Gyaandweep | Shiva Purana Rudra Samhita

ब्रह्मोवाच ।।

दाक्षायणी गता तत्र तत्र यज्ञो महाप्रभः ।। सुरासुरमुनीन्द्रादिकुतूहलसमन्वितः ।। १ ।।

dākṣāyaṇī gatā tatra tatra yajño mahāprabhaḥ || surāsuramunīndrādikutūhalasamanvitaḥ || 1 ||

स्वपितुर्भवनं तत्र नानाश्चर्यसमन्वितम् ।। ददर्श सुप्रभं चारु सुरर्षिगण संयुतम् ।। २ ।।

svapiturbhavanaṃ tatra nānāścaryasamanvitam || dadarśa suprabhaṃ cāru surarṣigaṇa saṃyutam || 2 ||

द्वारि स्थिता तदा देवी ह्यवरुह्य निजासनात् ।। नन्दिनोऽभ्यंतरं शीघ्रमेकैवागच्छदध्वरम् ।। ३ ।।

dvāri sthitā tadā devī hyavaruhya nijāsanāt || nandino'bhyaṃtaraṃ śīghramekaivāgacchadadhvaram || 3 ||

आगतां च सतीं दृष्ट्वाऽसिक्नी माता यशस्विनी ।। अकरोदादरं तस्या भगिन्यश्च यथोचितम् ।। ४ ।।

āgatāṃ ca satīṃ dṛṣṭvā'siknī mātā yaśasvinī || akarodādaraṃ tasyā bhaginyaśca yathocitam || 4 ||

नाकरोदादरं दक्षो दृष्ट्वा तामपि किंचन ।। नान्योपि तद्भयात्तत्र शिवमायाविमोहितः ।। ५ ।।

nākarodādaraṃ dakṣo dṛṣṭvā tāmapi kiṃcana || nānyopi tadbhayāttatra śivamāyāvimohitaḥ || 5 ||

अथ सा मातरं देवी पितरं च सती मुने ।। अनमद्विस्मितात्यंतं सर्वलोक पराभवात् ।। ६ ।।

atha sā mātaraṃ devī pitaraṃ ca satī mune || anamadvismitātyaṃtaṃ sarvaloka parābhavāt || 6 ||

भागानपश्यद्देवानां हर्यादीनां तदध्वरे ।। न शंभुभागमकरोत् क्रोधं दुर्विषहं सती ।। ७ ।।

bhāgānapaśyaddevānāṃ haryādīnāṃ tadadhvare || na śaṃbhubhāgamakarot krodhaṃ durviṣahaṃ satī || 7 ||

सत्युवाच ।।

तदा दक्षं दहन्तीव रुषा पूर्णा सती भृशम् ।। क्रूरदृष्ट्या विलोक्यैव सर्वानप्यपमानिता ।। ८ ।।

tadā dakṣaṃ dahantīva ruṣā pūrṇā satī bhṛśam || krūradṛṣṭyā vilokyaiva sarvānapyapamānitā || 8 ||

सत्युवाच ।।

अनाहूतस्त्वया कस्माच्छंभुः परमशोभनः ।। येन पूतमिदं विश्वं समग्रं सचराचरम् ।। ९ ।।

anāhūtastvayā kasmācchaṃbhuḥ paramaśobhanaḥ || yena pūtamidaṃ viśvaṃ samagraṃ sacarācaram || 9 ||

यज्ञो यज्ञविदां श्रेष्ठो यज्ञांगो यज्ञदक्षिणः ।। यज्ञकर्ता च यश्शंभुस्तं विना च कथं मखः ।। 2.2.29.१० ।।

yajño yajñavidāṃ śreṣṭho yajñāṃgo yajñadakṣiṇaḥ || yajñakartā ca yaśśaṃbhustaṃ vinā ca kathaṃ makhaḥ || 2.2.29.10 ||

यस्य स्मरणमात्रेण सर्वं पूतं भवत्यहो ।। विना तेन कृतं सर्वमपवित्रं भविष्यति ।। ११।।

yasya smaraṇamātreṇa sarvaṃ pūtaṃ bhavatyaho || vinā tena kṛtaṃ sarvamapavitraṃ bhaviṣyati || 11||

