श्रीमद्वाल्मीकियरामायणे किष्किन्धाकाण्डे प्रथमः सर्गः ॥४-१॥
śrīmadvālmīkiyarāmāyaṇe kiṣkindhākāṇḍe prathamaḥ sargaḥ || 4-1 ||
स तां पुष्करिणीं गत्वा पद्मोत्पलझषाकुलाम् । रामः सौमित्रिसहितो विललापाकुलेन्द्रियः॥ १॥
sa tāṃ puṣkariṇīṃ gatvā padmotpalajhaṣākulām | rāmaḥ saumitrisahito vilalāpākulendriyaḥ || 1 ||
तत्र दृष्ट्वैव तां हर्षादिन्द्रियाणि चकम्पिरे । स कामवशमापन्नः सौमित्रिमिदमब्रवीत्॥ २॥
tatra dṛṣṭvaiva tāṃ harṣādindriyāṇi cakampire | sa kāmavaśamāpannaḥ saumitrimidamabravīt || 2 ||
सौमित्रे शोभते पम्पा वैदूर्यविमलोदका । फुल्लपद्मोत्पलवती शोभिता विविधैर्द्रुमैः॥ ३॥
saumitre śobhate pampā vaidūryavimalodakā | phullapadmotpalavatī śobhitā vividhairdrumaiḥ || 3 ||
सौमित्रे पश्य पम्पायाः काननं शुभदर्शनम् । यत्र राजन्ति शैला वा द्रुमाः सशिखरा इव॥ ४॥
saumitre paśya pampāyāḥ kānanaṃ śubhadarśanam | yatra rājanti śailā vā drumāḥ saśikharā iva || 4 ||
मां तु शोकाभिसंतप्तमाधयः पीडयन्ति वै । भरतस्य च दुःखेन वैदेह्या हरणेन च॥ ५॥
māṃ tu śokābhisaṃtaptamādhayaḥ pīḍayanti vai | bharatasya ca duḥkhena vaidehyā haraṇena ca || 5 ||
शोकार्तस्यापि मे पम्पा शोभते चित्रकानना । व्यवकीर्णा बहुविधैः पुष्पैः शीतोदका शिवा॥ ६॥
śokārtasyāpi me pampā śobhate citrakānanā | vyavakīrṇā bahuvidhaiḥ puṣpaiḥ śītodakā śivā || 6 ||
नलिनैरपि संछन्ना ह्यत्यर्थशुभदर्शना । सर्पव्यालानुचरिता मृगद्विजसमाकुला॥ ७॥
nalinairapi saṃchannā hyatyarthaśubhadarśanā | sarpavyālānucaritā mṛgadvijasamākulā || 7 ||
अधिकं प्रविभात्येतन्नीलपीतं तु शाद्वलम् । द्रुमाणां विविधैः पुष्पैः परिस्तोमैरिवार्पितम्॥ ८॥
adhikaṃ pravibhātyetannīlapītaṃ tu śādvalam | drumāṇāṃ vividhaiḥ puṣpaiḥ paristomairivārpitam || 8 ||
पुष्पभारसमृद्धानि शिखराणि समन्ततः । लताभिः पुष्पिताग्राभिरुपगूढानि सर्वतः॥ ९॥
puṣpabhārasamṛddhāni śikharāṇi samantataḥ | latābhiḥ puṣpitāgrābhirupagūḍhāni sarvataḥ || 9 ||
सुखानिलोऽयं सौमित्रे कालः प्रचुरमन्मथः । गन्धवान् सुरभिर्मासो जातपुष्पफलद्रुमः॥ १०॥
sukhānilo'yaṃ saumitre kālaḥ pracuramanmathaḥ | gandhavān surabhirmāso jātapuṣpaphaladrumaḥ || 10 ||
पश्य रूपाणि सौमित्रे वनानां पुष्पशालिनाम् । सृजतां पुष्पवर्षाणि वर्षं तोयमुचामिव॥ ११॥
paśya rūpāṇi saumitre vanānāṃ puṣpaśālinām | sṛjatāṃ puṣpavarṣāṇi varṣaṃ toyamucāmiva || 11 ||
प्रस्तरेषु च रम्येषु विविधाः काननद्रुमाः । वायुवेगप्रचलिताः पुष्पैरवकिरन्ति गाम्॥ १२॥
prastareṣu ca ramyeṣu vividhāḥ kānanadrumāḥ | vāyuvegapracalitāḥ puṣpairavakiranti gām || 12 ||
पतितैः पतमानैश्च पादपस्थैश्च मारुतः । कुसुमैः पश्य सौमित्रे क्रीडतीव समन्ततः॥ १३॥
patitaiḥ patamānaiśca pādapasthaiśca mārutaḥ | kusumaiḥ paśya saumitre krīḍatīva samantataḥ || 13 ||
विक्षिपन् विविधाः शाखां नगानां कुसुमोत्कटाः । मारुतश्चलितस्थानैः षट्पदैरनुगीयते॥ १४॥
vikṣipan vividhāḥ śākhāṃ nagānāṃ kusumotkaṭāḥ | mārutaścalitasthānaiḥ ṣaṭpadairanugīyate || 14 ||
मत्तकोकिलसंनादैर्नर्तयन्निव पादपान् । शैलकंदर निष्क्रान्तः प्रगीत इव चानिलः॥ १५॥
mattakokilasaṃnādairnartayanniva pādapān | śailakaṃdara niṣkrāntaḥ pragīta iva cānilaḥ || 15 ||
तेन विक्षिपतात्यर्थं पवनेन समन्ततः । अमी संसक्तशाखाग्रा ग्रथिता इव पादपाः॥ १६॥
tena vikṣipatātyarthaṃ pavanena samantataḥ | amī saṃsaktaśākhāgrā grathitā iva pādapāḥ || 16 ||
स एव सुखसंस्पर्शो वाति चन्दनशीतलः । गन्धमभ्यवहन् पुण्यं श्रमापनयनोऽनिलः॥ १७॥
