Gyaandweep | Shiva Purana Rudra Samhita

ब्रह्मोवाच ।।

एवं कृत्वा विहारं वै शंकरेण च सा सती ।। संतुष्टा साभवच्चाति विरागा समजायत ।। १ ।।

evaṃ kṛtvā vihāraṃ vai śaṃkareṇa ca sā satī || saṃtuṣṭā sābhavaccāti virāgā samajāyata || 1 ||

एकस्मिन्दिवसे देवी सती रहसि संगता ।। शिवं प्रणम्य सद्भक्त्या न्यस्योच्चैः सुकृतांजलिः ।। २ ।।

ekasmindivase devī satī rahasi saṃgatā || śivaṃ praṇamya sadbhaktyā nyasyoccaiḥ sukṛtāṃjaliḥ || 2 ||

सुप्रसन्नं प्रभुं नत्वा सा दक्षतनया सती ।। उवाच सांजलिर्भक्त्या विनयावनता ततः ।। ३ ।।

suprasannaṃ prabhuṃ natvā sā dakṣatanayā satī || uvāca sāṃjalirbhaktyā vinayāvanatā tataḥ || 3 ||

सत्युवाच ।।

देवदेव महादेव करुणा सागर प्रभो ।। दीनोद्धर महायोगिन् कृपां कुरु ममोपरि ।। ४।।

devadeva mahādeva karuṇā sāgara prabho || dīnoddhara mahāyogin kṛpāṃ kuru mamopari || 4||

त्वं परः पुरुषस्स्वामी रजस्सत्त्वतमः परः ।। निर्गुणस्सगुणस्साक्षी निर्विकारी महाप्रभुः ।। ५ ।।

tvaṃ paraḥ puruṣassvāmī rajassattvatamaḥ paraḥ || nirguṇassaguṇassākṣī nirvikārī mahāprabhuḥ || 5 ||

धन्याहं ते प्रिया जाता कामिनी सुविहारिणी ।। जातस्त्वं मे पतिस्स्वामिन्भक्तिवात्सल्यतो हर ।। ६ ।।

dhanyāhaṃ te priyā jātā kāminī suvihāriṇī || jātastvaṃ me patissvāminbhaktivātsalyato hara || 6 ||

कृतो बहुसमा नाथ विहारः परमस्त्वया ।। संतुष्टाहं महेशान निवृत्तं मे मनस्ततः ।। ७।।

kṛto bahusamā nātha vihāraḥ paramastvayā || saṃtuṣṭāhaṃ maheśāna nivṛttaṃ me manastataḥ || 7||

ज्ञातुमिच्छामि देवेश परं तत्त्वं सुखावहम् ।। यं न संसारदुःखाद्वै तरेज्जीवोंजसा हर ।। ८।।

jñātumicchāmi deveśa paraṃ tattvaṃ sukhāvaham || yaṃ na saṃsāraduḥkhādvai tarejjīvoṃjasā hara || 8||

यत्कृत्वा विषयी जीवस्स लभेत्परमं पदम् ।। संसारी न भवेन्नाथ तत्त्वं वद कृपां कुरु ।। ९।।

yatkṛtvā viṣayī jīvassa labhetparamaṃ padam || saṃsārī na bhavennātha tattvaṃ vada kṛpāṃ kuru || 9||

ब्रह्मोवाच।।

इत्यपृच्छत्स्म सद्भक्त्या शंकरं सा सती मुने ।। आदिशक्तिर्महेशानी जीवोद्धाराय केवलम् ।। 2.2.23.१०।

ityapṛcchatsma sadbhaktyā śaṃkaraṃ sā satī mune || ādiśaktirmaheśānī jīvoddhārāya kevalam || 2.2.23.10|

आकर्ण्य तच्छिवः स्वामी स्वेच्छयोपात्तविग्रहः ।। अवोचत्परमप्रीतस्सतीं योगविरक्तधीः ।। ११ ।।

ākarṇya tacchivaḥ svāmī svecchayopāttavigrahaḥ || avocatparamaprītassatīṃ yogaviraktadhīḥ || 11 ||

।। शिव उवाच ।।

शृणु देवि प्रवक्ष्यामि दाक्षायणि महेश्वरि ।। परं तत्त्वं तदेवानुशयी मुक्तो भवेद्यतः ।। १२ ।

