अथ वर्णाश्रमवर्णनम्। श्रीकूर्म उवाच ।
श्रृणुध्वमृषयः सर्वे यत्पृष्टोऽहं जगद्धितम् । वक्ष्यमाणं मया सर्वमिन्द्रद्युम्नाय भाषितम् ॥ २.१
śrṛṇudhvamṛṣayaḥ sarve yatpṛṣṭo'haṃ jagaddhitam | vakṣyamāṇaṃ mayā sarvamindradyumnāya bhāṣitam || 2.1
भूतैर्भव्यैर्भविष्यद्भिश्चरितैरुपबृंहितम् । पुराणं पुण्यदं नृणां मोक्षधर्मानुकीर्तनम् ॥ २.२॥
bhūtairbhavyairbhaviṣyadbhiścaritairupabṛṃhitam | purāṇaṃ puṇyadaṃ nṛṇāṃ mokṣadharmānukīrtanam || 2.2||
अहं नारायणो देवः पूर्वमासं न मे परम् । उपास्य विपुलां निद्रां भोगिशय्यां समाश्रितः ॥ २.३॥
ahaṃ nārāyaṇo devaḥ pūrvamāsaṃ na me param | upāsya vipulāṃ nidrāṃ bhogiśayyāṃ samāśritaḥ || 2.3||
चिन्तयामि पुनः सृष्टिं निशान्ते प्रतिबुध्य तु । ततो मे सहसोत्पन्नः प्रसादो मुनिपुंगवा ॥ २.४॥
cintayāmi punaḥ sṛṣṭiṃ niśānte pratibudhya tu | tato me sahasotpannaḥ prasādo munipuṃgavā || 2.4||
चतुर्मुखस्ततो जातो ब्रह्मा लोकपितामहः । तदन्तरेऽभवत् क्रोधः कस्माच्चित् कारणात् तदा ॥ २.५॥
caturmukhastato jāto brahmā lokapitāmahaḥ | tadantare'bhavat krodhaḥ kasmāccit kāraṇāt tadā || 2.5||
आत्मनो मुनिशार्दूलास्तत्र देवो महेश्वरः । रुद्रः क्रोधात्मको जज्ञे शूलपाणिस्त्रिलोचनः ॥ २.६॥
ātmano muniśārdūlāstatra devo maheśvaraḥ | rudraḥ krodhātmako jajñe śūlapāṇistrilocanaḥ || 2.6||
तेजसा सूर्यसंकाशस्त्रैलोक्यं संदहन्निव । ततः श्रीरभवद् देवि कमलायतलोचना॥ २.७॥
tejasā sūryasaṃkāśastrailokyaṃ saṃdahanniva | tataḥ śrīrabhavad devi kamalāyatalocanā|| 2.7||
सुरूपा सौम्यवदना मोहिनी सर्वदेहिनाम् । शुचिस्मिता सुप्रसन्ना मङ्गला महिमास्पदा ॥ २.८॥
surūpā saumyavadanā mohinī sarvadehinām | śucismitā suprasannā maṅgalā mahimāspadā || 2.8||
दिव्यकान्तिसमायुक्ता दिव्यमाल्योपशोभिता । नारायणी महामाया मूलप्रकृतिरव्यया ॥ २.९॥
divyakāntisamāyuktā divyamālyopaśobhitā | nārāyaṇī mahāmāyā mūlaprakṛtiravyayā || 2.9||
स्वधाम्ना पूरयन्तीदं मत्पार्श्वं समुपाविशत् । तां दृष्टवा भगवान् ब्रह्मा मामुवाच जगत्पतिम् ॥ २.१॥
svadhāmnā pūrayantīdaṃ matpārśvaṃ samupāviśat | tāṃ dṛṣṭavā bhagavān brahmā māmuvāca jagatpatim || 2.1||
मोहायाशेषभूतानां नियोजय सुरूपिणीम् । येनेयं विपुला सृष्टिर्वर्द्धते मम माधव ॥ २.११॥
mohāyāśeṣabhūtānāṃ niyojaya surūpiṇīm | yeneyaṃ vipulā sṛṣṭirvarddhate mama mādhava || 2.11||
तथोक्तोऽहं श्रियं देवीमब्रवं प्रहसन्निव । देवीदमखिलं विश्वं सदेवासुरमानुषम् ॥ २.१२॥
tathokto'haṃ śriyaṃ devīmabravaṃ prahasanniva | devīdamakhilaṃ viśvaṃ sadevāsuramānuṣam || 2.12||
मोहयित्वा ममादेशात् संसारे विनिपातय । ज्ञानयोगरतान् दान्तान् ब्रह्मिष्ठान् ब्रह्मवादिनः ॥ २.१३॥
mohayitvā mamādeśāt saṃsāre vinipātaya | jñānayogaratān dāntān brahmiṣṭhān brahmavādinaḥ || 2.13||
अक्रोधनान् सत्यपरान् दूरतः परिवर्जय । ध्यायिनो निर्ममान् शान्तान् धार्मिकान् वेदपारगान् ॥ २.१४॥
akrodhanān satyaparān dūrataḥ parivarjaya | dhyāyino nirmamān śāntān dhārmikān vedapāragān || 2.14||
। याजिनस्तापसान् विप्रान् दूरतः परिवर्जय । वेदवेदान्तविज्ञानसंछिन्नाशेषसंशयान् ॥ २.१५॥