sa eva sukhasaṃsparśo vāti candanaśītalaḥ | gandhamabhyavahan puṇyaṃ śramāpanayano'nilaḥ || 17 ||
अमी पवनविक्षिप्ता विनदन्तीव पादपाः । षट्पदैरनुकूजद्भिर्वनेषु मधुगन्धिषु॥ १८॥
amī pavanavikṣiptā vinadantīva pādapāḥ | ṣaṭpadairanukūjadbhirvaneṣu madhugandhiṣu || 18 ||
गिरिप्रस्थेषु रम्येषु पुष्पवद्भिर्मनोरमैः । संसक्तशिखराः शैला विराजन्ति महाद्रुमैः॥ १९॥
giriprastheṣu ramyeṣu puṣpavadbhirmanoramaiḥ | saṃsaktaśikharāḥ śailā virājanti mahādrumaiḥ || 19 ||
पुष्पसंछन्नशिखरा मारुतोत्क्षेपचञ्चलाः । अमी मधुकरोत्तंसाः प्रगीता इव पादपाः॥ २०॥
puṣpasaṃchannaśikharā mārutotkṣepacañcalāḥ | amī madhukarottaṃsāḥ pragītā iva pādapāḥ || 20 ||
सुपुष्पितांस्तु पश्यैतान् कर्णिकारान् समन्ततः । हाटकप्रतिसंछन्नान् नरान् पीताम्बरानिव॥ २१॥
supuṣpitāṃstu paśyaitān karṇikārān samantataḥ | hāṭakapratisaṃchannān narān pītāmbarāniva || 21 ||
अयं वसन्तः सौमित्रे नानाविहगनादितः । सीतया विप्रहीणस्य शोकसंदीपनो मम॥ २२॥
ayaṃ vasantaḥ saumitre nānāvihaganāditaḥ | sītayā viprahīṇasya śokasaṃdīpano mama || 22 ||
मां हि शोकसमाक्रान्तं संतापयति मन्मथः । हृष्टं प्रवदमानश्च समाह्वयति कोकिलः॥ २३॥
māṃ hi śokasamākrāntaṃ saṃtāpayati manmathaḥ | hṛṣṭaṃ pravadamānaśca samāhvayati kokilaḥ || 23 ||
एष दात्यूहको हृष्टो रम्ये मां वननिर्झरे । प्रणदन्मन्मथाविष्टं शोचयिष्यति लक्ष्मण॥ २४॥
eṣa dātyūhako hṛṣṭo ramye māṃ vananirjhare | praṇadanmanmathāviṣṭaṃ śocayiṣyati lakṣmaṇa || 24 ||
श्रुत्वैतस्य पुरा शब्दमाश्रमस्था मम प्रिया । मामाहूय प्रमुदिताः परमं प्रत्यनन्दत॥ २५॥
śrutvaitasya purā śabdamāśramasthā mama priyā | māmāhūya pramuditāḥ paramaṃ pratyanandata || 25 ||
एवं विचित्राः पतगा नानारावविराविणः । वृक्षगुल्मलताः पश्य सम्पतन्ति समन्ततः॥ २६॥
evaṃ vicitrāḥ patagā nānārāvavirāviṇaḥ | vṛkṣagulmalatāḥ paśya sampatanti samantataḥ || 26 ||
विमिश्रा विहगाः पुंभिरात्मव्यूहाभिनन्दिताः । भृङ्गराजप्रमुदिताः सौमित्रे मधुरस्वराः॥ २७॥
vimiśrā vihagāḥ puṃbhirātmavyūhābhinanditāḥ | bhṛṅgarājapramuditāḥ saumitre madhurasvarāḥ || 27 ||
अस्याः कूले प्रमुदिताः सङ्घशः शकुनास्त्विह । दात्यूहरतिविक्रन्दैः पुंस्कोकिलरुतैरपि॥ २८॥
asyāḥ kūle pramuditāḥ saṅghaśaḥ śakunāstviha | dātyūharativikrandaiḥ puṃskokilarutairapi || 28 ||
स्वनन्ति पादपाश्चेमे ममानङ्गप्रदीपकाः । अशोकस्तबकाङ्गारः षट्पदस्वननिःस्वनः॥ २९॥
svananti pādapāśceme mamānaṅgapradīpakāḥ | aśokastabakāṅgāraḥ ṣaṭpadasvananiḥsvanaḥ || 29 ||
मां हि पल्लवताम्रार्चिर्वसन्ताग्निः प्रधक्ष्यति । नहि तां सूक्ष्मपक्ष्माक्षीं सुकेशीं मृदुभाषिणीम्॥ ३०॥
māṃ hi pallavatāmrārcirvasantāgniḥ pradhakṣyati | nahi tāṃ sūkṣmapakṣmākṣīṃ sukeśīṃ mṛdubhāṣiṇīm || 30 ||
अपश्यतो मे सौमित्रे जीवितेऽस्ति प्रयोजनम् । अयं हि रुचिरस्तस्याः कालो रुचिरकाननः॥ ३१॥
apaśyato me saumitre jīvite'sti prayojanam | ayaṃ hi rucirastasyāḥ kālo rucirakānanaḥ || 31 ||
कोकिलाकुलसीमान्तो दयिताया ममानघ । मन्मथायाससम्भूतो वसन्तगुणवर्धितः॥ ३२॥
kokilākulasīmānto dayitāyā mamānagha | manmathāyāsasambhūto vasantaguṇavardhitaḥ || 32 ||
अयं मां धक्ष्यति क्षिप्रं शोकाग्निर्नचिरादिव । अपश्यतस्तां वनितां पश्यतो रुचिरान् द्रुमान्॥ ३३॥
ayaṃ māṃ dhakṣyati kṣipraṃ śokāgnirnacirādiva | apaśyatastāṃ vanitāṃ paśyato rucirān drumān || 33 ||
ममायमात्मप्रभवो भूयस्त्वमुपयास्यति । अदृश्यमाना वैदेही शोकं वर्धयतीह मे॥ ३४॥
