श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे अयोध्याकाण्डे द्वाचत्वारिंशः सर्गः ॥२-४२॥
śrīmadvālmīkiyarāmāyaṇe ayodhyākāṇḍe dvācatvāriṃśaḥ sargaḥ ||2-42||
यावत् तु निर्यतस्तस्य रजोरूपमदृश्यत।नैवेक्ष्वाकुवरस्तावत् संजहारात्मचक्षुषी॥ १॥
yāvat tu niryatastasya rajorūpamadṛśyata|naivekṣvākuvarastāvat saṃjahārātmacakṣuṣī|| 1||
यावद् राजा प्रियं पुत्रं पश्यत्यत्यन्तधार्मिकम्।तावद् व्यवर्धतेवास्य धरण्यां पुत्रदर्शने॥ २॥
yāvad rājā priyaṃ putraṃ paśyatyatyantadhārmikam|tāvad vyavardhatevāsya dharaṇyāṃ putradarśane|| 2||
न पश्यति रजोऽप्यस्य यदा रामस्य भूमिपः।तदार्तश्च निषण्णश्च पपात धरणीतले॥ ३॥
na paśyati rajo'pyasya yadā rāmasya bhūmipaḥ|tadārtaśca niṣaṇṇaśca papāta dharaṇītale|| 3||
तस्य दक्षिणमन्वागात् कौसल्या बाहुमङ्गना।परं चास्यान्वगात् पार्श्वं कैकेयी सा सुमध्यमा॥ ४॥
tasya dakṣiṇamanvāgāt kausalyā bāhumaṅganā|paraṃ cāsyānvagāt pārśvaṃ kaikeyī sā sumadhyamā|| 4||
तां नयेन च सम्पन्नो धर्मेण विनयेन च।उवाच राजा कैकेयीं समीक्ष्य व्यथितेन्द्रियः॥ ५॥
tāṃ nayena ca sampanno dharmeṇa vinayena ca|uvāca rājā kaikeyīṃ samīkṣya vyathitendriyaḥ|| 5||
कैकेयि मामकाङ्गानि मा स्प्राक्षीः पापनिश्चये।नहि त्वां द्रष्टुमिच्छामि न भार्या न च बान्धवी॥ ६॥
kaikeyi māmakāṅgāni mā sprākṣīḥ pāpaniścaye|nahi tvāṃ draṣṭumicchāmi na bhāryā na ca bāndhavī|| 6||
ये च त्वामनुजीवन्ति नाहं तेषां न ते मम।केवलार्थपरां हि त्वां त्यक्तधर्मां त्यजाम्यहम्॥ ७॥
ye ca tvāmanujīvanti nāhaṃ teṣāṃ na te mama|kevalārthaparāṃ hi tvāṃ tyaktadharmāṃ tyajāmyaham|| 7||
अगृह्णां यच्च ते पाणिमग्निं पर्यणयं च यत्।अनुजानामि तत् सर्वमस्मिंल्लोके परत्र च॥ ८॥
agṛhṇāṃ yacca te pāṇimagniṃ paryaṇayaṃ ca yat|anujānāmi tat sarvamasmiṃlloke paratra ca|| 8||
भरतश्चेत् प्रतीतः स्याद् राज्यं प्राप्यैतदव्ययम्।यन्मे स दद्यात् पित्रर्थं मा मां तद्दत्तमागमत्॥ ९॥
bharataścet pratītaḥ syād rājyaṃ prāpyaitadavyayam|yanme sa dadyāt pitrarthaṃ mā māṃ taddattamāgamat|| 9||
अथ रेणुसमुद्ध्वस्तं समुत्थाप्य नराधिपम्।न्यवर्तत तदा देवी कौसल्या शोककर्शिता॥ १०॥
atha reṇusamuda्dhvastaṃ samutthāpya narādhipam|nyavartata tadā devī kausalyā śokakarśitā|| 10||
हत्वेव ब्राह्मणं कामात् स्पृष्ट्वाग्निमिव पाणिना।अन्वतप्यत धर्मात्मा पुत्रं संचिन्त्य राघवम्॥ ११॥
hatveva brāhmaṇaṃ kāmāt spṛṣṭvāgnimiva pāṇinā|anvatapyata dharmātmā putraṃ saṃcintya rāghavam|| 11||
निवृत्यैव निवृत्यैव सीदतो रथवर्त्मसु।राज्ञो नातिबभौ रूपं ग्रस्तस्यांशुमतो यथा॥ १२॥
