ऋषय ऊचुः ।।
सूत ते वचनं श्रुत्वा परानन्दं वयं गताः ।। विस्तरात्कथय प्रीत्या तदेव व्रतमुत्तमम् ।। १ ।।
sūta te vacanaṃ śrutvā parānandaṃ vayaṃ gatāḥ || vistarātkathaya prītyā tadeva vratamuttamam || 1 ||
कृतं पुरा तु केनेह सूतैतद्व्रतमुत्तमम् ।। कृत्वाप्यज्ञानतश्चैव प्राप्तं किं फलमुत्तमम् ।। २ ।।
kṛtaṃ purā tu keneha sūtaitadvratamuttamam || kṛtvāpyajñānataścaiva prāptaṃ kiṃ phalamuttamam || 2 ||
।। सूत उवाच ।।
श्रूयतामृषयस्सर्वे कथयामि पुरातनम्।।इतिहासं निषादस्य सर्वपापप्रणाशनम् ।। ३ ।।
śrūyatāmṛṣayassarve kathayāmi purātanam||itihāsaṃ niṣādasya sarvapāpapraṇāśanam || 3 ||
पुरा कश्चिद्वने भिल्लो नाम्ना ह्यासीद्गुरुद्रुहः।।कुटुम्बी बलवान्क्रूरः क्रूरकर्मपरायणः ।। ४।।
purā kaścidvane bhillo nāmnā hyāsīdgurudruhaḥ||kuṭumbī balavānkrūraḥ krūrakarmaparāyaṇaḥ || 4||
निरन्तरं वने गत्वा मृगान्हन्ति स्म नित्यशः ।। चौर्य्यं च विविधं तत्र करोति स्म वने वसन् ।। ५ ।।
nirantaraṃ vane gatvā mṛgānhanti sma nityaśaḥ || cauryyaṃ ca vividhaṃ tatra karoti sma vane vasan || 5 ||
बाल्यादारभ्य तेनेह कृतं किंचिच्छुभं नहि ।। महान्कालो व्यतीयाय वने तस्य दुरात्मनः ।। ६ ।।
bālyādārabhya teneha kṛtaṃ kiṃcicchubhaṃ nahi || mahānkālo vyatīyāya vane tasya durātmanaḥ || 6 ||
कदाचिच्छिवरात्रिश्च प्राप्तासीत्तत्र शोभना ।। न दुरात्मा स्म जानाति महद्वननिवासकृत् ।। ७ ।।
kadācicchivarātriśca prāptāsīttatra śobhanā || na durātmā sma jānāti mahadvananivāsakṛt || 7 ||
एतस्मिन्समये भिल्लो मात्रा पित्रा स्त्रिया तथा।।प्रार्थितश्च क्षुधाऽविष्टैर्भक्ष्यं देहि वनेचर।।८।।
etasminsamaye bhillo mātrā pitrā striyā tathā||prārthitaśca kṣudhā'viṣṭairbhakṣyaṃ dehi vanecara||8||
इति संप्रार्थितः सोऽपि धनुरादाय सत्वरम्।।जगाम मृगहिंसार्थं बभ्राम सकलं वनम्।।९।।
iti saṃprārthitaḥ so'pi dhanurādāya satvaram||jagāma mṛgahiṃsārthaṃ babhrāma sakalaṃ vanam||9||
दैवयोगात्तदा तेन न प्राप्तं किंचिदेव हि।।अस्तप्राप्तस्तदा सूर्यस्स वै दुःखमुपागतः।।4.40.१०।।
daivayogāttadā tena na prāptaṃ kiṃcideva hi||astaprāptastadā sūryassa vai duḥkhamupāgataḥ||4.40.10||
किं कर्तव्यं क्व गंतव्यं न प्राप्तं मेऽद्य किंचन।।बालाश्च ये गृहे तेषां किं पित्रोश्च भविष्यति ।। ११ ।।
kiṃ kartavyaṃ kva gaṃtavyaṃ na prāptaṃ me'dya kiṃcana||bālāśca ye gṛhe teṣāṃ kiṃ pitrośca bhaviṣyati || 11 ||
मदीयं वै कलत्रं च तस्याः किंचिद्भविष्यति।।किंचिद्गृहीत्वा हि मया गंतव्यं नान्यथा भवेत्।।१२।।
madīyaṃ vai kalatraṃ ca tasyāḥ kiṃcidbhaviṣyati||kiṃcidgṛhītvā hi mayā gaṃtavyaṃ nānyathā bhavet||12||
इत्थं विचार्य स व्याधो जलाशय समीपगः।।जलावतरणं यत्र तत्र गत्वा स्वयं स्थितः ।। १३।।
itthaṃ vicārya sa vyādho jalāśaya samīpagaḥ||jalāvataraṇaṃ yatra tatra gatvā svayaṃ sthitaḥ || 13||
अवश्यमत्र कश्चिद्वै जीवश्चैवागमिष्यति।।तं हत्वा स्वगृहं प्रीत्या यास्यामि कृतकार्यकः ।। १४।।