mamāyamātmaprabhavo bhūyastvamupayāsyati | adṛśyamānā vaidehī śokaṃ vardhayatīha me || 34 ||
दृश्यमानो वसन्तश्च स्वेदसंसर्गदूषकः । मां हि सा मृगशावाक्षी चिन्ताशोकबलात्कृतम्॥ ३५॥
dṛśyamāno vasantaśca svedasaṃsargadūṣakaḥ | māṃ hi sā mṛgaśāvākṣī cintāśokabalātkṛtam || 35 ||
संतापयति सौमित्रे क्रूरश्चैत्रवनानिलः । अमी मयूराः शोभन्ते प्रनृत्यन्तस्ततस्ततः॥ ३६॥
saṃtāpayati saumitre krūraścaitravanānilaḥ | amī mayūrāḥ śobhante pranṛtyantastatastataḥ || 36 ||
स्वैः पक्षैः पवनोद्धूतैर्गवाक्षैः स्फाटिकैरिव । शिखिनीभिः परिवृतास्त एते मदमूर्च्छिताः॥ ३७॥
svaiḥ pakṣaiḥ pavanoda्dhūtairgavākṣaiḥ sphāṭikairiva | śikhinībhiḥ parivṛtāsta ete madamūrcchitāḥ || 37 ||
मन्मथाभिपरीतस्य मम मन्मथवर्धनाः । पश्य लक्ष्मण नृत्यन्तं मयूरमुपनृत्यति॥ ३८॥
manmathābhiparītasya mama manmathavardhanāḥ | paśya lakṣmaṇa nṛtyantaṃ mayūramupanṛtyati || 38 ||
शिखिनी मन्मथार्तैषा भर्तारं गिरिसानुनि । तामेव मनसा रामां मयूरोऽप्यनुधावति॥ ३९॥
śikhinī manmathārtaiṣā bhartāraṃ girisānuni | tāmeva manasā rāmāṃ mayūro'pyanudhāvati || 39 ||
वितत्य रुचिरौ पक्षौ रुतैरुपहसन्निव । मयूरस्य वने नूनं रक्षसा न हृता प्रिया॥ ४०॥
vitatya rucirau pakṣau rutairupahasanniva | mayūrasya vane nūnaṃ rakṣasā na hṛtā priyā || 40 ||
तस्मान्नृत्यति रम्येषु वनेषु सह कान्तया । मम त्वयं विना वासः पुष्पमासे सुदुःसहः॥ ४१॥
tasmānnṛtyati ramyeṣu vaneṣu saha kāntayā | mama tvayaṃ vinā vāsaḥ puṣpamāse suduḥsahaḥ || 41 ||
पश्य लक्ष्मण संरागस्तिर्यग्योनिगतेष्वपि । यदेषा शिखिनी कामाद् भर्तारमभिवर्तते॥ ४२॥
paśya lakṣmaṇa saṃrāgastiryagyonigateṣvapi | yadeṣā śikhinī kāmād bhartāramabhivartate || 42 ||
ममाप्येवं विशालाक्षी जानकी जातसम्भ्रमा । मदनेनाभिवर्तेत यदि नापहृता भवेत्॥ ४३॥
mamāpyevaṃ viśālākṣī jānakī jātasambhramā | madanenābhivarteta yadi nāpahṛtā bhavet || 43 ||
पश्य लक्ष्मण पुष्पाणि निष्फलानि भवन्ति मे । पुष्पभारसमृद्धानां वनानां शिशिरात्यये॥ ४४॥
paśya lakṣmaṇa puṣpāṇi niṣphalāni bhavanti me | puṣpabhārasamṛddhānāṃ vanānāṃ śiśirātyaye || 44 ||
रुचिराण्यपि पुष्पाणि पादपानामतिश्रिया । निष्फलानि महीं यान्ति समं मधुकरोत्करैः॥ ४५॥
rucirāṇyapi puṣpāṇi pādapānāmatiśriyā | niṣphalāni mahīṃ yānti samaṃ madhukarotkaraiḥ || 45 ||
नदन्ति कामं शकुना मुदिताः सङ्घशः कलम् । आह्वयन्त इवान्योन्यं कामोन्मादकरा मम॥ ४६॥
nadanti kāmaṃ śakunā muditāḥ saṅghaśaḥ kalam | āhvayanta ivānyonyaṃ kāmonmādakarā mama || 46 ||
वसन्तो यदि तत्रापि यत्र मे वसति प्रिया । नूनं परवशा सीता सापि शोचत्यहं यथा॥ ४७॥
vasanto yadi tatrāpi yatra me vasati priyā | nūnaṃ paravaśā sītā sāpi śocatyahaṃ yathā || 47 ||
नूनं न तु वसन्तस्तं देशं स्पृशति यत्र सा । कथं ह्यसितपद्माक्षी वर्तयेत् सा मया विना॥ ४८॥
nūnaṃ na tu vasantastaṃ deśaṃ spṛśati yatra sā | kathaṃ hyasitapadmākṣī vartayet sā mayā vinā || 48 ||
अथवा वर्तते तत्र वसन्तो यत्र मे प्रिया । किं करिष्यति सुश्रोणी सा तु निर्भर्त्सिता परैः॥ ४९॥
athavā vartate tatra vasanto yatra me priyā | kiṃ kariṣyati suśroṇī sā tu nirbhartsitā paraiḥ || 49 ||
श्यामा पद्मपलाशाक्षी मृदुभाषा च मे प्रिया । नूनं वसन्तमासाद्य परित्यक्ष्यति जीवितम्॥ ५०॥
śyāmā padmapalāśākṣī mṛdubhāṣā ca me priyā | nūnaṃ vasantamāsādya parityakṣyati jīvitam || 50 ||
दृढं हि हृदये बुद्धिर्मम सम्परिवर्तते । नालं वर्तयितुं सीता साध्वी मद्विरहं गता॥ ५१॥