nivṛtyaiva nivṛtyaiva sīdato rathavartmasu|rājño nātibabhau rūpaṃ grastasyāṃśumato yathā|| 12||
विललाप स दुःखार्तः प्रियं पुत्रमनुस्मरन्।नगरान्तमनुप्राप्तं बुद्ध्वा पुत्रमथाब्रवीत्॥ १३॥
vilalāpa sa duḥkhārtaḥ priyaṃ putramanusmaran|nagarāntamanuprāptaṃ buddhvā putramathābravīt|| 13||
वाहनानां च मुख्यानां वहतां तं ममात्मजम्।पदानि पथि दृश्यन्ते स महात्मा न दृश्यते॥ १४॥
vāhanānāṃ ca mukhyānāṃ vahatāṃ taṃ mamātmajam|padāni pathi dṛśyante sa mahātmā na dṛśyate|| 14||
यः सुखेनोपधानेषु शेते चन्दनरूषितः।वीज्यमानो महार्हाभिः स्त्रीभिर्मम सुतोत्तमः॥ १५॥
yaḥ sukhenopadhāneṣu śete candanarūṣitaḥ|vījyamāno mahārhābhiḥ strībhirmama sutottamaḥ|| 15||
स नूनं क्वचिदेवाद्य वृक्षमूलमुपाश्रितः।काष्ठं वा यदि वाश्मानमुपधाय शयिष्यते॥ १६॥
sa nūnaṃ kvacidevādya vṛkṣamūlamupāśritaḥ|kāṣṭhaṃ vā yadi vāśmānamupadhāya śayiṣyate|| 16||
उत्थास्यति च मेदिन्याः कृपणः पांसुगुण्ठितः।विनिःश्वसन् प्रस्रवणात् करेणूनामिवर्षभः॥ १७॥
utthāsyati ca medinyāḥ kṛpaṇaḥ pāṃsuguṇṭhitaḥ|viniḥśvasan prasravaṇāt kareṇūnāmivarṣabhaḥ|| 17||
द्रक्ष्यन्ति नूनं पुरुषा दीर्घबाहुं वनेचराः।राममुत्थाय गच्छन्तं लोकनाथमनाथवत्॥ १८॥
drakṣyanti nūnaṃ puruṣā dīrghabāhuṃ vanecarāḥ|rāmamutthāya gacchantaṃ lokanāthamanāthavat|| 18||
सा नूनं जनकस्येष्टा सुता सुखसदोचिता।कण्टकाक्रमणक्लान्ता वनमद्य गमिष्यति॥ १९॥
sā nūnaṃ janakasyeṣṭā sutā sukhasadocitā|kaṇṭakākramaṇaklāntā vanamadya gamiṣyati|| 19||
अनभिज्ञा वनानां सा नूनं भयमुपैष्यति।श्वपदानर्दितं श्रुत्वा गम्भीरं रोमहर्षणम्॥ २०॥
anabhijñā vanānāṃ sā nūnaṃ bhayamupaiṣyati|śvapadānarditaṃ śrutvā gambhīraṃ romaharṣaṇam|| 20||
सकामा भव कैकेयि विधवा राज्यमावस।नहि तं पुरुषव्याघ्रं विना जीवितुमुत्सहे॥ २१॥
sakāmā bhava kaikeyi vidhavā rājyamāvasa|nahi taṃ puruṣavyāghraṃ vinā jīvitumutsahe|| 21||
इत्येवं विलपन् राजा जनौघेनाभिसंवृतः।अपस्नात इवारिष्टं प्रविवेश गृहोत्तमम्॥ २२॥
ityevaṃ vilapan rājā janaughenābhisaṃvṛtaḥ|apasnāta ivāriṣṭaṃ praviveśa gṛhottamam|| 22||
शून्यचत्वरवेश्मान्तां संवृतापणवेदिकाम्।क्लान्तदुर्बलदुःखार्तां नात्याकीर्णमहापथाम्॥ २३॥
śūnyacatvaraveśmāntāṃ saṃvṛtāpaṇavedikām|klāntadurbaladuḥkhārtāṃ nātyākīrṇamahāpathām|| 23||
तामवेक्ष्य पुरीं सर्वां राममेवानुचिन्तयन्।विलपन् प्राविशद् राजा गृहं सूर्य इवाम्बुदम्॥ २४॥
tāmavekṣya purīṃ sarvāṃ rāmamevānucintayan|vilapan prāviśad rājā gṛhaṃ sūrya ivāmbudam|| 24||