द्रव्यमंत्रादिकं सर्वं हव्यं कव्यं च यन्मयम् ।। शंभुना हि विना तेन कथं यज्ञः प्रवर्तितः ।। १२।।

dravyamaṃtrādikaṃ sarvaṃ havyaṃ kavyaṃ ca yanmayam || śaṃbhunā hi vinā tena kathaṃ yajñaḥ pravartitaḥ || 12||

किं शिवं सुरसामान्यं मत्याकार्षीरनादरम् ।। भ्रष्टबुद्धिर्भवानद्य जातोसि जनकाधम ।। १३ ।।

kiṃ śivaṃ surasāmānyaṃ matyākārṣīranādaram || bhraṣṭabuddhirbhavānadya jātosi janakādhama || 13 ||

विष्णुब्रह्मादयो देवा यं संसेव्य महेश्वरम् ।। प्राप्ताः स्वपदवीं सर्वे तं न जानासि रे हरम् ।। १४ ।।

viṣṇubrahmādayo devā yaṃ saṃsevya maheśvaram || prāptāḥ svapadavīṃ sarve taṃ na jānāsi re haram || 14 ||

एते कथं समायाता विष्णुब्रह्मादयस्सुराः ।। तव यज्ञे विना शंभुं स्वप्रभुं मुनयस्तथा ।। १५ ।।

ete kathaṃ samāyātā viṣṇubrahmādayassurāḥ || tava yajñe vinā śaṃbhuṃ svaprabhuṃ munayastathā || 15 ||

ब्रह्मोवाच ।।

इत्युक्त्वा परमेशानी विष्ण्वादीन्सकलान् प्रति ।। पृथक्पृथगवोचत्सा भर्त्सयंती भवात्मिका ।। १६ ।।

ityuktvā parameśānī viṣṇvādīnsakalān prati || pṛthakpṛthagavocatsā bhartsayaṃtī bhavātmikā || 16 ||

सत्युवाच ।।

हे विष्णो त्वं महादेवं किं न जानासि तत्त्वतः ।। सगुणं निर्गुणं चापि श्रुतयो यं वदंति ह ।। १७ ।।

he viṣṇo tvaṃ mahādevaṃ kiṃ na jānāsi tattvataḥ || saguṇaṃ nirguṇaṃ cāpi śrutayo yaṃ vadaṃti ha || 17 ||

यद्यपि त्वां करं दत्त्वा बहुवारं महेश्वरः ।। अशिक्षयत्पुरा शाल्वप्रमुखाकृतिभिर्हरे।। १८।।

yadyapi tvāṃ karaṃ dattvā bahuvāraṃ maheśvaraḥ || aśikṣayatpurā śālvapramukhākṛtibhirhare|| 18||

तदपि ज्ञानमायातं न ते चेतसि दुर्मते ।। भागार्थी दक्षयज्ञेस्मिन् शिवं स्वस्वामिनं विना ।। १९।।

tadapi jñānamāyātaṃ na te cetasi durmate || bhāgārthī dakṣayajñesmin śivaṃ svasvāminaṃ vinā || 19||

पुरा पंचमुखो भूत्वा गर्वितोऽसि सदाशिवम् ।। कृतश्चतुर्मुखस्तेन विस्मृतोसि तदद्भुतम् ।। 2.2.29.२० ।।

purā paṃcamukho bhūtvā garvito'si sadāśivam || kṛtaścaturmukhastena vismṛtosi tadadbhutam || 2.2.29.20 ||

इन्द्र त्वं किं न जानासि महादेवस्य विक्रमम् ।। भस्मी कृतः पविस्ते हि हरेण क्रूरकर्मणा ।। २१ ।।

indra tvaṃ kiṃ na jānāsi mahādevasya vikramam || bhasmī kṛtaḥ paviste hi hareṇa krūrakarmaṇā || 21 ||

हे सुराः किन्न जानीथ महादेवस्य विक्रमम् ।। अत्रे वसिष्ठ मुनयो युष्माभिः किं कृतं त्विह ।। २२ ।।

he surāḥ kinna jānītha mahādevasya vikramam || atre vasiṣṭha munayo yuṣmābhiḥ kiṃ kṛtaṃ tviha || 22 ||