śṛṇu devi pravakṣyāmi dākṣāyaṇi maheśvari || paraṃ tattvaṃ tadevānuśayī mukto bhavedyataḥ || 12 |

परतत्त्वं विजानीहि विज्ञानं परमेश्वरी ।। द्वितीयं स्मरणं यत्र नाहं ब्रह्मेति शुद्धधीः ।। १३।।

paratattvaṃ vijānīhi vijñānaṃ parameśvarī || dvitīyaṃ smaraṇaṃ yatra nāhaṃ brahmeti śuddhadhīḥ || 13||

तद्दुर्लभं त्रिलोकेस्मिंस्तज्ज्ञाता विरलः प्रिये ।। यादृशो यस्सदासोहं ब्रह्मसाक्षात्परात्परः ।। १४ ।।

taddurlabhaṃ trilokesmiṃstajjñātā viralaḥ priye || yādṛśo yassadāsohaṃ brahmasākṣātparātparaḥ || 14 ||

तन्माता मम भक्तिश्च भुक्तिमुक्तिफलप्रदा ।। सुलभा मत्प्रसादाद्धि नवधा सा प्रकीर्तिता ।। १५ ।।

tanmātā mama bhaktiśca bhuktimuktiphalapradā || sulabhā matprasādāddhi navadhā sā prakīrtitā || 15 ||

भक्तौ ज्ञाने न भेदो हि तत्कर्तुस्सर्वदा सुखम् ।। विज्ञानं न भवत्येव सति भक्तिविरोधिनः ।। १६ ।।

bhaktau jñāne na bhedo hi tatkartussarvadā sukham || vijñānaṃ na bhavatyeva sati bhaktivirodhinaḥ || 16 ||

भक्त्या हीनस्सदाहं वै तत्प्रभावाद्गृहेष्वपि ।। नीचानां जातिहीनानां यामि देवि न संशयः ।। १७ ।।

bhaktyā hīnassadāhaṃ vai tatprabhāvādgṛheṣvapi || nīcānāṃ jātihīnānāṃ yāmi devi na saṃśayaḥ || 17 ||

सा भक्तिर्द्विविधा देवि सगुणा निर्गुणा मता ।। वैधी स्वाभाविकी या या वरा सा त्ववरा स्मृता ।। १८ ।।

sā bhaktirdvividhā devi saguṇā nirguṇā matā || vaidhī svābhāvikī yā yā varā sā tvavarā smṛtā || 18 ||

नैष्ठिक्या नैष्ठिकी भेदाद्द्विविधे द्विविधे हि ते ।। षड्विधा नैष्ठिकी ज्ञेया द्वितीयैकविधा स्मृता ।। १९ ।।

naiṣṭhikyā naiṣṭhikī bhedāddvividhe dvividhe hi te || ṣaḍvidhā naiṣṭhikī jñeyā dvitīyaikavidhā smṛtā || 19 ||

विहिताविहिताभेदात्तामनेकां विदुर्बुधाः ।। तयोर्बहुविधत्वाच्च तत्त्वं त्वन्यत्र वर्णितम् ।। 2.2.23.२० ।।

vihitāvihitābhedāttāmanekāṃ vidurbudhāḥ || tayorbahuvidhatvācca tattvaṃ tvanyatra varṇitam || 2.2.23.20 ||

ते नवांगे उभे ज्ञेये वर्णिते मुनिभिः प्रिये ।। वर्णयामि नवांगानि प्रेमतः शृणु दक्षजे ।। २१ ।।

te navāṃge ubhe jñeye varṇite munibhiḥ priye || varṇayāmi navāṃgāni premataḥ śṛṇu dakṣaje || 21 ||

श्रवणं कीर्तनं चैव स्मरणं सेवनं तथा ।। दास्यं तथार्चनं देवि वंदनं मम सर्वदा ।। २२ ।।

śravaṇaṃ kīrtanaṃ caiva smaraṇaṃ sevanaṃ tathā || dāsyaṃ tathārcanaṃ devi vaṃdanaṃ mama sarvadā || 22 ||

सख्यमात्मार्पणं चेति नवांगानि विदुर्बुधाः ।। उपांगानि शिवे तस्या बहूनि कथितानि वै ।। २३ ।।

sakhyamātmārpaṇaṃ ceti navāṃgāni vidurbudhāḥ || upāṃgāni śive tasyā bahūni kathitāni vai || 23 ||