| yājinastāpasān viprān dūrataḥ parivarjaya | vedavedāntavijñānasaṃchinnāśeṣasaṃśayān || 2.15||
महायज्ञपरान् विप्रान् दूरतः परिवर्जय । ये यजन्ति जपैर्होमैर्देवदेवं महेश्वरम् ॥ २.१६॥
mahāyajñaparān viprān dūrataḥ parivarjaya | ye yajanti japairhomairdevadevaṃ maheśvaram || 2.16||
स्वाध्यायेनेज्यया दूरात् तान् प्रयत्नेन वर्जय । भक्तियोगसमायुक्तानीश्वरार्पितमानसान् ॥ २.१७॥
svādhyāyenejyayā dūrāt tān prayatnena varjaya | bhaktiyogasamāyuktānīśvarārpitamānasān || 2.17||
प्राणायामादिषु रतान् दूरात् परिहरामलान् । प्रणवासक्तमनसो रुद्रजप्यपरायणान् ॥ २.१८॥
prāṇāyāmādiṣu ratān dūrāt pariharāmalān | praṇavāsaktamanaso rudrajapyaparāyaṇān || 2.18||
अथर्वशिरसोऽध्येतृन् धर्मज्ञान् परिवर्जय । बहुनाऽत्र किमुक्तेन स्वधर्मपरिपालकान् ॥ २.१९॥
atharvaśiraso'dhyetṛn dharmajñān parivarjaya | bahunā'tra kimuktena svadharmaparipālakān || 2.19||
ईश्वराराधनरतान् मन्नियोगान्न मोहय । एवं मया महामाया प्रेरिता हरिवल्लभा ॥ २.२॥
īśvarārādhanaratān manniyogānna mohaya | evaṃ mayā mahāmāyā preritā harivallabhā || 2.2||
यथादेशं चकारासौ तस्माल्लक्ष्मीं समर्चयेत् । श्रियं ददाति विपुलां पुष्टिं मेधां यशो बलम् ॥ २.२१॥
yathādeśaṃ cakārāsau tasmāllakṣmīṃ samarcayet | śriyaṃ dadāti vipulāṃ puṣṭiṃ medhāṃ yaśo balam || 2.21||
अर्चिता भगवत्पत्नी तस्माल्लक्ष्मीं समर्चयेत् । ततोऽसृजत् स भगवान् ब्रह्मा लोकपितामहः ॥ २.२२॥
arcitā bhagavatpatnī tasmāllakṣmīṃ samarcayet | tato'sṛjat sa bhagavān brahmā lokapitāmahaḥ || 2.22||
चराचराणि भूतानि यथापूर्वं ममाज्ञया । मरीचिभृग्वङ्गिरसं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम् ॥ २.२३॥
carācarāṇi bhūtāni yathāpūrvaṃ mamājñayā | marīcibhṛgvaṅgirasaṃ pulastyaṃ pulahaṃ kratum || 2.23||
दक्षमत्रिं वसिष्ठं च सोऽसृजद् योगविद्यया । नवैते ब्रह्मणः पुत्रा ब्रह्मणा ब्राह्मणोत्तमाः । २.२४॥ ॥
dakṣamatriṃ vasiṣṭhaṃ ca so'sṛjad yogavidyayā | navaite brahmaṇaḥ putrā brahmaṇā brāhmaṇottamāḥ | 2.24|| ||
ब्रह्मवादिन एवैते मरीच्याद्यास्तु साधकाः । ससर्ज ब्राह्मणान् वक्त्रात् क्षत्रियांश्च भुजाद् विभुः॥ २.२५॥
brahmavādina evaite marīcyādyāstu sādhakāḥ | sasarja brāhmaṇān vaktrāt kṣatriyāṃśca bhujād vibhuḥ|| 2.25||
वैश्यानूरुद्वयाद् देवः पादार्च्छूद्रान् पितामहः । यज्ञनिष्पत्तये ब्रह्मा शूद्रवर्जं ससर्ज ह ॥ २.२६॥
vaiśyānūrudvayād devaḥ pādārcchūdrān pitāmahaḥ | yajñaniṣpattaye brahmā śūdravarjaṃ sasarja ha || 2.26||
गुप्तये सर्ववेदानां तेभ्यो यज्ञो हि निर्बभौ । ऋचो यजूंषि सामानि तथैवाथर्वणानि च । २.२७॥ ॥
guptaye sarvavedānāṃ tebhyo yajño hi nirbabhau | ṛco yajūṃṣi sāmāni tathaivātharvaṇāni ca | 2.27|| ||
ब्रह्मणः सहजं रूपं नित्यैषा शक्तिरव्यया । अनादिनिधना दिव्या वागुत्सृष्टा स्वयंभुवा ॥ २.२८॥
brahmaṇaḥ sahajaṃ rūpaṃ nityaiṣā śaktiravyayā | anādinidhanā divyā vāgutsṛṣṭā svayaṃbhuvā || 2.28||
आदौ वेदमयी भूता यतः सर्वाः प्रवृत्तयः । अतोऽन्यानितु शास्त्राणिपृथिव्यांयानिकानिचित् ॥ २.२९॥