dṛḍhaṃ hi hṛdaye buddhirmama samparivartate | nālaṃ vartayituṃ sītā sādhvī madvirahaṃ gatā || 51 ||
मयि भावो हि वैदेह्यास्तत्त्वतो विनिवेशितः । ममापि भावः सीतायां सर्वथा विनिवेशितः॥ ५२॥
mayi bhāvo hi vaidehyāstattvato viniveśitaḥ | mamāpi bhāvaḥ sītāyāṃ sarvathā viniveśitaḥ || 52 ||
एष पुष्पवहो वायुः सुखस्पर्शो हिमावहः । तां विचिन्तयतः कान्तां पावकप्रतिमो मम॥ ५३॥
eṣa puṣpavaho vāyuḥ sukhasparśo himāvahaḥ | tāṃ vicintayataḥ kāntāṃ pāvakapratimo mama || 53 ||
सदा सुखमहं मन्ये यं पुरा सह सीतया । मारुतः स विना सीतां शोकसंजननो मम॥ ५४॥
sadā sukhamahaṃ manye yaṃ purā saha sītayā | mārutaḥ sa vinā sītāṃ śokasaṃjanano mama || 54 ||
तां विनाथ विहङ्गोऽसौ पक्षी प्रणदितस्तदा । वायसः पादपगतः प्रहृष्टमभिकूजति॥ ५५॥
tāṃ vinātha vihaṅgo'sau pakṣī praṇaditastadā | vāyasaḥ pādapagataḥ prahṛṣṭamabhikūjati || 55 ||
एष वै तत्र वैदेह्या विहगः प्रतिहारकः । पक्षी मां तु विशालाक्ष्याः समीपमुपनेष्यति॥ ५६॥
eṣa vai tatra vaidehyā vihagaḥ pratihārakaḥ | pakṣī māṃ tu viśālākṣyāḥ samīpamupaneṣyati || 56 ||
पश्य लक्ष्मण संनादं वने मदविवर्धनम् । पुष्पिताग्रेषु वृक्षेषु द्विजानामवकूजताम्॥ ५७॥
paśya lakṣmaṇa saṃnādaṃ vane madavivardhanam | puṣpitāgreṣu vṛkṣeṣu dvijānāmavakūjatām || 57 ||
विक्षिप्तां पवनेनैतामसौ तिलकमञ्जरीम् । षट्पदः सहसाभ्येति मदोद्धूतामिव प्रियाम्॥ ५८॥
vikṣiptāṃ pavanenaitāmasau tilakamañjarīm | ṣaṭpadaḥ sahasābhyeti madoda्dhūtāmiva priyām || 58 ||
कामिनामयमत्यन्तमशोकः शोकवर्धनः । स्तबकैः पवनोत्क्षिप्तैस्तर्जयन्निव मां स्थितः॥ ५९॥
kāmināmayamatyantamaśokaḥ śokavardhanaḥ | stabakaiḥ pavanotkṣiptaistarjayanniva māṃ sthitaḥ || 59 ||
अमी लक्ष्मण दृश्यन्ते चूताः कुसुमशालिनः । विभ्रमोत्सिक्तमनसः साङ्गरागा नरा इव॥ ६०॥
amī lakṣmaṇa dṛśyante cūtāḥ kusumaśālinaḥ | vibhramotsiktamanasaḥ sāṅgarāgā narā iva || 60 ||
सौमित्रे पश्य पम्पायाश्चित्रासु वनराजिषु । किंनरा नरशार्दूल विचरन्ति यतस्ततः॥ ६१॥
saumitre paśya pampāyāścitrāsu vanarājiṣu | kiṃnarā naraśārdūla vicaranti yatastataḥ || 61 ||
इमानि शुभगन्धीनि पश्य लक्ष्मण सर्वशः । नलिनानि प्रकाशन्ते जले तरुणसूर्यवत्॥ ६२॥
imāni śubhagandhīni paśya lakṣmaṇa sarvaśaḥ | nalināni prakāśante jale taruṇasūryavat || 62 ||
एषा प्रसन्नसलिला पद्मनीलोत्पलायुता । हंसकारण्डवाकीर्णा पम्पा सौगन्धिकायुता॥ ६३॥
eṣā prasannasalilā padmanīlotpalāyutā | haṃsakāraṇḍavākīrṇā pampā saugandhikāyutā || 63 ||
जले तरुणसूर्याभैः षट्पदाहतकेसरैः । पङ्कजैः शोभते पम्पा समन्तादभिसंवृता॥ ६४॥
jale taruṇasūryābhaiḥ ṣaṭpadāhatakesaraiḥ | paṅkajaiḥ śobhate pampā samantādabhisaṃvṛtā || 64 ||
चक्रवाकयुता नित्यं चित्रप्रस्थवनान्तरा । मातङ्गमृगयूथैश्च शोभते सलिलार्थिभिः॥ ६५॥
cakravākayutā nityaṃ citraprasthavanāntarā | mātaṅgamṛgayūthaiśca śobhate salilārthibhiḥ || 65 ||
पवनाहतवेगाभिरूर्मिभिर्विमलेऽम्भसि । पङ्कजानि विराजन्ते ताड्यमानानि लक्ष्मण॥ ६६॥
pavanāhatavegābhirūrmibhirvimale'mbhasi | paṅkajāni virājante tāḍyamānāni lakṣmaṇa || 66 ||
पद्मपत्रविशालाक्षीं सततं प्रियपङ्कजाम् । अपश्यतो मे वैदेहीं जीवितं नाभिरोचते॥ ६७॥
padmapatraviśālākṣīṃ satataṃ priyapaṅkajām | apaśyato me vaidehīṃ jīvitaṃ nābhirocate || 67 ||
अहो कामस्य वामत्वं यो गतामपि दुर्लभाम् । स्मारयिष्यति कल्याणीं कल्याणतरवादिनीम्॥ ६८॥
aho kāmasya vāmatvaṃ yo gatāmapi durlabhām | smārayiṣyati kalyāṇīṃ kalyāṇataravādinīm || 68 ||