शृणु देवि नवांगानां लक्षणानि पृथक्पृथक् ।। मम भक्तेर्मनो दत्त्वा भक्ति मुक्तिप्रदानि हि ।। २४ ।।

śṛṇu devi navāṃgānāṃ lakṣaṇāni pṛthakpṛthak || mama bhaktermano dattvā bhakti muktipradāni hi || 24 ||

कथादेर्नित्यसम्मानं कुर्वन्देहादिभिर्मुदा ।। स्थिरासनेन तत्पानं यत्तच्छ्रवणमुच्यते ।। २५ ।।

kathādernityasammānaṃ kurvandehādibhirmudā || sthirāsanena tatpānaṃ yattacchravaṇamucyate || 25 ||

हृदाकाशेन संपश्यञ् जन्मकर्माणि वै मम ।। प्रीत्याचोच्चारणं तेषामेतत्कीर्तनमुच्यते ।। २६ ।।

hṛdākāśena saṃpaśyañ janmakarmāṇi vai mama || prītyācoccāraṇaṃ teṣāmetatkīrtanamucyate || 26 ||

व्यापकं देवि मां दृष्ट्वा नित्यं सर्वत्र सर्वदा ।। निर्भयत्वं सदा लोके स्मरणं तदुदाहृतम् ।। २७ ।।

vyāpakaṃ devi māṃ dṛṣṭvā nityaṃ sarvatra sarvadā || nirbhayatvaṃ sadā loke smaraṇaṃ tadudāhṛtam || 27 ||

अरुणोदयमारभ्य सेवाकालेंचिता हृदा ।। निर्भयत्वं सदा लोके स्मरणं तदुदाहृतम् ।। २८ ।।

aruṇodayamārabhya sevākāleṃcitā hṛdā || nirbhayatvaṃ sadā loke smaraṇaṃ tadudāhṛtam || 28 ||

सदा सेव्यानुकूल्येन सेवनं तद्धि गोगणैः ।। हृदयामृतभोगेन प्रियं दास्यमुदाहृतम् ।। २९।।

sadā sevyānukūlyena sevanaṃ taddhi gogaṇaiḥ || hṛdayāmṛtabhogena priyaṃ dāsyamudāhṛtam || 29||

सदा भृत्यानुकूल्येन विधिना मे परात्मने ।। अर्पणं षोडशानां वै पाद्यादीनां तदर्चनम् ।। 2.2.23.३०।।

sadā bhṛtyānukūlyena vidhinā me parātmane || arpaṇaṃ ṣoḍaśānāṃ vai pādyādīnāṃ tadarcanam || 2.2.23.30||

मंत्रोच्चारणध्यानाभ्यां मनसा वचसा क्रमात् ।। यदष्टांगेन भूस्पर्शं तद्वै वंदनमुच्यते ।। ३१।।

maṃtroccāraṇadhyānābhyāṃ manasā vacasā kramāt || yadaṣṭāṃgena bhūsparśaṃ tadvai vaṃdanamucyate || 31||

मंगलामंगलं यद्यत्करोतीतीश्वरो हि मे ।। सर्वं तन्मंगलायेति विश्वासः सख्यलक्षणम् ।। ३२ ।।

maṃgalāmaṃgalaṃ yadyatkarotītīśvaro hi me || sarvaṃ tanmaṃgalāyeti viśvāsaḥ sakhyalakṣaṇam || 32 ||

कृत्वा देहादिकं तस्य प्रीत्यै सर्वं तदर्पणम्।। निर्वाहाय च शून्यत्वं यत्तदात्मसमर्पणम्।। ३३।।

kṛtvā dehādikaṃ tasya prītyai sarvaṃ tadarpaṇam|| nirvāhāya ca śūnyatvaṃ yattadātmasamarpaṇam|| 33||

नवांगानीति मद्भक्तेर्भुक्तिमुक्तिप्रदानि च ।। मम प्रियाणि चातीव ज्ञानोत्पत्तिकराणि च ।। ३४।।

navāṃgānīti madbhakterbhuktimuktipradāni ca || mama priyāṇi cātīva jñānotpattikarāṇi ca || 34||