ādau vedamayī bhūtā yataḥ sarvāḥ pravṛttayaḥ | ato'nyānitu śāstrāṇipṛthivyāṃyānikānicit || 2.29||
न तेषु रमते धीरः पाषण्डी तेन जायते । वेदार्थवित्तमैः कार्यं यत्स्मृतं मुनिभिः पुरा ॥ २.३॥
na teṣu ramate dhīraḥ pāṣaṇḍī tena jāyate | vedārthavittamaiḥ kāryaṃ yatsmṛtaṃ munibhiḥ purā || 2.3||
स ज्ञेयः परमो धर्मो नान्यशास्त्रेषु संस्थितः । या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः ॥ २.३१॥
sa jñeyaḥ paramo dharmo nānyaśāstreṣu saṃsthitaḥ | yā vedabāhyāḥ smṛtayo yāśca kāśca kudṛṣṭayaḥ || 2.31||
सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्यतमोनिष्ठाहिताः स्मृताः । पूर्वकल्पे प्रजा जाताः सर्वबादाविवर्जिताः ॥ २.३२॥
sarvāstā niṣphalāḥ pretyatamoniṣṭhāhitāḥ smṛtāḥ | pūrvakalpe prajā jātāḥ sarvabādāvivarjitāḥ || 2.32||
शुद्धान्तः करणाः सर्वाः स्वधर्मनिरताः सदा । ततः कालवशात् तासां रागद्वेषादिकोऽभवत् ॥ २.३३॥
śuddhāntaḥ karaṇāḥ sarvāḥ svadharmaniratāḥ sadā | tataḥ kālavaśāt tāsāṃ rāgadveṣādiko'bhavat || 2.33||
अधर्मो मुनिशार्दूलाः स्वधर्मप्रतिबन्धकः । ततः सा सहजा सिद्धिस्तासां नातीव जायते । रजोमात्रात्मिकास्तासां सिद्धयोऽन्यास्तदाभवन् ॥ २.३३॥
adharmo muniśārdūlāḥ svadharmapratibandhakaḥ | tataḥ sā sahajā siddhistāsāṃ nātīva jāyate | rajomātrātmikāstāsāṃ siddhayo'nyāstadābhavan || 2.33||
तासु क्षीणास्वशेषासु कालयोगेन ताः पुनः । वार्त्तोपायं पुनश्चक्रुर्हस्तसिद्धिं च कर्मजाम् । ततस्तासां विभुर्ब्रह्मा कर्माजीवमकल्पयत् ॥ २.३४॥
tāsu kṣīṇāsvaśeṣāsu kālayogena tāḥ punaḥ | vārttopāyaṃ punaścakrurhastasiddhiṃ ca karmajām | tatastāsāṃ vibhurbrahmā karmājīvamakalpayat || 2.34||
स्वायंभुवो मनुः पूर्वं धर्मान् प्रोवाच धर्मदृक् । साक्षात् प्रजापतेर्मूर्तिर्निसृष्टा ब्रह्मणा द्विजाः । भृग्वादयस्तद्वदनाच्छ्रुत्वा धर्मानथोचिरे ॥ २.३५॥
svāyaṃbhuvo manuḥ pūrvaṃ dharmān provāca dharmadṛk | sākṣāt prajāpatermūrtirnisṛṣṭā brahmaṇā dvijāḥ | bhṛgvādayastadvadanācchrutvā dharmānathocire || 2.35||
यजनं याजनं दानं ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहमः । अध्यापनं चाध्ययनं षट् कर्माणि द्विजोत्तमाः ॥ २.३६॥
yajanaṃ yājanaṃ dānaṃ brāhmaṇasya pratigrahamaḥ | adhyāpanaṃ cādhyayanaṃ ṣaṭ karmāṇi dvijottamāḥ || 2.36||
दानमध्ययनं यज्ञो धर्मः क्षत्रियवैश्ययोः । दण्डो युद्धं क्षत्रियस्य कृषिर्वैश्यस्य शस्यते ॥ २.३७॥
dānamadhyayanaṃ yajño dharmaḥ kṣatriyavaiśyayoḥ | daṇḍo yuddhaṃ kṣatriyasya kṛṣirvaiśyasya śasyate || 2.37||
शुश्रूषैव द्विजातीनां शूद्राणां धर्मसाधनम् । कारुकर्म तथाजीवः पाकयज्ञाऽदि धर्मतः ॥ २.३८॥
śuśrūṣaiva dvijātīnāṃ śūdrāṇāṃ dharmasādhanam | kārukarma tathājīvaḥ pākayajñā'di dharmataḥ || 2.38||
ततः स्थितेषु वर्णेषु स्थापयामास चाश्रमान् । गृहस्थं च वनस्थं च भिक्षुकं ब्रह्मचारिणम् ॥ २.३९॥
tataḥ sthiteṣu varṇeṣu sthāpayāmāsa cāśramān | gṛhasthaṃ ca vanasthaṃ ca bhikṣukaṃ brahmacāriṇam || 2.39||
अग्नयोऽतिथिशुश्रूषा यज्ञो दानं सुरार्चनम् । गृहस्थस्य समासेन धर्मोऽयं मुनिपुंगवाः ॥ २.४॥
agnayo'tithiśuśrūṣā yajño dānaṃ surārcanam | gṛhasthasya samāsena dharmo'yaṃ munipuṃgavāḥ || 2.4||