भिक्षाटनं च कृतवान् पुरा दारुवने विभुः ।। शप्तो यद्भिक्षुको रुद्रो भवद्भिर्मुनिभिस्तदा ।। २३ ।।

bhikṣāṭanaṃ ca kṛtavān purā dāruvane vibhuḥ || śapto yadbhikṣuko rudro bhavadbhirmunibhistadā || 23 ||

शप्तेनापि च रुद्रेण यत्कृतं विस्मृतं कथम् ।। तल्लिंगेनाखिलं दग्धं भुवनं सचराचरम् ।। २४ ।।

śaptenāpi ca rudreṇa yatkṛtaṃ vismṛtaṃ katham || talliṃgenākhilaṃ dagdhaṃ bhuvanaṃ sacarācaram || 24 ||

सर्वे मूढाश्च संजाता विष्णुब्रह्मादयस्सुराः ।। मुनयोऽन्ये विना शंभुमागता यदिहाध्वरे ।। २५ ।।

sarve mūḍhāśca saṃjātā viṣṇubrahmādayassurāḥ || munayo'nye vinā śaṃbhumāgatā yadihādhvare || 25 ||

सर्वे वेदाश्च संभूताः सांगाश्शास्त्राणि वाग्यतः ।। योसौ वेदांतगश्शम्भुः कैश्चिज्ज्ञातुं न पार्यते ।। २६ ।।

sarve vedāśca saṃbhūtāḥ sāṃgāśśāstrāṇi vāgyataḥ || yosau vedāṃtagaśśambhuḥ kaiścijjñātuṃ na pāryate || 26 ||

ब्रह्मोवाच ।।

इत्यनेकविधा वाणीरगदज्जगदम्बिका ।। कोपान्विता सती तत्र हृदयेन विदूयता ।। २७ ।।

ityanekavidhā vāṇīragadajjagadambikā || kopānvitā satī tatra hṛdayena vidūyatā || 27 ||

विष्ण्वादयोखिला देवा मुनयो ये च तद्वचः ।। मौनीभूतास्तदाकर्ण्य भयव्याकुलमानसाः ।। २८ ।।

viṣṇvādayokhilā devā munayo ye ca tadvacaḥ || maunībhūtāstadākarṇya bhayavyākulamānasāḥ || 28 ||

अथ दक्षस्समाकर्ण्य स्वपुत्र्यास्तादृशं वचः।। विलोक्य क्रूरदृष्ट्या तां सतीं कुद्धोऽब्रवीद्वचः ।। २९।।

atha dakṣassamākarṇya svaputryāstādṛśaṃ vacaḥ|| vilokya krūradṛṣṭyā tāṃ satīṃ kuddho'bravīdvacaḥ || 29||

दक्ष उवाच ।।

तव किं बहुनोक्तेन कार्यं नास्तीह सांप्रतम् ।। गच्छ वा तिष्ठ वा भद्रे कस्मात्त्वं हि समागता ।। 2.2.29.३०।।

tava kiṃ bahunoktena kāryaṃ nāstīha sāṃpratam || gaccha vā tiṣṭha vā bhadre kasmāttvaṃ hi samāgatā || 2.2.29.30||

अमंगलस्तु ते भर्ता शिवोसौ गम्यते बुधैः ।। अकुलीको वेदबाह्यो भूतप्रेतपिशाचराट् ।। ३१।।

amaṃgalastu te bhartā śivosau gamyate budhaiḥ || akulīko vedabāhyo bhūtapretapiśācarāṭ || 31||

तस्मान्नाह्वारितो रुद्रो यज्ञार्थं सुकुवेषभृत् ।। देवर्षिसंसदि मया ज्ञात्वा पुत्रि विपश्चिता ।। ३२।।

tasmānnāhvārito rudro yajñārthaṃ sukuveṣabhṛt || devarṣisaṃsadi mayā jñātvā putri vipaścitā || 32||

विधिना प्रेरितेन त्वं दत्ता मंदेन पापिना।। रुद्रायाविदितार्थाय चोद्धताय दुरात्मने ।। ३३।।

vidhinā preritena tvaṃ dattā maṃdena pāpinā|| rudrāyāviditārthāya coddhatāya durātmane || 33||