उपांगानि च मद्भक्तेर्बहूनि कथितानि वै ।। बिल्वादिसेवनादीनि समू ह्यानि विचारतः ।। ३५ ।।

upāṃgāni ca madbhakterbahūni kathitāni vai || bilvādisevanādīni samū hyāni vicārataḥ || 35 ||

इत्थं सांगोपांगभक्तिर्मम सर्वोत्तमा प्रिये ।। ज्ञानवैराग्यजननी मुक्तिदासी विराजते ।। ३६।।

itthaṃ sāṃgopāṃgabhaktirmama sarvottamā priye || jñānavairāgyajananī muktidāsī virājate || 36||

सर्वकर्मफलोत्पत्तिस्सर्वदा त्वत्समप्रिया ।। यच्चित्ते सा स्थिता नित्यं सर्वदा सोति मत्प्रियः ।। ३७।।

sarvakarmaphalotpattissarvadā tvatsamapriyā || yaccitte sā sthitā nityaṃ sarvadā soti matpriyaḥ || 37||

त्रैलोक्ये भक्तिसदृशः पंथा नास्ति सुखावहः ।। चतुर्युगेषु देवेशि कलौ तु सुविशेषतः ।। ३८ ।।

trailokye bhaktisadṛśaḥ paṃthā nāsti sukhāvahaḥ || caturyugeṣu deveśi kalau tu suviśeṣataḥ || 38 ||

कलौ तु ज्ञानवैरागो वृद्धरूपौ निरुत्सवौ ।। ग्राहकाभावतो देवि जातौ जर्जर तामति ।। ३९ ।।

kalau tu jñānavairāgo vṛddharūpau nirutsavau || grāhakābhāvato devi jātau jarjara tāmati || 39 ||

कलौ प्रत्यक्षफलदा भक्तिस्सर्वयुगेष्वपि ।। तत्प्रभावादहं नित्यं तद्वशो नात्र संशयः ।। 2.2.23.४० ।।

kalau pratyakṣaphaladā bhaktissarvayugeṣvapi || tatprabhāvādahaṃ nityaṃ tadvaśo nātra saṃśayaḥ || 2.2.23.40 ||

यो भक्तिमान्पुमाँल्लोके सदाहं तत्सहायकृत् ।। विघ्नहर्ता रिपुस्तस्य दंड्यो नात्र च संशयः ।। ४१ ।।

yo bhaktimānpumāँlloke sadāhaṃ tatsahāyakṛt || vighnahartā ripustasya daṃḍyo nātra ca saṃśayaḥ || 41 ||

भक्तहेतोरहं देवि कालं क्रोधपरिप्लुतःअदहं वह्निना नेत्रभवेन निजरक्षकः ।। ४२।।

bhaktahetorahaṃ devi kālaṃ krodhapariplutaḥadahaṃ vahninā netrabhavena nijarakṣakaḥ || 42||

भक्तहेतोरहं देवि रव्युपर्यभवं किल।अतिक्रोधान्वितः शूलं गृहीत्वाऽन्वजयं पुरा।। ४३।।

bhaktahetorahaṃ devi ravyuparyabhavaṃ kila|atikrodhānvitaḥ śūlaṃ gṛhītvā'nvajayaṃ purā|| 43||

भक्तहेतोरहं देवि रावणं सगणं क्रुधा ।। त्यजति स्म कृतो नैव पक्षपातो हि तस्य वै।। ४४।।

bhaktahetorahaṃ devi rāvaṇaṃ sagaṇaṃ krudhā || tyajati sma kṛto naiva pakṣapāto hi tasya vai|| 44||

भक्तहेतोरहं देवि व्यासं हि कुमतिग्रहम् ।। काश्या न्यसारयत् क्रोधाद्दण्डयित्वा च नंदिना ।। ४५।।

bhaktahetorahaṃ devi vyāsaṃ hi kumatigraham || kāśyā nyasārayat krodhāddaṇḍayitvā ca naṃdinā || 45||

किं बहूक्तेन देवेशि भक्त्याधीनस्सदा ह्यहम् ।। तत्कर्तुं पुरुषस्यातिवशगो नात्र संशयः ।। ४६ ।।

kiṃ bahūktena deveśi bhaktyādhīnassadā hyaham || tatkartuṃ puruṣasyātivaśago nātra saṃśayaḥ || 46 ||