avaśyamatra kaścidvai jīvaścaivāgamiṣyati||taṃ hatvā svagṛhaṃ prītyā yāsyāmi kṛtakāryakaḥ || 14||
इति मत्वा स वै वृक्षमेकं बिल्वेतिसंज्ञकम्।।समारुह्य स्थितस्तत्र जलमादाय भिल्लकः ।। १५।।
iti matvā sa vai vṛkṣamekaṃ bilvetisaṃjñakam||samāruhya sthitastatra jalamādāya bhillakaḥ || 15||
कदा यास्यति कश्चिद्वै कदा हन्यामहं पुनः।।इति बुद्धिं समास्थाय स्थितोऽसौ क्षुत्तृषान्वितः ।। १६ ।।
kadā yāsyati kaścidvai kadā hanyāmahaṃ punaḥ||iti buddhiṃ samāsthāya sthito'sau kṣuttṛṣānvitaḥ || 16 ||
तद्रात्रौ प्रथमे यामे मृगी त्वेका समागता ।। तृषार्ता चकिता सा च प्रोत्फालं कुर्वती तदा ।। १७ ।।
tadrātrau prathame yāme mṛgī tvekā samāgatā || tṛṣārtā cakitā sā ca protphālaṃ kurvatī tadā || 17 ||
तां दृष्ट्वा च तदा तेन तद्वधार्थमथो शरः ।। संहृष्टेन द्रुतं विष्णो धनुषि स्वे हि संदधे ।। १८ ।।
tāṃ dṛṣṭvā ca tadā tena tadvadhārthamatho śaraḥ || saṃhṛṣṭena drutaṃ viṣṇo dhanuṣi sve hi saṃdadhe || 18 ||
इत्येवं कुर्वतस्तस्य जलं बिल्वदलानि च ।। पतितानि ह्यधस्तत्र शिवलिंगमभूत्ततः ।। १९।।
ityevaṃ kurvatastasya jalaṃ bilvadalāni ca || patitāni hyadhastatra śivaliṃgamabhūttataḥ || 19||
यामस्य प्रथमस्यैव पूजा जाता शिवस्य च ।। तन्महिम्ना हि तस्यैव पातकं गलितन्तदा ।। 4.40.२०।।
yāmasya prathamasyaiva pūjā jātā śivasya ca || tanmahimnā hi tasyaiva pātakaṃ galitantadā || 4.40.20||
तत्रत्यं चैव तच्छब्दं श्रुत्वा सा हरिणी भिया ।। व्याधं दृष्ट्वा व्याकुला हि वचनं चेदमब्रवीत्।।२१।।
tatratyaṃ caiva tacchabdaṃ śrutvā sā hariṇī bhiyā || vyādhaṃ dṛṣṭvā vyākulā hi vacanaṃ cedamabravīt||21||
।।मृग्युवाच ।।
किं कर्तुमिच्छसि व्याध सत्यं वद ममाग्रतः ।। तच्छुत्वा हरिणीवाक्यं व्याधो वचनमब्रवीत् ।। २२।।
kiṃ kartumicchasi vyādha satyaṃ vada mamāgrataḥ || tacchutvā hariṇīvākyaṃ vyādho vacanamabravīt || 22||
।।व्याध उवाच।।
कुटुम्बं क्षुधितं मेऽद्य हत्वा त्वां तर्पयाम्यहम्।।दारुणं तद्वचश्श्रुत्वा दृष्ट्वा तं दुर्द्धरं खलम्।।२३।।
kuṭumbaṃ kṣudhitaṃ me'dya hatvā tvāṃ tarpayāmyaham||dāruṇaṃ tadvacaśśrutvā dṛṣṭvā taṃ durddharaṃ khalam||23||
किं करोमि क्व गच्छामि ह्युपायं रचयाम्यहम् ।। इत्थं विचार्यं सा तत्र वचनं चेदमब्रवीत् ।। २४ ।।
kiṃ karomi kva gacchāmi hyupāyaṃ racayāmyaham || itthaṃ vicāryaṃ sā tatra vacanaṃ cedamabravīt || 24 ||
।। मृग्युवाच ।।
मन्मांसेन सुखं ते स्याद्देहस्यानर्थकारिणः ।। अधिकं किं महत्पुण्यं धन्याहं नात्र संशयः ।। २५ ।।
manmāṃsena sukhaṃ te syāddehasyānarthakāriṇaḥ || adhikaṃ kiṃ mahatpuṇyaṃ dhanyāhaṃ nātra saṃśayaḥ || 25 ||
उपकारकरस्यैव यत्पुण्यं जायते त्विह ।। तत्पुण्यं शक्यते नैव वक्तुं वर्षशतैरपि ।। २५ ।।
upakārakarasyaiva yatpuṇyaṃ jāyate tviha || tatpuṇyaṃ śakyate naiva vaktuṃ varṣaśatairapi || 25 ||
परं तु शिशवो मेऽद्य वर्तंते स्वाश्रमेऽखिलाः ।। भगिन्यै तान्समर्प्यैव प्रायास्ये स्वामिनेऽथ वा ।। २७ ।।