शक्यो धारयितुं कामो भवेदभ्यागतो मया । यदि भूयो वसन्तो मां न हन्यात् पुष्पितद्रुमः॥ ६९॥
śakyo dhārayituṃ kāmo bhavedabhyāgato mayā | yadi bhūyo vasanto māṃ na hanyāt puṣpitadrumaḥ || 69 ||
यानि स्म रमणीयानि तया सह भवन्ति मे । तान्येवारमणीयानि जायन्ते मे तया विना॥ ७०॥
yāni sma ramaṇīyāni tayā saha bhavanti me | tānyevāramaṇīyāni jāyante me tayā vinā || 70 ||
पद्मकोशपलाशानि द्रष्टुं दृष्टिर्हि मन्यते । सीताया नेत्रकोशाभ्यां सदृशानीति लक्ष्मण॥ ७१॥
padmakośapalāśāni draṣṭuṃ dṛṣṭirhi manyate | sītāyā netrakośābhyāṃ sadṛśānīti lakṣmaṇa || 71 ||
पद्मकेसरसंसृष्टो वृक्षान्तरविनिःसृतः । निःश्वास इव सीताया वाति वायुर्मनोहरः॥ ७२॥
padmakesarasaṃsṛṣṭo vṛkṣāntaraviniḥsṛtaḥ | niḥśvāsa iva sītāyā vāti vāyurmanoharaḥ || 72 ||
सौमित्रे पश्य पम्पाया दक्षिणे गिरिसानुषु । पुष्पितां कर्णिकारस्य यष्टिं परमशोभिताम्॥ ७३॥
saumitre paśya pampāyā dakṣiṇe girisānuṣu | puṣpitāṃ karṇikārasya yaṣṭiṃ paramaśobhitām || 73 ||
अधिकं शैलराजोऽयं धातुभिस्तु विभूषितः । विचित्रं सृजते रेणुं वायुवेगविघट्टितम्॥ ७४॥
adhikaṃ śailarājo'yaṃ dhātubhistu vibhūṣitaḥ | vicitraṃ sṛjate reṇuṃ vāyuvegavighaṭṭitam || 74 ||
गिरिप्रस्थास्तु सौमित्रे सर्वतः सम्प्रपुष्पितैः । निष्पत्रैः सर्वतो रम्यैः प्रदीप्ता इव किंशुकैः॥ ७५॥
giriprasthāstu saumitre sarvataḥ samprapuṣpitaiḥ | niṣpatraiḥ sarvato ramyaiḥ pradīptā iva kiṃśukaiḥ || 75 ||
पम्पातीररुहाश्चेमे संसिक्ता मधुगन्धिनः । मालतीमल्लिकापद्मकरवीराश्च पुष्पिताः॥ ७६॥
pampātīraruhāśceme saṃsiktā madhugandhinaḥ | mālatīmallikāpadmakaravīrāśca puṣpitāḥ || 76 ||
केतक्यः सिन्दुवाराश्च वासन्त्यश्च सुपुष्पिताः । माधव्यो गन्धपूर्णाश्च कुन्दगुल्माश्च सर्वशः॥ ७७॥
ketakyaḥ sinduvārāśca vāsantyaśca supuṣpitāḥ | mādhavyo gandhapūrṇāśca kundagulmāśca sarvaśaḥ || 77 ||
चिरिबिल्वा मधूकाश्च वञ्जुला बकुलास्तथा । चम्पकास्तिलकाश्चैव नागवृक्षाश्च पुष्पिताः॥ ७८॥
ciribilvā madhūkāśca vañjulā bakulāstathā | campakāstilakāścaiva nāgavṛkṣāśca puṣpitāḥ || 78 ||
पद्मकाश्चैव शोभन्ते नीलाशोकाश्च पुष्पिताः । लोध्राश्च गिरिपृष्ठेषु सिंहकेसरपिञ्जराः॥ ७९॥
padmakāścaiva śobhante nīlāśokāśca puṣpitāḥ | lodhrāśca giripṛṣṭheṣu siṃhakesarapiñjarāḥ || 79 ||
अङ्कोलाश्च कुरण्टाश्च चूर्णकाः पारिभद्रकाः । चूताः पाटलयश्चापि कोविदाराश्च पुष्पिताः॥ ८०॥
aṅkolāśca kuraṇṭāśca cūrṇakāḥ pāribhadrakāḥ | cūtāḥ pāṭalayaścāpi kovidārāśca puṣpitāḥ || 80 ||
मुचुकुन्दार्जुनाश्चैव दृश्यन्ते गिरिसानुषु । केतकोद्दालकाश्चैव शिरीषाः शिंशपा धवाः॥ ८१॥
mucukundārjunāścaiva dṛśyante girisānuṣu | ketakoddālakāścaiva śirīṣāḥ śiṃśapā dhavāḥ || 81 ||
शाल्मल्यः किंशुकाश्चैव रक्ताः कुरबकास्तथा । तिनिशा नक्तमालाश्च चन्दनाः स्यन्दनास्तथा॥ ८२॥
śālmalyaḥ kiṃśukāścaiva raktāḥ kurabakāstathā | tiniśā naktamālāśca candanāḥ syandanāstathā || 82 ||
हिन्तालास्तिलकाश्चैव नागवृक्षाश्च पुष्पिताः । पुष्पितान् पुष्पिताग्राभिर्लताभिः परिवेष्टितान्॥ ८३॥
hintālāstilakāścaiva nāgavṛkṣāśca puṣpitāḥ | puṣpitān puṣpitāgrābhirlatābhiḥ pariveṣṭitān || 83 ||
द्रुमान् पश्येह सौमित्रे पम्पाया रुचिरान् बहून् । वातविक्षिप्तविटपान् यथासन्नान् द्रुमानिमान्॥ ८४॥
drumān paśyeha saumitre pampāyā rucirān bahūn | vātavikṣiptaviṭapān yathāsannān drumānimān || 84 ||
लताः समनुवर्तन्ते मत्ता इव वरस्त्रियः । पादपात् पादपं गच्छन् शैलाच्छैलं वनाद् वनम्॥ ८५॥