होमो मूलफलाशित्वं स्वाध्यायस्तप एव च । संविभागो यथान्यायं धर्मोऽयं वनवासिनाम् ॥ २.४१॥
homo mūlaphalāśitvaṃ svādhyāyastapa eva ca | saṃvibhāgo yathānyāyaṃ dharmo'yaṃ vanavāsinām || 2.41||
भैक्षाशनं च मौनित्वं तपो ध्यानं विशेषतः । सम्यग्ज्ञानं च वैराग्यं धर्मोऽयं भिक्षुके मतः ॥ २.४२॥
bhaikṣāśanaṃ ca maunitvaṃ tapo dhyānaṃ viśeṣataḥ | samyagjñānaṃ ca vairāgyaṃ dharmo'yaṃ bhikṣuke mataḥ || 2.42||
भिक्षाचर्या च शुश्रूषा गुरोः स्वाध्याय एव च । सन्ध्याकर्माग्निकार्यं च धर्मोऽयं ब्रह्मचारिणाम् ॥ २.४३॥
bhikṣācaryā ca śuśrūṣā guroḥ svādhyāya eva ca | sandhyākarmāgnikāryaṃ ca dharmo'yaṃ brahmacāriṇām || 2.43||
ब्रह्मचारिवनस्थानां भिक्षुकाणां द्विजोत्तमाः । साधारणं ब्रह्मचर्यं प्रोवाच कमलोद्भवः ॥ २.४४॥
brahmacārivanasthānāṃ bhikṣukāṇāṃ dvijottamāḥ | sādhāraṇaṃ brahmacaryaṃ provāca kamalodbhavaḥ || 2.44||
ऋतुकालाभिगामित्वं स्वदारेषु न चान्यतः । पर्ववर्जं गृहस्थस्य ब्रह्मचर्यमुदाहृतम् ॥ २.४५॥
ṛtukālābhigāmitvaṃ svadāreṣu na cānyataḥ | parvavarjaṃ gṛhasthasya brahmacaryamudāhṛtam || 2.45||
आगर्भधारणादाज्ञा कार्या तेनाप्रमादतः । अकुर्वाणस्तु विप्रेन्द्रा भ्रूणहा तु प्रजायते ॥ २.४६॥
āgarbhadhāraṇādājñā kāryā tenāpramādataḥ | akurvāṇastu viprendrā bhrūṇahā tu prajāyate || 2.46||
वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्त्या श्राद्धं चातिथिपूजनम् । गृहस्थस्य परो धर्मो देवताभ्यर्चनं तथा ॥ २.४७॥
vedābhyāso'nvahaṃ śaktyā śrāddhaṃ cātithipūjanam | gṛhasthasya paro dharmo devatābhyarcanaṃ tathā || 2.47||
वैवाह्ममग्निमिन्धीत सायं प्रातर्यथाविधि । देशान्तरगतो वाऽथ मृतपत्नीक एव च ॥ २.४८॥
vaivāhmamagnimindhīta sāyaṃ prātaryathāvidhi | deśāntaragato vā'tha mṛtapatnīka eva ca || 2.48||
त्रयाणामाश्रमाणां तु गृहस्थो योनिरुच्यते । अन्ये तमुपजीवन्ति तस्माच्छ्रेयान् गृहाश्रमी ॥ २.४९॥
trayāṇāmāśramāṇāṃ tu gṛhastho yonirucyate | anye tamupajīvanti tasmācchreyān gṛhāśramī || 2.49||
ऐकाश्रम्यं गृहस्थस्य चतुर्णां श्रुतिदर्शनात् । तस्माद् गार्हस्थ्यमेवैकं विज्ञेयं धर्मसाधनम् ॥ २.५॥
aikāśramyaṃ gṛhasthasya caturṇāṃ śrutidarśanāt | tasmād gārhasthyamevaikaṃ vijñeyaṃ dharmasādhanam || 2.5||
परित्यजेदर्थकामौ यौ स्यातां धर्मवर्जितौ । सर्वलोकविरुद्धं च धर्ममप्याचरेन्न तु ॥ २.५१॥
parityajedarthakāmau yau syātāṃ dharmavarjitau | sarvalokaviruddhaṃ ca dharmamapyācarenna tu || 2.51||
धर्मात् संजायते ह्यर्थो धर्मात् कामोऽभिजायते । धर्म एवापवर्गाय तस्माद् धर्मं समाश्रयेत् ॥ २.५२॥
dharmāt saṃjāyate hyartho dharmāt kāmo'bhijāyate | dharma evāpavargāya tasmād dharmaṃ samāśrayet || 2.52||
धर्मश्चार्थश्च कामश्च त्रिवर्गस्त्रिगुणो मतः । सत्त्वं रजस्तमश्चेति तस्माद्धर्मं समाश्रयेत् ॥ २.५३॥
dharmaścārthaśca kāmaśca trivargastriguṇo mataḥ | sattvaṃ rajastamaśceti tasmāddharmaṃ samāśrayet || 2.53||
ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ २.५४॥
ūrdhvaṃ gacchanti sattvasthā madhye tiṣṭhanti rājasāḥ | jaghanyaguṇavṛttisthā adho gacchanti tāmasāḥ || 2.54||