paraṃ tu śiśavo me'dya vartaṃte svāśrame'khilāḥ || bhaginyai tānsamarpyaiva prāyāsye svāmine'tha vā || 27 ||
न मे मिथ्यावचस्त्वं हि विजानीहि वनेचर ।। आयास्येह पुनश्चेह समीपं ते न संशयः ।। २८।।
na me mithyāvacastvaṃ hi vijānīhi vanecara || āyāsyeha punaśceha samīpaṃ te na saṃśayaḥ || 28||
स्थिता सत्येन धरणी सत्येनैव च वारिधिः ।। सत्येन जलधाराश्च सत्ये सर्वम्प्रतिष्ठितम् ।। २९।।
sthitā satyena dharaṇī satyenaiva ca vāridhiḥ || satyena jaladhārāśca satye sarvampratiṣṭhitam || 29||
।। सूत उवाच ।।
इत्युक्तोऽपि तया व्याधो न मेने तद्वचो यदा।।तदा सुविस्मिता भीता वचनं साब्रवीत्पुनः ।। 4.40.३० ।।
ityukto'pi tayā vyādho na mene tadvaco yadā||tadā suvismitā bhītā vacanaṃ sābravītpunaḥ || 4.40.30 ||
मृग्युवाच ।।
शृणु व्याध प्रवक्ष्यामि शपथं हि करोम्यहम् ।। आगच्छेयं यथा ते न समीपं स्वगृहाद्गता ।। ३१ ।।
śṛṇu vyādha pravakṣyāmi śapathaṃ hi karomyaham || āgaccheyaṃ yathā te na samīpaṃ svagṛhādgatā || 31 ||
ब्राह्मणो वेदविक्रेता सन्ध्याहीनस्त्रिकालकम्।।स्त्रियस्स्वस्वामिनो ह्याज्ञां समुल्लंघ्य क्रियान्विताः ।। ३२ ।।
brāhmaṇo vedavikretā sandhyāhīnastrikālakam||striyassvasvāmino hyājñāṃ samullaṃghya kriyānvitāḥ || 32 ||
कृतघ्ने चैव यत्पापं तत्पापं विमुखे हरे ।। द्रोहिणश्चैव यत्पापं तत्पापं धर्मलंघने ।। ३३।।
kṛtaghne caiva yatpāpaṃ tatpāpaṃ vimukhe hare || drohiṇaścaiva yatpāpaṃ tatpāpaṃ dharmalaṃghane || 33||
विश्वासघातके तच्च तथा वै छलकर्तरि ।। तेन पापेन लिम्पामि यद्यहं नागमे पुनः ।। ३४ ।।
viśvāsaghātake tacca tathā vai chalakartari || tena pāpena limpāmi yadyahaṃ nāgame punaḥ || 34 ||
इत्याद्यनेकशपथान्मृगी कृत्वा स्थिता यदा ।। तदा व्याधस्य विश्वस्य गच्छेति गृहमब्रवीत् ।। ३५ ।।
ityādyanekaśapathānmṛgī kṛtvā sthitā yadā || tadā vyādhasya viśvasya gaccheti gṛhamabravīt || 35 ||
मृगी हृष्टाजलं पीत्वा गता स्वाश्रममण्डलम् ।। तावच्च प्रथमो यामस्तस्य निद्रां विना गतः ।। ३६।।
mṛgī hṛṣṭājalaṃ pītvā gatā svāśramamaṇḍalam || tāvacca prathamo yāmastasya nidrāṃ vinā gataḥ || 36||
तदीया भगिनी या वै मृगी च परिभाविता ।। तस्या मार्गं विचिन्वन्ती ह्याजगाम जलार्थिनी ।। ३७।।
tadīyā bhaginī yā vai mṛgī ca paribhāvitā || tasyā mārgaṃ vicinvantī hyājagāma jalārthinī || 37||
तां दृष्ट्वा च स्वयं भिल्लोऽकार्षीद्बाणस्य कर्षणम् ।। पूर्ववज्जलपत्राणि पतितानि शिवोपरि ।। ३८।।
tāṃ dṛṣṭvā ca svayaṃ bhillo'kārṣīdbāṇasya karṣaṇam || pūrvavajjalapatrāṇi patitāni śivopari || 38||
यामस्य च द्वितीयस्य तेन शंभोर्महात्मनः ।। पूजा जाता प्रसंगेन व्याधस्य सुखदायिनी ।। ३९ ।।
yāmasya ca dvitīyasya tena śaṃbhormahātmanaḥ || pūjā jātā prasaṃgena vyādhasya sukhadāyinī || 39 ||
मृगी सा प्राह तं दृष्ट्वा किं करोषि वनेचर ।। पूर्ववत्कथितं तेन तच्छ्रुत्वाह मृगी पुनः ।। 4.40.४०।।