तस्मात्कोपं परित्यज्य स्वस्था भव शुचिस्मिते ।। यद्यागतासि यज्ञेस्मिन् दायं गृह्णीष्व चात्मना।। ३४।।

tasmātkopaṃ parityajya svasthā bhava śucismite || yadyāgatāsi yajñesmin dāyaṃ gṛhṇīṣva cātmanā|| 34||

ब्रह्मोवाच।।

दक्षेणोक्तेति सा पुत्री सती त्रैलोक्यपू जिता ।। निंदायुक्तं स्वपितरं दृष्ट्वासीद्रुषिता भृशम् ।। ३५ ।।

dakṣeṇokteti sā putrī satī trailokyapū jitā || niṃdāyuktaṃ svapitaraṃ dṛṣṭvāsīdruṣitā bhṛśam || 35 ||

अर्चितयत्तदा सेति कथं यास्यामि शंकरम् ।। शंकरं द्रष्टुकामाहं पृष्टा वक्ष्ये किमुत्तरम् ।। ३६ ।।

arcitayattadā seti kathaṃ yāsyāmi śaṃkaram || śaṃkaraṃ draṣṭukāmāhaṃ pṛṣṭā vakṣye kimuttaram || 36 ||

अथ प्रोवाच पितरं दक्षं तं दुष्टमानसम् ।। निश्श्वसंती रुषाविष्टा सा सती त्रिजगत्प्रसूः ।। ३७ ।।

atha provāca pitaraṃ dakṣaṃ taṃ duṣṭamānasam || niśśvasaṃtī ruṣāviṣṭā sā satī trijagatprasūḥ || 37 ||

सत्युवाच ।।

यो निंदति महादेवं निंद्यमानं शृणोति वा ।। तावुभौ नरकं यातौ यावच्चन्द्रदिवाकरौ ।। ३८ ।।

yo niṃdati mahādevaṃ niṃdyamānaṃ śṛṇoti vā || tāvubhau narakaṃ yātau yāvaccandradivākarau || 38 ||

तस्मात्त्यक्ष्याम्यहं देवं प्रवेक्ष्यामि हुताशनम् ।। किं जीवितेन मे तात शृण्वंत्यानादरं प्रभोः ।। ३९ ।।

tasmāttyakṣyāmyahaṃ devaṃ pravekṣyāmi hutāśanam || kiṃ jīvitena me tāta śṛṇvaṃtyānādaraṃ prabhoḥ || 39 ||

यदि शक्तस्स्वयं शंभोर्निंदकस्य विशेषतः ।। छिंद्यात् प्रसह्य रसनां तदा शुद्ध्येन्न संशयः ।। 2.2.29.४०।।

yadi śaktassvayaṃ śaṃbhorniṃdakasya viśeṣataḥ || chiṃdyāt prasahya rasanāṃ tadā śuddhyenna saṃśayaḥ || 2.2.29.40||

यद्यशक्तो जनस्तत्र निरयात्सुपिधाय वै ।। कर्णौ धीमान् ततश्शुद्ध्येद्वदंतीदं बुधान्वरान् ।। ४१।।

yadyaśakto janastatra nirayātsupidhāya vai || karṇau dhīmān tataśśuddhyedvadaṃtīdaṃ budhānvarān || 41||

ब्रह्मोवाच ।।

इत्थमुक्त्वा धर्मनीतिं पश्चात्तापमवाप सा ।। अस्मरच्छांकरं वाक्यं दूयमानेन चेतसा ।। ४२।।

itthamuktvā dharmanītiṃ paścāttāpamavāpa sā || asmaracchāṃkaraṃ vākyaṃ dūyamānena cetasā || 42||

ततस्संकुद्ध्य सा दक्षं निश्शंकं प्राह तानपि ।। सर्वान्विष्ण्वादिकान्देवान्मुनीनपि सती ध्रुवम् ।। ४३।।

tatassaṃkuddhya sā dakṣaṃ niśśaṃkaṃ prāha tānapi || sarvānviṣṇvādikāndevānmunīnapi satī dhruvam || 43||