यस्मिन् धर्मसमायुक्तावर्थकामौ व्यवस्थितौइह लोके सुखी भूत्वा प्रेत्यानन्त्याय कल्पते ॥ २.५५॥
yasmin dharmasamāyuktāvarthakāmau vyavasthitauiha loke sukhī bhūtvā pretyānantyāya kalpate || 2.55||
धर्मात् संजायते मोक्षो ह्यर्थात् कामोऽभिजायते । एवं साधनसाध्यत्वं चातुर्विध्ये प्रदर्शितम् ॥ २.५६॥
dharmāt saṃjāyate mokṣo hyarthāt kāmo'bhijāyate | evaṃ sādhanasādhyatvaṃ cāturvidhye pradarśitam || 2.56||
य एवं वेद धर्मार्थकाममोक्षस्य मानवः । माहात्म्यं चानुतिष्ठेत स चानन्त्याय कल्पते ॥ २.५७॥
ya evaṃ veda dharmārthakāmamokṣasya mānavaḥ | māhātmyaṃ cānutiṣṭheta sa cānantyāya kalpate || 2.57||
तस्मादर्थं च कामं च त्यक्त्वा धर्मं समाश्रयेत् । धर्मात् संजायते सर्वमित्याहुर्ब्रह्मवादिनः ॥ २.५८॥
tasmādarthaṃ ca kāmaṃ ca tyaktvā dharmaṃ samāśrayet | dharmāt saṃjāyate sarvamityāhurbrahmavādinaḥ || 2.58||
धर्मेण धार्यते सर्वं जगत् स्थावरजङ्गमम् । अनादिनिधना शक्तिः सैषा ब्राह्मी द्विजोत्तमाः ॥ २.५९॥
dharmeṇa dhāryate sarvaṃ jagat sthāvarajaṅgamam | anādinidhanā śaktiḥ saiṣā brāhmī dvijottamāḥ || 2.59||
कर्मणा प्राप्यते धर्मो ज्ञानेन च न संशयः । तस्माज्ज्ञानेन सहितं कर्मयोगं समाचरेत् ॥ २.६॥
karmaṇā prāpyate dharmo jñānena ca na saṃśayaḥ | tasmājjñānena sahitaṃ karmayogaṃ samācaret || 2.6||
प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कर्म वैदिकम् । ज्ञानपूर्वं निवृत्तं स्यात् प्रवृत्तं यदतोऽन्यथा ॥ २.६१॥
pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca dvividhaṃ karma vaidikam | jñānapūrvaṃ nivṛttaṃ syāt pravṛttaṃ yadato'nyathā || 2.61||
निवृत्तं सेवमानस्तु याति तत् परमं पदम् । तस्मान्निवृत्तं संसेव्यमन्यथा संसरेत् पुनः ॥ २.६२॥
nivṛttaṃ sevamānastu yāti tat paramaṃ padam | tasmānnivṛttaṃ saṃsevyamanyathā saṃsaret punaḥ || 2.62||
क्षमा दमो दया दानमलोभस्त्याग एव च । आर्जवं चानसूया च तीर्थानुसरणं तथा ॥ २.६३॥
kṣamā damo dayā dānamalobhastyāga eva ca | ārjavaṃ cānasūyā ca tīrthānusaraṇaṃ tathā || 2.63||
सत्यं सन्तोषमास्तिक्यं श्रद्धा चेन्द्रियनिग्रहः । देवताभ्यर्चनं पूजा ब्राह्मणानां विशेषतः ॥ २.६४॥
satyaṃ santoṣamāstikyaṃ śraddhā cendriyanigrahaḥ | devatābhyarcanaṃ pūjā brāhmaṇānāṃ viśeṣataḥ || 2.64||
अहिंसा प्रियवादित्वमपैशुन्यमकल्कता । सामासिकमिमं धर्मं चातुर्वर्ण्येऽब्रवीन्मनुः ॥ २.६५॥
ahiṃsā priyavāditvamapaiśunyamakalkatā | sāmāsikamimaṃ dharmaṃ cāturvarṇye'bravīnmanuḥ || 2.65||
प्राजापत्यं ब्राह्मणानां स्मृतं स्थानं क्रियावताम् । स्थानमैन्द्रं क्षत्रियाणां संग्रामेष्वपलायिनाम् ॥ २.६६॥
prājāpatyaṃ brāhmaṇānāṃ smṛtaṃ sthānaṃ kriyāvatām | sthānamaindraṃ kṣatriyāṇāṃ saṃgrāmeṣvapalāyinām || 2.66||
वैश्यानां मारुतं स्थानं स्वधर्ममनुवर्तताम् । गान्धर्वं शूद्रजातीनां परिचारेण वर्तताम् ॥ २.६७॥
vaiśyānāṃ mārutaṃ sthānaṃ svadharmamanuvartatām | gāndharvaṃ śūdrajātīnāṃ paricāreṇa vartatām || 2.67||
अष्टाशीतिसहस्त्राणामृषीणामूर्ध्वरेतसाम् । स्मृतं तेषां तु यत्स्थानं तदेव गुरुवासिनाम् ॥ २.६८॥