mṛgī sā prāha taṃ dṛṣṭvā kiṃ karoṣi vanecara || pūrvavatkathitaṃ tena tacchrutvāha mṛgī punaḥ || 4.40.40||
मृग्युवाच ।।
धन्याहं श्रूयतां व्याध सफलं देहधारणम् ।। अनित्येन शरीरेण ह्युपकारो भविष्यति ।। ४१।।
dhanyāhaṃ śrūyatāṃ vyādha saphalaṃ dehadhāraṇam || anityena śarīreṇa hyupakāro bhaviṣyati || 41||
परन्तु मम बालाश्च गृहे तिष्ठन्ति चार्भकाः ।। भर्त्रे तांश्च समर्प्यैव ह्यागमिष्याम्यहं पुनः ।। ४२।।
parantu mama bālāśca gṛhe tiṣṭhanti cārbhakāḥ || bhartre tāṃśca samarpyaiva hyāgamiṣyāmyahaṃ punaḥ || 42||
व्याध उवाच ।।
त्वया चोक्तं न मन्येहं हन्मि त्वां नात्र संशयः ।। तच्छुत्वा हरिणी प्राह शपथं कुर्वती हरे ।। ४३ ।।
tvayā coktaṃ na manyehaṃ hanmi tvāṃ nātra saṃśayaḥ || tacchutvā hariṇī prāha śapathaṃ kurvatī hare || 43 ||
मृग्युवाच ।।
शृणु व्याध प्रवक्ष्यामि नागच्छेयं पुनर्यदि ।। वाचा विचलितो यस्तु सुकृतं तेन हारितम् ।। ४४ ।।
śṛṇu vyādha pravakṣyāmi nāgaccheyaṃ punaryadi || vācā vicalito yastu sukṛtaṃ tena hāritam || 44 ||
परिणीता स्त्रियं हित्वा गच्छत्यन्यां च यः पुमान् ।। वेदधर्मं समुल्लंघ्य कल्पितेन च यो व्रजेत् ।। ४५ ।।
pariṇītā striyaṃ hitvā gacchatyanyāṃ ca yaḥ pumān || vedadharmaṃ samullaṃghya kalpitena ca yo vrajet || 45 ||
विष्णुभक्तिसमायुक्तः शिवनिन्दां करोति यः ।। पित्रोः क्षयाहमासाद्य शून्यं चैवाक्रमेदिह ।। ४६ ।।
viṣṇubhaktisamāyuktaḥ śivanindāṃ karoti yaḥ || pitroḥ kṣayāhamāsādya śūnyaṃ caivākramediha || 46 ||
कृत्वा च पारतापं हि करोति वचनं पुनः ।। तेन पापेन लिंपामि नागच्छेयं पुनर्यदि ।। ४७ ।।
kṛtvā ca pāratāpaṃ hi karoti vacanaṃ punaḥ || tena pāpena liṃpāmi nāgaccheyaṃ punaryadi || 47 ||
सूत उवाच ।।।
इत्युक्तश्च तया व्याधो गच्छेत्याह मृगीं च सः ।। सा मृगी च जलं पीत्वा हृष्टाऽगच्छत्स्वमाश्रमम् ।। ४८ ।।
ityuktaśca tayā vyādho gacchetyāha mṛgīṃ ca saḥ || sā mṛgī ca jalaṃ pītvā hṛṣṭā'gacchatsvamāśramam || 48 ||
तावद्द्वितीयो यामो वै तस्य निद्रां विना गतः ।। एतस्मिन्समये तत्र प्राप्ते यामे तृतीयके ।। ४९ ।।
tāvaddvitīyo yāmo vai tasya nidrāṃ vinā gataḥ || etasminsamaye tatra prāpte yāme tṛtīyake || 49 ||
ज्ञात्वा विलंबं चकितस्तदन्वेषणतत्परः ।। ।तद्यामे मृगमद्राक्षीज्जलमार्गगतं ततः।।4.40.५०।।
jñātvā vilaṃbaṃ cakitastadanveṣaṇatatparaḥ || |tadyāme mṛgamadrākṣījjalamārgagataṃ tataḥ||4.40.50||
पुष्टं मृगं च तं दृष्ट्वा हृष्टो वनचरस्स वै ।। शरं धनुषि संधाय हन्तुं तं हि प्रचक्रमे ।। ५१।।
puṣṭaṃ mṛgaṃ ca taṃ dṛṣṭvā hṛṣṭo vanacarassa vai || śaraṃ dhanuṣi saṃdhāya hantuṃ taṃ hi pracakrame || 51||
तदैवं कुर्वतस्तस्य बिल्वपत्राणि कानिचित् ।। तत्प्रारब्धवशाद्विष्णो पतितानि शिवोपरि ।। ५२ ।।
tadaivaṃ kurvatastasya bilvapatrāṇi kānicit || tatprārabdhavaśādviṣṇo patitāni śivopari || 52 ||
तेन तृतीययामस्य तद्रात्रौ तस्य भाग्यतः ।। पूजा जाता शिवस्यैव कृपालुत्वं प्रदर्शितम् ।। ५३।।