सत्युवाच ।।

तात त्वं निंदकश्शंभोः पश्चात्तापं गमिष्यसि ।। इह भुक्त्वा महादुःखमंते यास्यसि यातनाम् ।। ४४ ।।

tāta tvaṃ niṃdakaśśaṃbhoḥ paścāttāpaṃ gamiṣyasi || iha bhuktvā mahāduḥkhamaṃte yāsyasi yātanām || 44 ||

यस्य लोकेऽप्रियो नास्ति प्रियश्चैव परात्मनः ।। तस्मिन्नवैरे शर्वेस्मिन् त्वां विना कः प्रतीपकः ।। ४५ ।।

yasya loke'priyo nāsti priyaścaiva parātmanaḥ || tasminnavaire śarvesmin tvāṃ vinā kaḥ pratīpakaḥ || 45 ||

महद्विनिंदा नाश्चर्यं सर्वदाऽसत्सु सेर्ष्यकम् ।। महदंघ्रिरजो ध्वस्ततमस्सु सैव शोभना ।। ४६ ।।

mahadviniṃdā nāścaryaṃ sarvadā'satsu serṣyakam || mahadaṃghrirajo dhvastatamassu saiva śobhanā || 46 ||

शिवेति द्व्यक्षरं यस्य नृणां नाम गिरेरितम् ।। सकृत्प्रसंगात्सकलमघमाशु विहंति तत् ।। ४७ ।।

śiveti dvyakṣaraṃ yasya nṛṇāṃ nāma gireritam || sakṛtprasaṃgātsakalamaghamāśu vihaṃti tat || 47 ||

पवित्रकीर्तितमलं भवान् द्वेष्टि शिवेतरः ।। अलंघ्यशासनं शंभुमहो सर्वेश्वरं खलः ।। ४८ ।।

pavitrakīrtitamalaṃ bhavān dveṣṭi śivetaraḥ || alaṃghyaśāsanaṃ śaṃbhumaho sarveśvaraṃ khalaḥ || 48 ||

यत्पादपद्मं महतां मनोऽलिसुनिषेवितम् ।। सर्वार्थदं ब्रह्मरसैः सर्वार्थिभिरथादरात् ।। ४९।।

yatpādapadmaṃ mahatāṃ mano'lisuniṣevitam || sarvārthadaṃ brahmarasaiḥ sarvārthibhirathādarāt || 49||

यद्वर्षत्यर्थिनश्शीघ्रं लोकस्य शिवआदरात् ।। भवान् द्रुह्यति मूर्खत्वात्तस्मै चाशेषबंधवे ।। 2.2.29.५०।।

yadvarṣatyarthinaśśīghraṃ lokasya śivaādarāt || bhavān druhyati mūrkhatvāttasmai cāśeṣabaṃdhave || 2.2.29.50||

किंवा शिवाख्यमशिवं त्वदन्ये न विदुर्बुधाः ।। ब्रह्मादयस्तं मुनयस्सनकाद्यास्तथापरे ।। ५१ ।।

kiṃvā śivākhyamaśivaṃ tvadanye na vidurbudhāḥ || brahmādayastaṃ munayassanakādyāstathāpare || 51 ||

अवकीर्य जटाभूतैश्श्मशाने स कपालधृक् ।। तन्माल्यभस्म वा ज्ञात्वा प्रीत्यावसदुदारधीः ।। ५२ ।।

avakīrya jaṭābhūtaiśśmaśāne sa kapāladhṛk || tanmālyabhasma vā jñātvā prītyāvasadudāradhīḥ || 52 ||

ये मूर्द्धभिर्दधति तच्चरणोत्सृष्टमाराद् ।। निर्माल्यं मुनयो देवास्स शिवः परमेश्वरः ।। ५३।।

ye mūrddhabhirdadhati taccaraṇotsṛṣṭamārād || nirmālyaṃ munayo devāssa śivaḥ parameśvaraḥ || 53||

प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कर्मचोदि तम् ।। वेदे विविच्य वृत्तं च तद्विचार्यं मनीषिभिः ।। ५४।।

pravṛttaṃ ca nivṛttaṃ ca dvividhaṃ karmacodi tam || vede vivicya vṛttaṃ ca tadvicāryaṃ manīṣibhiḥ || 54||

