ।प्राहुर्महान्तं पुरुषं मामेकं तत्त्वदर्शिनः ॥ २.४९
vedāhaṃ sarvamevedaṃ na māṃ jānāti kaścana |prāhurmahāntaṃ puruṣaṃ māmekaṃ tattvadarśinaḥ || 2.49
पश्यन्ति ऋषयो हेतुमात्मनः सूक्ष्मदर्शिनः ।निर्गुणामलरूपस्य यत्तदैश्वर्यमुत्तमम् ॥ २.५०
paśyanti ṛṣayo hetumātmanaḥ sūkṣmadarśinaḥ |nirguṇāmalarūpasya yattadaiśvaryamuttamam || 2.50
यन्न देवा विजानन्ति मोहिता मम मायया ।वक्ष्ये समाहिता यूयं श्रृणुध्वं ब्रह्मवादिनः ॥ २.५१
yanna devā vijānanti mohitā mama māyayā |vakṣye samāhitā yūyaṃ śrṛṇudhvaṃ brahmavādinaḥ || 2.51
नाहं प्रशास्ता सर्वस्य मायातीतः स्वभावतः ।प्रेरयामि तथापीदं कारणं सूरयो विदुः ॥ २.५२
nāhaṃ praśāstā sarvasya māyātītaḥ svabhāvataḥ |prerayāmi tathāpīdaṃ kāraṇaṃ sūrayo viduḥ || 2.52
यन्मे गुह्यतमं देहं सर्वगं तत्त्वदर्शिनः ।प्रविष्टा मम सायुज्यं लभन्ते योगिनोऽव्ययम् ॥ २.५३
yanme guhyatamaṃ dehaṃ sarvagaṃ tattvadarśinaḥ |praviṣṭā mama sāyujyaṃ labhante yogino'vyayam || 2.53
तेषां हि वशमापन्ना माया मे विश्वरूपिणी ।लभन्ते परमं शुद्धं निर्वाणं ते मया सह ॥ २.५४
teṣāṃ hi vaśamāpannā māyā me viśvarūpiṇī |labhante paramaṃ śuddhaṃ nirvāṇaṃ te mayā saha || 2.54
न तेषां पुनरावृत्तिः कल्पकोटिशतैरपि ।प्रसादान्मम योगीन्द्रा एतद् वेदानुसासनम् ॥ २.५५
na teṣāṃ punarāvṛttiḥ kalpakoṭiśatairapi |prasādānmama yogīndrā etad vedānusāsanam || 2.55
तत्पुत्रशिष्ययोगिभ्यो दातव्यं ब्रह्मवादिभिः ।मदुक्तमेतद् विज्ञानं सांख्यं योगसमाश्रयम् ॥ २.५६
tatputraśiṣyayogibhyo dātavyaṃ brahmavādibhiḥ |maduktametad vijñānaṃ sāṃkhyaṃ yogasamāśrayam || 2.56
इति श्रीकूर्मपुराणे षट्साहस्त्र्यां संहितायामुपरिविभागे (ईश्वरगीतासु) द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥
iti śrīkūrmapurāṇe ṣaṭsāhastryāṃ saṃhitāyāmuparivibhāge (īśvaragītāsu) dvitīyo'dhyāyaḥ || 2 ||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