aṣṭāśītisahastrāṇāmṛṣīṇāmūrdhvaretasām | smṛtaṃ teṣāṃ tu yatsthānaṃ tadeva guruvāsinām || 2.68||
सप्तर्षीणान्तु यत्स्थानं स्मृतं तद् वै वनौकसाम् । प्राजापत्यं गृहस्थानां स्थानमुक्तं स्वयंभुवा ॥ २.६९॥
saptarṣīṇāntu yatsthānaṃ smṛtaṃ tad vai vanaukasām | prājāpatyaṃ gṛhasthānāṃ sthānamuktaṃ svayaṃbhuvā || 2.69||
यतीनां जितचित्तानां न्यासिनामूर्ध्वरेतसाम् । हैरण्यगर्भं तत्स्थानं यस्मान्नावर्त्तते पुनः ॥ २.७॥
yatīnāṃ jitacittānāṃ nyāsināmūrdhvaretasām | hairaṇyagarbhaṃ tatsthānaṃ yasmānnāvarttate punaḥ || 2.7||
योगिनाममृतं स्थानं व्योमाख्यं परमक्षरम् । आनन्दमैश्वरं धाम सा काष्ठा सा परागतिः ॥ २.७१॥
yogināmamṛtaṃ sthānaṃ vyomākhyaṃ paramakṣaram | ānandamaiśvaraṃ dhāma sā kāṣṭhā sā parāgatiḥ || 2.71||
ऋषच ऊचुः ।
भगवन् देवतारिघ्न हिरण्याक्षनिषूदन । चत्वारो ह्याश्रमाः प्रोक्ता योगिनामेक उच्यते ॥ २.७२॥
bhagavan devatārighna hiraṇyākṣaniṣūdana | catvāro hyāśramāḥ proktā yogināmeka ucyate || 2.72||
श्रीकूर्म ऊवाच ।
सर्वकर्माणि संन्यस्य समाधिमचलं श्रितः । य आस्ते निश्चलो योगी स संन्यासी न पञ्चमः ॥ २.७३॥
sarvakarmāṇi saṃnyasya samādhimacalaṃ śritaḥ | ya āste niścalo yogī sa saṃnyāsī na pañcamaḥ || 2.73||
सर्वेषामाश्रमाणां तु द्वैविध्यं श्रुतिदर्शितम् । ब्रह्मचार्युपकुर्वाणो नैष्ठिको ब्रह्मतत्परः ॥ २.७४॥
sarveṣāmāśramāṇāṃ tu dvaividhyaṃ śrutidarśitam | brahmacāryupakurvāṇo naiṣṭhiko brahmatatparaḥ || 2.74||
योऽधीत्यविधिवद्वेदान् गृहस्थाश्रममाव्रजेत् । उपकुर्वाणको ज्ञेयो नैष्ठिको मरणान्तिकः ॥ २.७५॥
yo'dhītyavidhivadvedān gṛhasthāśramamāvrajet | upakurvāṇako jñeyo naiṣṭhiko maraṇāntikaḥ || 2.75||
उदासीनः साधकश्च गृहस्थो द्विविधो भवेत् । कुटुम्बभरणा यत्तः साधकोऽसौ गृही भवेत् ॥ २.७६॥
udāsīnaḥ sādhakaśca gṛhastho dvividho bhavet | kuṭumbabharaṇā yattaḥ sādhako'sau gṛhī bhavet || 2.76||
ऋणानित्रीण्यपाकृत्य त्यक्त्वा भार्याधनादिकम् । एकाकी यस्तु विचरेदुदासीनः स मौक्षिकः ॥ २.७७॥
ṛṇānitrīṇyapākṛtya tyaktvā bhāryādhanādikam | ekākī yastu vicaredudāsīnaḥ sa maukṣikaḥ || 2.77||
तपस्तप्यति योऽरण्ये यजेद् देवान् जुहोति च । स्वाध्याये चैव निरतो वनस्थस्तापसो मतः ॥ २.७८॥
tapastapyati yo'raṇye yajed devān juhoti ca | svādhyāye caiva nirato vanasthastāpaso mataḥ || 2.78||
तपसा कर्षितोऽत्यर्थं यस्तु ध्यानपरो भवेत् । सांन्यासिकः स विज्ञेयो वानप्रस्थाश्रमे स्थितः ॥ २.७९॥
tapasā karṣito'tyarthaṃ yastu dhyānaparo bhavet | sāṃnyāsikaḥ sa vijñeyo vānaprasthāśrame sthitaḥ || 2.79||
योगाभ्यासरतो नित्यमारुरुक्षुर्जितेन्द्रियः । ज्ञानाय वर्तते भिक्षुः प्रोच्यते पारमेष्ठिकः ॥ २.८॥
yogābhyāsarato nityamārurukṣurjitendriyaḥ | jñānāya vartate bhikṣuḥ procyate pārameṣṭhikaḥ || 2.8||
यस्त्वात्मरतिरेव स्यान्नित्यतृप्तो महामुनिः । सम्यग् दर्शनसंपन्नः स योगी भिक्षुरुच्यते ॥ २.८१॥
yastvātmaratireva syānnityatṛpto mahāmuniḥ | samyag darśanasaṃpannaḥ sa yogī bhikṣurucyate || 2.81||
ज्ञानसंन्यासिनः केचिद् वेदसंन्यासिनोऽपरे । कर्मसन्यासिनः केचित् त्रिविधाः पारमेष्ठिकाः ॥ २.८२॥