latāḥ samanuvartante mattā iva varastriyaḥ | pādapāt pādapaṃ gacchan śailācchailaṃ vanād vanam || 85 ||
वाति नैकरसास्वादसम्मोदित इवानिलः । केचित् पर्याप्तकुसुमाः पादपा मधुगन्धिनः॥ ८६॥
vāti naikarasāsvādasammodita ivānilaḥ | kecit paryāptakusumāḥ pādapā madhugandhinaḥ || 86 ||
केचिन्मुकुलसंवीताः श्यामवर्णा इवाबभुः । इदं मृष्टमिदं स्वादु प्रफुल्लमिदमित्यपि॥ ८७॥
kecinmukulasaṃvītāḥ śyāmavarṇā ivābabhuḥ | idaṃ mṛṣṭamidaṃ svādu praphullamidamityapi || 87 ||
रागरक्तो मधुकरः कुसुमेष्वेव लीयते । निलीय पुनरुत्पत्य सहसान्यत्र गच्छति । मधुलुब्धो मधुकरः पम्पातीरद्रुमेष्वसौ॥ ८८॥
rāgarakto madhukaraḥ kusumeṣveva līyate | nilīya punarutpatya sahasānyatra gacchati | madhulubdho madhukaraḥ pampātīradrumeṣvasau || 88 ||
इयं कुसुमसंघातैरुपस्तीर्णा सुखाकृता । स्वयं निपतितैर्भूमिः शयनप्रस्तरैरिव॥ ८९॥
iyaṃ kusumasaṃghātairupastīrṇā sukhākṛtā | svayaṃ nipatitairbhūmiḥ śayanaprastarairiva || 89 ||
विविधा विविधैः पुष्पैस्तैरेव नगसानुषु । विस्तीर्णाः पीतरक्ताभाः सौमित्रे प्रस्तराः कृताः॥ ९०॥
vividhā vividhaiḥ puṣpaistaireva nagasānuṣu | vistīrṇāḥ pītaraktābhāḥ saumitre prastarāḥ kṛtāḥ || 90 ||
हिमान्ते पश्य सौमित्रे वृक्षाणां पुष्पसम्भवम् । पुष्पमासे हि तरवः संघर्षादिव पुष्पिताः॥ ९१॥
himānte paśya saumitre vṛkṣāṇāṃ puṣpasambhavam | puṣpamāse hi taravaḥ saṃgharṣādiva puṣpitāḥ || 91 ||
आह्वयन्त इवान्योन्यं नगाः षट्पदनादिताः । कुसुमोत्तंसविटपाः शोभन्ते बहु लक्ष्मण॥ ९२॥
āhvayanta ivānyonyaṃ nagāḥ ṣaṭpadanāditāḥ | kusumottaṃsaviṭapāḥ śobhante bahu lakṣmaṇa || 92 ||
एष कारण्डवः पक्षी विगाह्य सलिलं शुभम् । रमते कान्तया सार्धं काममुद्दीपयन्निव॥ ९३॥
eṣa kāraṇḍavaḥ pakṣī vigāhya salilaṃ śubham | ramate kāntayā sārdhaṃ kāmamuddīpayanniva || 93 ||
मन्दाकिन्यास्तु यदिदं रूपमेतन्मनोरमम् । स्थाने जगति विख्याता गुणास्तस्या मनोरमाः॥ ९४॥
mandākinyāstu yadidaṃ rūpametanmanoramam | sthāne jagati vikhyātā guṇāstasyā manoramāḥ || 94 ||
यदि दृश्येत सा साध्वी यदि चेह वसेमहि । स्पृहयेयं न शक्राय नायोध्यायै रघूत्तम॥ ९५॥
yadi dṛśyeta sā sādhvī yadi ceha vasemahi | spṛhayeyaṃ na śakrāya nāyodhyāyai raghūttama || 95 ||
न ह्येवं रमणीयेषु शाद्वलेषु तया सह । रमतो मे भवेच्चिन्ता न स्पृहान्येषु वा भवेत्॥ ९६॥
na hyevaṃ ramaṇīyeṣu śādvaleṣu tayā saha | ramato me bhaveccintā na spṛhānyeṣu vā bhavet || 96 ||
अमी हि विविधैः पुष्पैस्तरवो विविधच्छदाः । काननेऽस्मिन् विना कान्तां चिन्तामुत्पादयन्ति मे॥ ९७॥
amī hi vividhaiḥ puṣpaistaravo vividhacchadāḥ | kānane'smin vinā kāntāṃ cintāmutpādayanti me || 97 ||
पश्य शीतजलां चेमां सौमित्रे पुष्करायुताम् । चक्रवाकानुचरितां कारण्डवनिषेविताम्॥ ९८॥
paśya śītajalāṃ cemāṃ saumitre puṣkarāyutām | cakravākānucaritāṃ kāraṇḍavaniṣevitām || 98 ||
प्लवैः क्रौञ्चैश्च सम्पूर्णां महामृगनिषेविताम् । अधिकं शोभते पम्पा विकूजद्भिर्विहंगमैः॥ ९९॥
plavaiḥ krauñcaiśca sampūrṇāṃ mahāmṛganiṣevitām | adhikaṃ śobhate pampā vikūjadbhirvihaṃgamaiḥ || 99 ||
दीपयन्तीव मे कामं विविधा मुदिता द्विजाः । श्यामां चन्द्रमुखीं स्मृत्वा प्रियां पद्मनिभेक्षणाम्॥ १००॥
dīpayantīva me kāmaṃ vividhā muditā dvijāḥ | śyāmāṃ candramukhīṃ smṛtvā priyāṃ padmanibhekṣaṇām || 100 ||
पश्य सानुषु चित्रेषु मृगीभिः सहितान् मृगान् । मां पुनर्मृगशावाक्ष्या वैदेह्या विरहीकृतम् । व्यथयन्तीव मे चित्तं संचरन्तस्ततस्ततः॥ १०१॥