tena tṛtīyayāmasya tadrātrau tasya bhāgyataḥ || pūjā jātā śivasyaiva kṛpālutvaṃ pradarśitam || 53||
श्रुत्वा तत्र च तं शब्दं किं करोषीति प्राह सः ।। कुटुम्बार्थमहं हन्मि त्वां व्याधश्चेति सोब्रवीत् ।। ५४ ।।
śrutvā tatra ca taṃ śabdaṃ kiṃ karoṣīti prāha saḥ || kuṭumbārthamahaṃ hanmi tvāṃ vyādhaśceti sobravīt || 54 ||
तच्छ्रुत्वा व्याधवचनं हरिणो हृष्टमानसः ।। द्रुतमेव च तं व्याधं वचनं चेदमब्रवीत् ।। ५५ ।।
tacchrutvā vyādhavacanaṃ hariṇo hṛṣṭamānasaḥ || drutameva ca taṃ vyādhaṃ vacanaṃ cedamabravīt || 55 ||
हरिण उवाच ।।
धन्योहं पुष्टिमानद्य भवत्तृप्तिर्भविष्यति ।। यस्यांगं नोपकाराय तस्य सर्वं वृथा गतम् ।। ५६ ।।
dhanyohaṃ puṣṭimānadya bhavattṛptirbhaviṣyati || yasyāṃgaṃ nopakārāya tasya sarvaṃ vṛthā gatam || 56 ||
यो वै सामर्थ्ययुक्तश्च नोपकारं करोति वै ।। तत्सामर्थ्यं भवेद्व्यर्थं परत्र नरकं व्रजेत् ।। ५७ ।।
yo vai sāmarthyayuktaśca nopakāraṃ karoti vai || tatsāmarthyaṃ bhavedvyarthaṃ paratra narakaṃ vrajet || 57 ||
परन्तु बालकान् स्वांश्च समर्प्य जननीं शिशून् ।। आश्वास्याप्यथ तान् सर्वानागमिष्याम्यहं पुनः ।। ५८ ।।
parantu bālakān svāṃśca samarpya jananīṃ śiśūn || āśvāsyāpyatha tān sarvānāgamiṣyāmyahaṃ punaḥ || 58 ||
इत्युक्तस्तेन स व्याधो विस्मितोतीव चेतसि ।। मनाक् शुद्धमनानष्टपापपुंजो वचोऽब्रवीत् ।। ५९ ।।
ityuktastena sa vyādho vismitotīva cetasi || manāk śuddhamanānaṣṭapāpapuṃjo vaco'bravīt || 59 ||
व्याध उवाच ।।
ये ये समागताश्चात्र तेते सर्वे त्वया यथा ।। कथयित्वा गता ह्यत्र नायान्त्यद्यापि वंचकाः ।। 4.40.६० ।।
ye ye samāgatāścātra tete sarve tvayā yathā || kathayitvā gatā hyatra nāyāntyadyāpi vaṃcakāḥ || 4.40.60 ||
त्वं चापि संकटे प्राप्तो व्यलीकं च गमिष्यसि ।। मम सञ्जीवनं चाद्य भविष्यति कथं मृग ।। ६१ ।।
tvaṃ cāpi saṃkaṭe prāpto vyalīkaṃ ca gamiṣyasi || mama sañjīvanaṃ cādya bhaviṣyati kathaṃ mṛga || 61 ||
मृग उवाच ।।
शृणु व्याध प्रवक्ष्यामि नानृतं विद्यते मयि ।। सत्येन सर्वं ब्रह्माण्डं तिष्ठत्येव चराचरम् ।। ६२।।
śṛṇu vyādha pravakṣyāmi nānṛtaṃ vidyate mayi || satyena sarvaṃ brahmāṇḍaṃ tiṣṭhatyeva carācaram || 62||
यस्य वाणी व्यलीका हि तत्पुण्यं गलितं क्षणात् ।। तथापि शृणु वै सत्यां प्रतिज्ञां मम भिल्लक ।। ६३ ।।
yasya vāṇī vyalīkā hi tatpuṇyaṃ galitaṃ kṣaṇāt || tathāpi śṛṇu vai satyāṃ pratijñāṃ mama bhillaka || 63 ||
सन्ध्यायां मैथुने घस्रे शिवरात्र्यां च भोजने ।। कूटसाक्ष्ये न्यासहारे संध्याहीने द्विजे तथा ।। ६४ ।।
sandhyāyāṃ maithune ghasre śivarātryāṃ ca bhojane || kūṭasākṣye nyāsahāre saṃdhyāhīne dvije tathā || 64 ||
शिवहीनं मुखं यस्य नोपकर्ता क्षमोऽपि सन् ।। पर्वणि श्रीफलस्यैव त्रोटनेऽभक्ष्यभक्षणे ।। ६५ ।।
śivahīnaṃ mukhaṃ yasya nopakartā kṣamo'pi san || parvaṇi śrīphalasyaiva troṭane'bhakṣyabhakṣaṇe || 65 ||