jñānasaṃnyāsinaḥ kecid vedasaṃnyāsino'pare | karmasanyāsinaḥ kecit trividhāḥ pārameṣṭhikāḥ || 2.82||
योगी च त्रिविधो ज्ञेयो भौतिकः सांख्य एव च । तृतीयोह्याश्रमी प्रोक्तो योगमुत्तममाश्रितः ॥ २.८३॥
yogī ca trividho jñeyo bhautikaḥ sāṃkhya eva ca | tṛtīyohyāśramī prokto yogamuttamamāśritaḥ || 2.83||
प्रथमा भावना पूर्वे सांख्ये त्वक्षरभावना । तृतीये चान्तिमा प्रोक्ता भावना पारमेश्वरी ॥ २.८४॥
prathamā bhāvanā pūrve sāṃkhye tvakṣarabhāvanā | tṛtīye cāntimā proktā bhāvanā pārameśvarī || 2.84||
तस्मादेतद् विजानीध्वमाश्रमाणां चतुष्टयम् । सर्वेषु वेदशास्त्रेषु पञ्चमो नोपपद्यते ॥ २.८५॥
tasmādetad vijānīdhvamāśramāṇāṃ catuṣṭayam | sarveṣu vedaśāstreṣu pañcamo nopapadyate || 2.85||
एवं वर्णाश्रमान् सृष्ट्वा देवदेवो निरञ्जनः । दक्षादीन् प्राह विश्वात्मा सृजध्वं विविधाः प्रजाः ॥ २.८६॥
evaṃ varṇāśramān sṛṣṭvā devadevo nirañjanaḥ | dakṣādīn prāha viśvātmā sṛjadhvaṃ vividhāḥ prajāḥ || 2.86||
ब्रह्मणो वचनात् पुत्रा दक्षाद्या मुनिसत्तमाः । असृजन्त प्रजाः सर्वे देवमानुषपूर्विकाः ॥ २.८७॥
brahmaṇo vacanāt putrā dakṣādyā munisattamāḥ | asṛjanta prajāḥ sarve devamānuṣapūrvikāḥ || 2.87||
इत्येवं भगवान् ब्रह्मा स्रष्टुत्वे संव्यवस्थितः । अहं वै पालयामीदं संहरिष्यति शूलभृत् ॥ २.८८॥
ityevaṃ bhagavān brahmā sraṣṭutve saṃvyavasthitaḥ | ahaṃ vai pālayāmīdaṃ saṃhariṣyati śūlabhṛt || 2.88||
तिस्त्रस्तु मूर्त्तयः प्रोक्ता ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । रजः सत्त्वतमोयोगात् परस्य परमात्मनः ॥ २.८९॥
tistrastu mūrttayaḥ proktā brahmaviṣṇumaheśvarāḥ | rajaḥ sattvatamoyogāt parasya paramātmanaḥ || 2.89||
अन्योन्यमनुरक्तास्ते ह्यन्योन्यमुपजीविनः । अन्योन्यप्रणताश्चैव लीलया परमेश्वराः ॥ २.९॥
anyonyamanuraktāste hyanyonyamupajīvinaḥ | anyonyapraṇatāścaiva līlayā parameśvarāḥ || 2.9||
ब्राह्मी माहेश्वरी चैव तथैवाक्षरभावना । तिस्रस्तु भावना रुद्रे वर्तन्ते सततं द्विजाः ॥ २.९१॥
brāhmī māheśvarī caiva tathaivākṣarabhāvanā | tisrastu bhāvanā rudre vartante satataṃ dvijāḥ || 2.91||
प्रवर्तते मय्यजस्त्रमाद्या त्वक्षरभावना । द्वितीया ब्रह्मणः प्रोक्ता देवस्याक्षरभावना ॥ २.९२॥
pravartate mayyajastramādyā tvakṣarabhāvanā | dvitīyā brahmaṇaḥ proktā devasyākṣarabhāvanā || 2.92||
अहं चैव महादेवो न भिन्नः परमार्थतः । विभज्यस्वेच्छयात्मानं सोऽन्तर्यामीश्वरः स्थितः ॥ २.९३॥
ahaṃ caiva mahādevo na bhinnaḥ paramārthataḥ | vibhajyasvecchayātmānaṃ so'ntaryāmīśvaraḥ sthitaḥ || 2.93||
त्रैलोक्यमखिलं स्रष्टुं सदेवासुरमानुषम् । पुरुषः परतोऽव्यक्तो ब्रह्मत्वं समुपागमत् ॥ २.९४॥
trailokyamakhilaṃ sraṣṭuṃ sadevāsuramānuṣam | puruṣaḥ parato'vyakto brahmatvaṃ samupāgamat || 2.94||
तस्माद् ब्रह्मा महादेवो विष्णुर्विश्वेश्वरः परः । एकस्यैव स्मृतास्तिस्रस्तद्वत्कार्यवशात् प्रभोः ॥ २.९५॥
tasmād brahmā mahādevo viṣṇurviśveśvaraḥ paraḥ | ekasyaiva smṛtāstisrastadvatkāryavaśāt prabhoḥ || 2.95||