विरोधियौगपद्यैककर्तृके च तथा द्वयम् ।। परब्रह्मणि शंभो तु कर्मर्च्छंति न किंचन ।। ५५ ।।

virodhiyaugapadyaikakartṛke ca tathā dvayam || parabrahmaṇi śaṃbho tu karmarcchaṃti na kiṃcana || 55 ||

मा वः पदव्यस्स्म पितर्या अस्मदास्थितास्सदा ।। यज्ञशालासु वो धूम्रवर्त्मभुक्तोज्झिताः परम् ।। ५६।।

mā vaḥ padavyassma pitaryā asmadāsthitāssadā || yajñaśālāsu vo dhūmravartmabhuktojjhitāḥ param || 56||

नोऽव्यक्तलिंगस्सततमवधूतसुसेवितः।। अभिमानमतो न त्वं कुरु तात कुबुद्धिधृक् ।। ५७।।

no'vyaktaliṃgassatatamavadhūtasusevitaḥ|| abhimānamato na tvaṃ kuru tāta kubuddhidhṛk || 57||

किंबहूक्तेन वचसा दुष्टस्त्वं सर्वथा कुधीः।त्वदुद्भवेन देहेन न मे किंचित्प्रयोजनम्।। ५८।।

kiṃbahūktena vacasā duṣṭastvaṃ sarvathā kudhīḥ|tvadudbhavena dehena na me kiṃcitprayojanam|| 58||

तज्जन्म धिग्यो महतां सर्वथावद्यकृत्खलः ।। परित्याज्यो विशेषेण तत्संबंधो विपश्चिता ।। ५९।।

tajjanma dhigyo mahatāṃ sarvathāvadyakṛtkhalaḥ || parityājyo viśeṣeṇa tatsaṃbaṃdho vipaścitā || 59||

गोत्रं त्वदीयं भगवान् यदाह वृषभध्वजः ।। दाक्षायणीति सहसाहं भवामि सुदुर्मनाः ।। 2.2.29.६०।।

gotraṃ tvadīyaṃ bhagavān yadāha vṛṣabhadhvajaḥ || dākṣāyaṇīti sahasāhaṃ bhavāmi sudurmanāḥ || 2.2.29.60||

तस्मात्त्वदंगजं देहं कुणपं गर्हितं सदा ।। व्युत्सृज्य नूनमधुना भविष्यामि सुखावहा।। ६१।।

tasmāttvadaṃgajaṃ dehaṃ kuṇapaṃ garhitaṃ sadā || vyutsṛjya nūnamadhunā bhaviṣyāmi sukhāvahā|| 61||

हे सुरा मुनयस्सर्वे यूयं शृणुत मद्वचः ।। सर्वथानुचितं कर्म युष्माकं दुष्टचेतसाम् ।। ६२ ।।

he surā munayassarve yūyaṃ śṛṇuta madvacaḥ || sarvathānucitaṃ karma yuṣmākaṃ duṣṭacetasām || 62 ||

सर्वे यूयं विमूढा हि शिवनिंदाः कलिप्रियाः ।। प्राप्स्यंति दण्डं नियतमखिलं च हराद्ध्रुवम् ।। ६३ ।।

sarve yūyaṃ vimūḍhā hi śivaniṃdāḥ kalipriyāḥ || prāpsyaṃti daṇḍaṃ niyatamakhilaṃ ca harāddhruvam || 63 ||

ब्रह्मोवाच ।।

दक्षमुक्त्वाध्वरे तांश्च व्यरमत्सा सती तदा ।। अनूद्य चेतसा शम्भुमस्मरत्प्राणवल्लभम्।। ६४।।

dakṣamuktvādhvare tāṃśca vyaramatsā satī tadā || anūdya cetasā śambhumasmaratprāṇavallabham|| 64||

इतिश्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां द्वितीये सतीखंडे सतीवाक्यवर्णनं नामैकोनत्रिंशोऽध्यायः ।। २९ ।।

itiśrīśivamahāpurāṇe dvitīyāyāṃ rudrasaṃhitāyāṃ dvitīye satīkhaṃḍe satīvākyavarṇanaṃ nāmaikonatriṃśo'dhyāyaḥ || 29 ||