असंपूज्य शिवं भस्मरहितश्चान्नभुक् च यः ।। एतेषां पातकं मे स्यान्नागच्छेयं पुनर्यदि ।। ६६ ।।
asaṃpūjya śivaṃ bhasmarahitaścānnabhuk ca yaḥ || eteṣāṃ pātakaṃ me syānnāgaccheyaṃ punaryadi || 66 ||
शिव उवाच ।।
इति श्रुत्वा वचस्तस्य गच्छ शीघ्रं समाव्रज ।। स व्याधेनैवमुक्तस्तु जलं पीत्वा गतो मृगः ।। ६७ ।।
iti śrutvā vacastasya gaccha śīghraṃ samāvraja || sa vyādhenaivamuktastu jalaṃ pītvā gato mṛgaḥ || 67 ||
ते सर्वे मिलितास्तत्र स्वाश्रमे कृतसुप्रणाः ।। वृत्तांतं चैव तं सर्वं श्रुत्वा सम्यक् परस्परम्।।६८।।
te sarve militāstatra svāśrame kṛtasupraṇāḥ || vṛttāṃtaṃ caiva taṃ sarvaṃ śrutvā samyak parasparam||68||
गन्तव्यं निश्चयेनेति सत्यपाशेन यंत्रिताः ।। आश्वास्य बालकांस्तत्र गन्तुमुत्कण्ठितास्तदा ।। ६९ ।।
gantavyaṃ niścayeneti satyapāśena yaṃtritāḥ || āśvāsya bālakāṃstatra gantumutkaṇṭhitāstadā || 69 ||
मृगी ज्येष्ठा च या तत्र स्वामिनं वाक्यमब्रवीत् ।। त्वां विना बालका ह्यत्र कथं स्थास्यंति वै मृग ।। 4.40.७० ।।
mṛgī jyeṣṭhā ca yā tatra svāminaṃ vākyamabravīt || tvāṃ vinā bālakā hyatra kathaṃ sthāsyaṃti vai mṛga || 4.40.70 ||
प्रथमं तु मया तत्र प्रतिज्ञा च कृता प्रभो ।। तस्मान्मया च गन्तव्यं भवद्भ्यां स्थीयतामिह ।। ७१ ।।
prathamaṃ tu mayā tatra pratijñā ca kṛtā prabho || tasmānmayā ca gantavyaṃ bhavadbhyāṃ sthīyatāmiha || 71 ||
इति तद्वचनं श्रुत्वा कनिष्ठा वाक्यमब्रवीत् ।। अहं त्वत्सेविका चाद्य गच्छामि स्थीयतां त्वया।।७२।।
iti tadvacanaṃ śrutvā kaniṣṭhā vākyamabravīt || ahaṃ tvatsevikā cādya gacchāmi sthīyatāṃ tvayā||72||
तच्छ्रुत्वा च मृगः प्राह गम्यते तत्र वै मया ।। भवत्यौ तिष्ठतां चात्र मातृतः शिशुरक्षणम्।।७३।।
tacchrutvā ca mṛgaḥ prāha gamyate tatra vai mayā || bhavatyau tiṣṭhatāṃ cātra mātṛtaḥ śiśurakṣaṇam||73||
तत्स्वामिवचनं श्रुत्वा मेनाते तन्न धर्मतः ।। प्रोचुः प्रीत्या स्वभर्तारं वैधव्ये जीवितं च धिक् ।। ७४।।
tatsvāmivacanaṃ śrutvā menāte tanna dharmataḥ || procuḥ prītyā svabhartāraṃ vaidhavye jīvitaṃ ca dhik || 74||
बालानाश्वास्य तांस्तत्र समर्प्य सहवासिनः ।। गतास्ते सर्व एवाशु यत्रास्ते व्याधसत्तमः ।। ७५ ।।
bālānāśvāsya tāṃstatra samarpya sahavāsinaḥ || gatāste sarva evāśu yatrāste vyādhasattamaḥ || 75 ||
ते बाला अपि सर्वे वै विलोक्यानुसमागताः ।। एतेषां या गतिः स्याद्वै ह्यस्माकं सा भवत्विति ।। ७६ ।।
te bālā api sarve vai vilokyānusamāgatāḥ || eteṣāṃ yā gatiḥ syādvai hyasmākaṃ sā bhavatviti || 76 ||
तान् दृष्ट्वा हर्षितो व्याधो बाणं धनुषि संदधे ।। पुनश्च जलपत्राणि पतितानि शिवोपरि ।। ७७ ।।
tān dṛṣṭvā harṣito vyādho bāṇaṃ dhanuṣi saṃdadhe || punaśca jalapatrāṇi patitāni śivopari || 77 ||
तेन जाता चतुर्थस्य पूजा यामस्य वै शुभा ।। तस्य पापन्तदा सर्वं भस्मसादभवत् क्षणात् ।। ७८ ।।
tena jātā caturthasya pūjā yāmasya vai śubhā || tasya pāpantadā sarvaṃ bhasmasādabhavat kṣaṇāt || 78 ||