महाह्रदमिवाक्षोभ्यं सुपर्णेन हृतोरगम्।रामेण रहितं वेश्म वैदेह्या लक्ष्मणेन च॥ २५॥
mahāhradamivākṣobhyaṃ suparṇena hṛtoragam|rāmeṇa rahitaṃ veśma vaidehyā lakṣmaṇena ca|| 25||
अथ गद्गदशब्दस्तु विलपन् वसुधाधिपः।उवाच मृदु मन्दार्थं वचनं दीनमस्वरम्॥ २६॥
atha gadgadaśabdastu vilapan vasudhādhipaḥ|uvāca mṛdu mandārthaṃ vacanaṃ dīnamasvaram|| 26||
कौसल्याया गृहं शीघ्रं राममातुर्नयन्तु माम्।नह्यन्यत्र ममाश्वासो हृदयस्य भविष्यति॥ २७॥
kausalyāyā gṛhaṃ śīghraṃ rāmamāturnayantu mām|nahyanyatra mamāśvāso hṛdayasya bhaviṣyati|| 27||
इति ब्रुवन्तं राजानमनयन् द्वारदर्शिनः।कौसल्याया गृहं तत्र न्यवेस्यत विनीतवत्॥ २८॥
iti bruvantaṃ rājānamanayan dvāradarśinaḥ|kausalyāyā gṛhaṃ tatra nyavesyata vinītavat|| 28||
ततस्तत्र प्रविष्टस्य कौसल्याया निवेशनम्।अधिरुह्यापि शयनं बभूव लुलितं मनः॥ २९॥
tatastatra praviṣṭasya kausalyāyā niveśanam|adhiruhyāpi śayanaṃ babhūva lulitaṃ manaḥ|| 29||
पुत्रद्वयविहीनं च स्नुषया च विवर्जितम्।अपश्यद् भवनं राजा नष्टचन्द्रमिवाम्बरम्॥ ३०॥
putradvayavihīnaṃ ca snuṣayā ca vivarjitam|apaśyad bhavanaṃ rājā naṣṭacandramivāmbaram|| 30||
तच्च दृष्ट्वा महाराजो भुजमुद्यम्य वीर्यवान्।उच्चैःस्वरेण प्राक्रोशद्धा राम विजहासि नौ॥ ३१॥
tacca dṛṣṭvā mahārājo bhujamudyamya vīryavān|uccaiḥsvareṇa prākrośaddhā rāma vijahāsi nau|| 31||
सुखिता बत तं कालं जीविष्यन्ति नरोत्तमाः।परिष्वजन्तो ये रामं द्रक्ष्यन्ति पुनरागतम्॥ ३२॥
sukhitā bata taṃ kālaṃ jīviṣyanti narottamāḥ|pariṣvajanto ye rāmaṃ drakṣyanti punarāgatam|| 32||
अथ रात्र्यां प्रपन्नायां कालरात्र्यामिवात्मनः।अर्धरात्रे दशरथः कौसल्यामिदमब्रवीत्॥ ३३॥
atha rātryāṃ prapannāyāṃ kālarātryāmivātmanaḥ|ardharātre daśarathaḥ kausalyāmidamabravīt|| 33||
न त्वां पश्यामि कौसल्ये साधु मां पाणिना स्पृश।रामं मेऽनुगता दृष्टिरद्यापि न निवर्तते॥ ३४॥
na tvāṃ paśyāmi kausalye sādhu māṃ pāṇinā spṛśa|rāmaṃ me'nugatā dṛṣṭiradyāpi na nivartate|| 34||
तं राममेवानुविचिन्तयन्तं समीक्ष्य देवी शयने नरेन्द्रम्।उपोपविश्याधिकमार्तरूपा विनिश्वसन्तं विललाप कृच्छ्रम्॥ ३५॥
taṃ rāmamevānuvicintayantaṃ samīkṣya devī śayane narendram|upopaviśyādhikamārtarūpā viniśvasantaṃ vilalāpa kṛcchram|| 35||
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये अयोध्याकाण्डे द्विचत्वारिंशः सर्गः ॥२-४२॥
ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe vālmīkīye ādikāvye ayodhyākāṇḍe dvicatvāriṃśaḥ sargaḥ ||2-42||
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