paśya sānuṣu citreṣu mṛgībhiḥ sahitān mṛgān | māṃ punarmṛgaśāvākṣyā vaidehyā virahīkṛtam | vyathayantīva me cittaṃ saṃcarantastatastataḥ || 101 ||
अस्मिन् सानुनि रम्ये हि मत्तद्विजगणाकुले । पश्येयं यदि तां कान्तां ततः स्वस्ति भवेन्मम॥ १०२॥
asmin sānuni ramye hi mattadvijagaṇākule | paśyeyaṃ yadi tāṃ kāntāṃ tataḥ svasti bhavenmama || 102 ||
जीवेयं खलु सौमित्रे मया सह सुमध्यमा । सेवेत यदि वैदेही पम्पायाः पवनं शुभम्॥ १०३॥
jīveyaṃ khalu saumitre mayā saha sumadhyamā | seveta yadi vaidehī pampāyāḥ pavanaṃ śubham || 103 ||
पद्मसौगन्धिकवहं शिवं शोकविनाशनम् । धन्या लक्ष्मण सेवन्ते पम्पाया वनमारुतम्॥ १०४॥
padmasaugandhikavahaṃ śivaṃ śokavināśanam | dhanyā lakṣmaṇa sevante pampāyā vanamārutam || 104 ||
श्यामा पद्मपलाशाक्षी प्रिया विरहिता मया । कथं धारयति प्राणान् विवशा जनकात्मजा॥ १०५॥
śyāmā padmapalāśākṣī priyā virahitā mayā | kathaṃ dhārayati prāṇān vivaśā janakātmajā || 105 ||
किं नु वक्ष्यामि धर्मज्ञं राजानं सत्यवादिनम् । जनकं पृष्टसीतं तं कुशलं जनसंसदि॥ १०६॥
kiṃ nu vakṣyāmi dharmajñaṃ rājānaṃ satyavādinam | janakaṃ pṛṣṭasītaṃ taṃ kuśalaṃ janasaṃsadi || 106 ||
या मामनुगता मन्दं पित्रा प्रस्थापितं वनम् । सीता धर्मं समास्थाय क्व नु सा वर्तते प्रिया॥ १०७॥
yā māmanugatā mandaṃ pitrā prasthāpitaṃ vanam | sītā dharmaṃ samāsthāya kva nu sā vartate priyā || 107 ||
तया विहीनः कृपणः कथं लक्ष्मण धारये । या मामनुगता राज्याद् भ्रष्टं विहतचेतसम्॥ १०८॥
tayā vihīnaḥ kṛpaṇaḥ kathaṃ lakṣmaṇa dhāraye | yā māmanugatā rājyād bhraṣṭaṃ vihatacetasam || 108 ||
तच्चार्वाञ्चितपद्माक्षं सुगन्धि शुभमव्रणम् । अपश्यतो मुखं तस्याः सीदतीव मतिर्मम॥ १०९॥
taccārvāñcitapadmākṣaṃ sugandhi śubhamavraṇam | apaśyato mukhaṃ tasyāḥ sīdatīva matirmama || 109 ||
स्मितहास्यान्तरयुतं गुणवन्मधुरं हितम् । वैदेह्या वाक्यमतुलं कदा श्रोष्यामि लक्ष्मण॥ ११०॥
smitahāsyāntarayutaṃ guṇavanmadhuraṃ hitam | vaidehyā vākyamatulaṃ kadā śroṣyāmi lakṣmaṇa || 110 ||
प्राप्य दुःखं वने श्यामा मां मन्मथविकर्शितम् । नष्टदुःखेव हृष्टेव साध्वी साध्वभ्यभाषत॥ १११॥
prāpya duḥkhaṃ vane śyāmā māṃ manmathavikarśitam | naṣṭaduḥkheva hṛṣṭeva sādhvī sādhvabhyabhāṣata || 111 ||
किं नु वक्ष्याम्ययोध्यायां कौसल्यां हि नृपात्मज । क्व सा स्नुषेति पृच्छन्तीं कथं चापि मनस्विनीम्॥ ११२॥
kiṃ nu vakṣyāmyayodhyāyāṃ kausalyāṃ hi nṛpātmaja | kva sā snuṣeti pṛcchantīṃ kathaṃ cāpi manasvinīm || 112 ||
गच्छ लक्ष्मण पश्य त्वं भरतं भ्रातृवत्सलम् । नह्यहं जीवितुं शक्तस्तामृते जनकात्मजाम्॥ ११३॥
gaccha lakṣmaṇa paśya tvaṃ bharataṃ bhrātṛvatsalam | nahyahaṃ jīvituṃ śaktastāmṛte janakātmajām || 113 ||
इति रामं महात्मानं विलपन्तमनाथवत् । उवाच लक्ष्मणो भ्राता वचनं युक्तमव्ययम्॥ ११४॥
iti rāmaṃ mahātmānaṃ vilapantamanāthavat | uvāca lakṣmaṇo bhrātā vacanaṃ yuktamavyayam || 114 ||
संस्तम्भ राम भद्रं ते मा शुचः पुरुषोत्तम । नेदृशानां मतिर्मन्दा भवत्यकलुषात्मनाम्॥ ११५॥
saṃstambha rāma bhadraṃ te mā śucaḥ puruṣottama | nedṛśānāṃ matirmandā bhavatyakaluṣātmanām || 115 ||
स्मृत्वा वियोगजं दुःखं त्यज स्नेहं प्रिये जने । अतिस्नेहपरिष्वङ्गाद् वर्तिरार्द्रापि दह्यते॥ ११६॥
smṛtvā viyogajaṃ duḥkhaṃ tyaja snehaṃ priye jane | atisnehapariṣvaṅgād vartirārdrāpi dahyate || 116 ||
यदि गच्छति पातालं ततोऽभ्यधिकमेव वा । सर्वथा रावणस्तात न भविष्यति राघव॥ ११७॥
yadi gacchati pātālaṃ tato'bhyadhikameva vā | sarvathā rāvaṇastāta na bhaviṣyati rāghava || 117 ||