मृगी मृगी मृगश्चोचुश्शीघ्रं वै व्याधसत्तम ।। अस्माकं सार्थकं देहं कुरु त्वं हि कृपां कुरु ।। ७९ ।।
mṛgī mṛgī mṛgaścocuśśīghraṃ vai vyādhasattama || asmākaṃ sārthakaṃ dehaṃ kuru tvaṃ hi kṛpāṃ kuru || 79 ||
।। शिव उवाच ।।
इति तेषां वचश्श्रुत्वा व्याधो विस्मयमागतः ।। शिवपूजाप्रभावेण ज्ञानं दुर्लभमाप्तवान् ।। 4.40.८० ।।
iti teṣāṃ vacaśśrutvā vyādho vismayamāgataḥ || śivapūjāprabhāveṇa jñānaṃ durlabhamāptavān || 4.40.80 ||
एते धन्या मृगाश्चैव ज्ञानहीनास्सुसंमताः ।। स्वीयेनैव शरीरेण परोपकरणे रताः ।। ८१।।
ete dhanyā mṛgāścaiva jñānahīnāssusaṃmatāḥ || svīyenaiva śarīreṇa paropakaraṇe ratāḥ || 81||
मानुष्यं जन्म संप्राप्य साधितं किं मयाधुना ।। परकायं च संपीड्य शरीरं पोषितं मया ।। ८२ ।।
mānuṣyaṃ janma saṃprāpya sādhitaṃ kiṃ mayādhunā || parakāyaṃ ca saṃpīḍya śarīraṃ poṣitaṃ mayā || 82 ||
कुटुम्बं पोषितं नित्यं कृत्वा पापान्यनेकशः ।। एवं पापानि हा कृत्वा का गतिर्मे भविष्यति ।। २३ ।।
kuṭumbaṃ poṣitaṃ nityaṃ kṛtvā pāpānyanekaśaḥ || evaṃ pāpāni hā kṛtvā kā gatirme bhaviṣyati || 23 ||
कां वा गतिं गमिष्यामि पातकं जन्मतः कृतम् ।। इदानीं चिंतयाम्येवं धिग्धिक् च जीवनं मम ।। ८४ ।।
kāṃ vā gatiṃ gamiṣyāmi pātakaṃ janmataḥ kṛtam || idānīṃ ciṃtayāmyevaṃ dhigdhik ca jīvanaṃ mama || 84 ||
इति ज्ञानं समापन्नो बाणं संवारयंस्तदा ।। गम्यतां च मृगश्रेष्ठा धन्याः स्थ इति चाब्रवीत् ।। ८५ ।।
iti jñānaṃ samāpanno bāṇaṃ saṃvārayaṃstadā || gamyatāṃ ca mṛgaśreṣṭhā dhanyāḥ stha iti cābravīt || 85 ||
शिव उवाच ।।
इत्युक्ते च तदा तेन प्रसन्नश्शंकरस्तदा ।। पूजितं च स्वरूपं हि दर्शयामास संमतम् ।। ८६।।
ityukte ca tadā tena prasannaśśaṃkarastadā || pūjitaṃ ca svarūpaṃ hi darśayāmāsa saṃmatam || 86||
संस्पृश्य कृपया शंभुस्तं व्याधं प्रीतितोऽब्रवीत् ।। वरं ब्रूहि प्रसन्नोऽस्मि व्रतेनानेन भिल्लक ।। ८७ ।।
saṃspṛśya kṛpayā śaṃbhustaṃ vyādhaṃ prītito'bravīt || varaṃ brūhi prasanno'smi vratenānena bhillaka || 87 ||
व्याधोऽपि शिवरूपं च दृष्ट्वा मुक्तोऽभवत्क्षणात्।।पपात शिवपादाग्रे सर्वं प्राप्तमिति बुवन् ।। ८८।।
vyādho'pi śivarūpaṃ ca dṛṣṭvā mukto'bhavatkṣaṇāt||papāta śivapādāgre sarvaṃ prāptamiti buvan || 88||
शिवोऽपि सुप्रन्नात्मा नाम दत्वा गुहेति च ।। विलोक्य तं कृपादृष्ट्या तस्मै दिव्यान्वरानदात् ।। ।८९।।
śivo'pi suprannātmā nāma datvā guheti ca || vilokya taṃ kṛpādṛṣṭyā tasmai divyānvarānadāt || |89||
शिव उवाच ।।
शृणु व्याधाद्य भोगांस्त्वं भुंक्ष्व दिव्यान्यथेप्सितान् ।। राजधानीं समाश्रित्य शृंगवेरपुरे पराम् ।। 4.40.९०।।
śṛṇu vyādhādya bhogāṃstvaṃ bhuṃkṣva divyānyathepsitān || rājadhānīṃ samāśritya śṛṃgaverapure parām || 4.40.90||
अनपाया वंशवृद्धिश्श्लाघनीयः सुरैरपि ।। गृहे रामस्तव व्याध समायास्यति निश्चितम् ।। ९१।।
anapāyā vaṃśavṛddhiśślāghanīyaḥ surairapi || gṛhe rāmastava vyādha samāyāsyati niścitam || 91||