ब्रह्मोवाच ।।

इत्थमाकर्ण्य भक्तेस्तु महत्त्वं दक्षजा सती ।। जहर्षातीव मनसि प्रणनाम शिवं मुदा ।। ४७ ।।

itthamākarṇya bhaktestu mahattvaṃ dakṣajā satī || jaharṣātīva manasi praṇanāma śivaṃ mudā || 47 ||

पुनः पप्रच्छ सद्भक्त्या तत्काण्डविषयं मुने ।। शास्त्रं सुखकरं लोके जीवोद्धारपरायणम् ।। ४८।।

punaḥ papraccha sadbhaktyā tatkāṇḍaviṣayaṃ mune || śāstraṃ sukhakaraṃ loke jīvoddhāraparāyaṇam || 48||

सयंत्रमंत्रशास्त्रं च तन्माहात्म्यं विशेषतः ।। अन्यानि धर्मवस्तूनि जीवोद्धारकराणि हि ।। ४९ ।।

sayaṃtramaṃtraśāstraṃ ca tanmāhātmyaṃ viśeṣataḥ || anyāni dharmavastūni jīvoddhārakarāṇi hi || 49 ||

शंकरोपि तदाकर्ण्य सतीं प्रश्नं प्रहृष्टधीः ।। वर्णयामास सुप्रीत्या जीवोद्धाराय कृत्स्नशः ।। 2.2.23.५० ।।

śaṃkaropi tadākarṇya satīṃ praśnaṃ prahṛṣṭadhīḥ || varṇayāmāsa suprītyā jīvoddhārāya kṛtsnaśaḥ || 2.2.23.50 ||

तत्र शास्त्रं सयंत्रं हि सपंचाङ्गं महेश्वरः ।। बभाषे महिमानं च तत्तद्दैववरस्य वै ।। ५१ ।।

tatra śāstraṃ sayaṃtraṃ hi sapaṃcāṅgaṃ maheśvaraḥ || babhāṣe mahimānaṃ ca tattaddaivavarasya vai || 51 ||

सेतिहासकथं तेषां भक्तमाहात्म्यमेव च ।। सवर्णाश्रमधर्मांश्च नृपधर्मान् मुनीश्वर ।। ५२ ।।

setihāsakathaṃ teṣāṃ bhaktamāhātmyameva ca || savarṇāśramadharmāṃśca nṛpadharmān munīśvara || 52 ||

सुतस्त्रीधर्ममाहात्म्यं वर्णाश्रममनश्वरम् ।। वैद्यशास्त्रं तथा ज्योतिश्शास्त्रं जीवसुखावहम् ।। ५३ ।।

sutastrīdharmamāhātmyaṃ varṇāśramamanaśvaram || vaidyaśāstraṃ tathā jyotiśśāstraṃ jīvasukhāvaham || 53 ||

सामुद्रिकं परं शास्त्रमन्यच्छास्त्राणि भूरिशः ।। कृपां कृत्वा महे शानो वर्णयामास तत्त्वतः ।। ५४ ।।

sāmudrikaṃ paraṃ śāstramanyacchāstrāṇi bhūriśaḥ || kṛpāṃ kṛtvā mahe śāno varṇayāmāsa tattvataḥ || 54 ||

इत्थं त्रिलोकसुखदौ सर्वज्ञौ च सतीशिवौ ।। लोकोपकारकरणधृतसद्गुणविग्रहौ ।। ५५ ।।

itthaṃ trilokasukhadau sarvajñau ca satīśivau || lokopakārakaraṇadhṛtasadguṇavigrahau || 55 ||

चिक्रीडाते बहुविधे कैलासे हिमवद्गिरौ ।। अन्यस्थलेषु च तदा परब्रह्मस्वरूपिणौ ।। ५६ ।।

cikrīḍāte bahuvidhe kailāse himavadgirau || anyasthaleṣu ca tadā parabrahmasvarūpiṇau || 56 ||

इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां द्वितीये सतीखण्डे भक्तिप्रभाववर्णनं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ।। २३ ।।

iti śrīśivamahāpurāṇe dvitīyāyāṃ rudrasaṃhitāyāṃ dvitīye satīkhaṇḍe bhaktiprabhāvavarṇanaṃ nāma trayoviṃśo'dhyāyaḥ || 23 ||