प्रवृत्तिर्लभ्यतां तावत् तस्य पापस्य रक्षसः । ततो हास्यति वा सीतां निधनं वा गमिष्यति॥ ११८॥
pravṛttirlabhyatāṃ tāvat tasya pāpasya rakṣasaḥ | tato hāsyati vā sītāṃ nidhanaṃ vā gamiṣyati || 118 ||
यदि याति दितेर्गर्भं रावणं सह सीतया । तत्राप्येनं हनिष्यामि न चेद् दास्यति मैथिलीम्॥ ११९॥
yadi yāti ditergarbhaṃ rāvaṇaṃ saha sītayā | tatrāpyenaṃ haniṣyāmi na ced dāsyati maithilīm || 119 ||
स्वास्थ्यं भद्रं भजस्वार्य त्यज्यतां कृपणा मतिः । अर्थो हि नष्टकार्यार्थैरयत्नेनाधिगम्यते॥ १२०॥
svāsthyaṃ bhadraṃ bhajasvārya tyajyatāṃ kṛpaṇā matiḥ | artho hi naṣṭakāryārthairayatnenādhigamyate || 120 ||
उत्साहो बलवानार्य नास्त्युत्साहात् परं बलम् । सोत्साहस्य हि लोकेषु न किंचिदपि दुर्लभम्॥ १२१॥
utsāho balavānārya nāstyutsāhāt paraṃ balam | sotsāhasya hi lokeṣu na kiṃcidapi durlabham || 121 ||
उत्साहवन्तः पुरुषा नावसीदन्ति कर्मसु । उत्साहमात्रमाश्रित्य प्रतिलप्स्याम जानकीम्॥ १२२॥
utsāhavantaḥ puruṣā nāvasīdanti karmasu | utsāhamātramāśritya pratilapsyāma jānakīm || 122 ||
त्यजतां कामवृत्तत्वं शोकं संन्यस्य पृष्ठतः । महात्मानं कृतात्मानमात्मानं नावबुध्यसे॥ १२३॥
tyajatāṃ kāmavṛttatvaṃ śokaṃ saṃnyasya pṛṣṭhataḥ | mahātmānaṃ kṛtātmānamātmānaṃ nāvabudhyase || 123 ||
एवं सम्बोधितस्तेन शोकोपहतचेतनः । त्यज्य शोकं च मोहं च रामो धैर्यमुपागमत्॥ १२४॥
evaṃ sambodhitastena śokopahatacetanaḥ | tyajya śokaṃ ca mohaṃ ca rāmo dhairyamupāgamat || 124 ||
सोऽभ्यतिक्रामदव्यग्रस्तामचिन्त्यपराक्रमः । रामः पम्पां सुरुचिरां रम्यां पारिप्लवद्रुमाम्॥ १२५॥
so'bhyatikrāmadavyagrastāmacintyaparākramaḥ | rāmaḥ pampāṃ surucirāṃ ramyāṃ pāriplavadrumām || 125 ||
निरीक्षमाणः सहसा महात्मा सर्वं वनं निर्झरकन्दरं च । उद्विग्नचेताः सह लक्ष्मणेन विचार्य दुःखोपहतः प्रतस्थे॥ १२६॥
nirīkṣamāṇaḥ sahasā mahātmā sarvaṃ vanaṃ nirjharakandaraṃ ca | udvignacetāḥ saha lakṣmaṇena vicārya duḥkhopahataḥ pratasthe || 126 ||
तं मत्तमातङ्गविलासगामी गच्छन्तमव्यग्रमना महात्मा । स लक्ष्मणो राघवमिष्टचेष्टो ररक्ष धर्मेण बलेन चैव॥ १२७॥
taṃ mattamātaṅgavilāsagāmī gacchantamavyagramanā mahātmā | sa lakṣmaṇo rāghavamiṣṭaceṣṭo rarakṣa dharmeṇa balena caiva || 127 ||
तावृष्यमूकस्य समीपचारी चरन् ददर्शाद्भुतदर्शनीयौ । शाखामृगाणामधिपस्तरस्वी वितत्रसे नैव विचेष्ट चेष्टाम्॥ १२८॥
tāvṛṣyamūkasya samīpacārī caran dadarśādbhutadarśanīyau | śākhāmṛgāṇāmadhipastarasvī vitatrase naiva viceṣṭa ceṣṭām || 128 ||
स तौ महात्मा गजमन्दगामी शाखामृगस्तत्र चरंश्चरन्तौ । दृष्ट्वा विषादं परमं जगाम चिन्तापरीतो भयभारभग्नः॥ १२९॥
sa tau mahātmā gajamandagāmī śākhāmṛgastatra caraṃścarantau | dṛṣṭvā viṣādaṃ paramaṃ jagāma cintāparīto bhayabhārabhagnaḥ || 129 ||
तमाश्रमं पुण्यसुखं शरण्यं सदैव शाखामृगसेवितान्तम् । त्रस्ताश्च दृष्ट्वा हरयोऽभिजग्मु- र्महौजसौ राघवलक्ष्मणौ तौ॥ १३०॥
tamāśramaṃ puṇyasukhaṃ śaraṇyaṃ sadaiva śākhāmṛgasevitāntam | trastāśca dṛṣṭvā harayo'bhijagmu- rmahaujasau rāghavalakṣmaṇau tau || 130 ||
इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे वाल्मीकीये आदिकाव्ये किष्किन्धाकाण्डे प्रथमः सर्गः ॥४-१॥
ityārṣe śrīmadrāmāyaṇe vālmīkīye ādikāvye kiṣkindhākāṇḍe prathamaḥ sargaḥ || 4-1 ||
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Dashboard
Verses & Playlist
Saved Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