तस्मात् सर्वप्रयत्नेन वन्द्याः पूज्याः विशेषतः । यदीच्छेदचिरात् स्थानं यत्तन्मोक्षाख्यमव्ययम् ॥ २.९६॥
tasmāt sarvaprayatnena vandyāḥ pūjyāḥ viśeṣataḥ | yadīcchedacirāt sthānaṃ yattanmokṣākhyamavyayam || 2.96||
वर्णाश्रमप्रयुक्तेन धर्मेण प्रीतिसंयुतः । पूजयेद् भावयुक्तेन यावज्जीवं प्रतिज्ञया ॥ २.९७॥
varṇāśramaprayuktena dharmeṇa prītisaṃyutaḥ | pūjayed bhāvayuktena yāvajjīvaṃ pratijñayā || 2.97||
चतुर्णामाश्रमाणां तु प्रोक्तोऽयं विधिवद्द्विजाः । आश्रमो वैष्णवो ब्राह्मो हराश्रम इति त्रयः ॥ २.९८॥
caturṇāmāśramāṇāṃ tu prokto'yaṃ vidhivaddvijāḥ | āśramo vaiṣṇavo brāhmo harāśrama iti trayaḥ || 2.98||
तल्लिंगधारी नियतं तद्भक्तजनवत्सलः । ध्यायेदथार्चयेदेतान् ब्रह्मविद्यापरायणः ॥ २.९९॥
talliṃgadhārī niyataṃ tadbhaktajanavatsalaḥ | dhyāyedathārcayedetān brahmavidyāparāyaṇaḥ || 2.99||
सर्वेषामेव भक्तानां शंभोर्लिगमनुत्तमम् । सितेन भस्मना कार्यं ललाटे तु त्रिपुण्ड्रकम् ॥ २.१॥
sarveṣāmeva bhaktānāṃ śaṃbhorligamanuttamam | sitena bhasmanā kāryaṃ lalāṭe tu tripuṇḍrakam || 2.1||
यस्तु नारायणं देवं प्रपन्नः परमं पदम् । धारयेत् सर्वदा शूलं ललाटे गन्धवारिभिः ॥ २.१०१॥
yastu nārāyaṇaṃ devaṃ prapannaḥ paramaṃ padam | dhārayet sarvadā śūlaṃ lalāṭe gandhavāribhiḥ || 2.101||
प्रपन्ना ये जगद्बीजं ब्रह्माणं परमेष्ठिनम् । तेषां ललाटे तिलकं धारणीयं तु सर्वदा ॥ २.१०२॥
prapannā ye jagadbījaṃ brahmāṇaṃ parameṣṭhinam | teṣāṃ lalāṭe tilakaṃ dhāraṇīyaṃ tu sarvadā || 2.102||
योऽसावनादिर्भूतादिः कालात्माऽसौ धृतो भवेत् । उपर्यधो भावयोगात् त्रिपुण्ड्रस्य तु धारणात् ॥ २.१०३॥
yo'sāvanādirbhūtādiḥ kālātmā'sau dhṛto bhavet | uparyadho bhāvayogāt tripuṇḍrasya tu dhāraṇāt || 2.103||
यत्तत् प्रधानं त्रिगुणं ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम् । धृतंन्तु त्रिशूलधरणाद् भवत्येव न संशयः ॥ २.१०४॥
yattat pradhānaṃ triguṇaṃ brahmaviṣṇuśivātmakam | dhṛtaṃntu triśūladharaṇād bhavatyeva na saṃśayaḥ || 2.104||
ब्रह्मतेजोमयं शुक्लं यदेतन् मण्डलं रवेः । भवत्येव धृतं स्थानमैश्वरं तिलके कृते ॥ २.१०५॥
brahmatejomayaṃ śuklaṃ yadetan maṇḍalaṃ raveḥ | bhavatyeva dhṛtaṃ sthānamaiśvaraṃ tilake kṛte || 2.105||
तस्मात् कार्यं त्रिशूलांकं तथा च तिलकं शुभम् । आयुष्यञ्चापि भक्तानां त्रयाणां विधिपूर्वकम् ॥ २.१०६॥
tasmāt kāryaṃ triśūlāṃkaṃ tathā ca tilakaṃ śubham | āyuṣyañcāpi bhaktānāṃ trayāṇāṃ vidhipūrvakam || 2.106||
यजेत जुहुयादग्नौ जपेद् दद्याज्जितेन्द्रियः । शान्तो दान्तो जितक्रोधो वर्णाश्रमविधानवित् ॥ २.१०७॥
yajeta juhuyādagnau japed dadyājjitendriyaḥ | śānto dānto jitakrodho varṇāśramavidhānavit || 2.107||
एवं परिचरेद् देवान् यावज्जीवं समाहितः । तेषां संस्थानमचलं सोऽचिरादधिगच्छति ॥ २.१०८॥
evaṃ paricared devān yāvajjīvaṃ samāhitaḥ | teṣāṃ saṃsthānamacalaṃ so'cirādadhigacchati || 2.108||
इति श्रीकूर्मपुराणे वर्णाश्रमवर्णनं नामषट्साहस्त्र्यां संहितायां पूर्वविभागे द्वितीयोऽध्यायः ॥ २॥
iti śrīkūrmapurāṇe varṇāśramavarṇanaṃ nāmaṣaṭsāhastryāṃ saṃhitāyāṃ pūrvavibhāge dvitīyo'dhyāyaḥ || 2||
ॐ श्री परमात्मने नमः