करिष्यति त्वया मैत्री मद्भक्तस्नेहकारकः ।। मत्सेवासक्तचेतास्त्वं मुक्तिं यास्यसि दुर्लभाम् ।। ९२।।
kariṣyati tvayā maitrī madbhaktasnehakārakaḥ || matsevāsaktacetāstvaṃ muktiṃ yāsyasi durlabhām || 92||
एतस्मिन्नंतरे ते तु कृत्वा शंकरदर्शनम् ।। सर्वे प्रणम्य सन्मुक्तिं मृगयोनेः प्रपेदिरे ।। ९३ ।।
etasminnaṃtare te tu kṛtvā śaṃkaradarśanam || sarve praṇamya sanmuktiṃ mṛgayoneḥ prapedire || 93 ||
विमानं च समारुह्य दिव्यदेहा गतास्तदा ।। शिवदर्शनमात्रेण शापान्मुक्ता दिवं गताः ।। ९४ ।।
vimānaṃ ca samāruhya divyadehā gatāstadā || śivadarśanamātreṇa śāpānmuktā divaṃ gatāḥ || 94 ||
व्याधेश्वरः शिवो जातः पर्वते ह्यर्बुदाचले ।। दर्शनात्पूजनात्सद्यो भुक्तिमुक्तिप्रदायकः ।। ९५।।
vyādheśvaraḥ śivo jātaḥ parvate hyarbudācale || darśanātpūjanātsadyo bhuktimuktipradāyakaḥ || 95||
व्याधोपि तद्दिनान्नूनं भोगान्स सुरसत्तम ।। भुक्त्वा रामकृपां प्राप्य शिवसायुज्यमाप्तवान् ।। ९६ ।।
vyādhopi taddinānnūnaṃ bhogānsa surasattama || bhuktvā rāmakṛpāṃ prāpya śivasāyujyamāptavān || 96 ||
अज्ञानात्स व्रतञ्चैतत्कृत्वा सायुज्यमाप्तवान् ।। किं पुनर्भक्तिसंपन्ना यान्ति तन्मयतां शुभाम्।।९७।।
ajñānātsa vratañcaitatkṛtvā sāyujyamāptavān || kiṃ punarbhaktisaṃpannā yānti tanmayatāṃ śubhām||97||
विचार्य्य सर्वशास्त्राणि धर्मांश्चैवाप्यनेकशः।।शिवरात्रिव्रतमिदं सर्वोत्कृष्टं प्रकीर्तितम्।।९८।।
vicāryya sarvaśāstrāṇi dharmāṃścaivāpyanekaśaḥ||śivarātrivratamidaṃ sarvotkṛṣṭaṃ prakīrtitam||98||
व्रतानि विविधान्यत्र तीर्थानि विविधानि च ।। दानानि च विचित्राणि मखाश्च विविधास्तथा ।। ९९।।
vratāni vividhānyatra tīrthāni vividhāni ca || dānāni ca vicitrāṇi makhāśca vividhāstathā || 99||
तपांसि विविधान्येव जपाश्चैवाप्य नेकशः ।। नैतेन समतां यान्ति शिवरात्रिव्रतेन च ।। 4.40.१००।।
tapāṃsi vividhānyeva japāścaivāpya nekaśaḥ || naitena samatāṃ yānti śivarātrivratena ca || 4.40.100||
तस्माच्छुभतरं चैतत्कर्तव्यं हितमीप्सुभिः ।। शिवरात्रिव्रतन्दिव्यं भुक्ति मुक्तिप्रदं सदा ।। १०१ ।।
tasmācchubhataraṃ caitatkartavyaṃ hitamīpsubhiḥ || śivarātrivratandivyaṃ bhukti muktipradaṃ sadā || 101 ||
एतत्सर्वं समाख्यातं शिवरात्रिव्रतं शुभम् ।। व्रतराजेति विख्यातं किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि ।। १०२ ।।
etatsarvaṃ samākhyātaṃ śivarātrivrataṃ śubham || vratarājeti vikhyātaṃ kimanyacchrotumicchasi || 102 ||
इति श्रीशिवमहापुराणे चतुर्थ्यां कोटिरुद्रसंहितायां व्याधेश्वरमाहात्म्ये शिवरात्रिव्रतमाहात्म्यवर्णनं नाम चत्वारिंशोऽध्यायः ।। ४०।।
iti śrīśivamahāpurāṇe caturthyāṃ koṭirudrasaṃhitāyāṃ vyādheśvaramāhātmye śivarātrivratamāhātmyavarṇanaṃ nāma catvāriṃśo'dhyāyaḥ || 40||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Dashboard
Verses & Playlist
Saved Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
