।।ब्रह्मोवाच।।
भो ब्रह्मन्साधु पृष्टोऽहं त्वया विबुधसत्तम ।। लोकोपकारिणा नित्यं लोकानां हितकाम्यया ।। १ ।।
bho brahmansādhu pṛṣṭo'haṃ tvayā vibudhasattama || lokopakāriṇā nityaṃ lokānāṃ hitakāmyayā || 1 ||
यच्छ्रुत्वा सर्वलोकानां सर्वपापक्षयो भवेत् ।। तदहं ते प्रवक्ष्यामि शिवतत्त्वमनामयम् ।। २।।
yacchrutvā sarvalokānāṃ sarvapāpakṣayo bhavet || tadahaṃ te pravakṣyāmi śivatattvamanāmayam || 2||
शिवतत्त्वं मया नैव विष्णुनापि यथार्थतः ।। ज्ञातश्च परमं रूपमद्भुतं च परेण न ।। ३।।
śivatattvaṃ mayā naiva viṣṇunāpi yathārthataḥ || jñātaśca paramaṃ rūpamadbhutaṃ ca pareṇa na || 3||
महाप्रलयकाले च नष्टे स्थावरजंगमे ।। आसीत्तमोमयं सर्वमनर्कग्रहतारकम् ।। ४।।
mahāpralayakāle ca naṣṭe sthāvarajaṃgame || āsīttamomayaṃ sarvamanarkagrahatārakam || 4||
अचन्द्रमनहोरात्रमनग्न्यनिलभूजलम् ।। अप्रधानं वियच्छून्यमन्यतेजोविवर्जितम् ।। २।।
acandramanahorātramanagnyanilabhūjalam || apradhānaṃ viyacchūnyamanyatejovivarjitam || 2||
अदृष्टत्वादिरहितं शब्दस्पर्शसमुज्झितम् ।। अव्यक्तगंधरूपं च रसत्यक्तमदिङ्मुखम् ।। ६ ।।
adṛṣṭatvādirahitaṃ śabdasparśasamujjhitam || avyaktagaṃdharūpaṃ ca rasatyaktamadiṅmukham || 6 ||
इत्थं सत्यंधतमसे सूचीभेद्यं निरंतरे ।। तत्सद्ब्रह्मेति यच्छ्रुत्वा सदेकं प्रतिपद्यते ।। ७ ।।
itthaṃ satyaṃdhatamase sūcībhedyaṃ niraṃtare || tatsadbrahmeti yacchrutvā sadekaṃ pratipadyate || 7 ||
इतीदृशं यदा नासीद्यत्तत्सदसदात्मकम् ।। योगिनोंतर्हिताकाशे यत्पश्यंति निरंतरम् ।। ८।।
itīdṛśaṃ yadā nāsīdyattatsadasadātmakam || yoginoṃtarhitākāśe yatpaśyaṃti niraṃtaram || 8||
अमनोगोचरम्वाचां विषयन्न कदाचन ।। अनामरूपवर्णं च न च स्थूलं न यत्कृशम्।। ९।।
amanogocaramvācāṃ viṣayanna kadācana || anāmarūpavarṇaṃ ca na ca sthūlaṃ na yatkṛśam|| 9||
अह्रस्वदीर्घमलघुगुरुत्वपरिवर्जितम् ।। न यत्रोपचयः कश्चित्तथा नापचयोऽपि च ।। 2.1.6.१०।।
ahrasvadīrghamalaghugurutvaparivarjitam || na yatropacayaḥ kaścittathā nāpacayo'pi ca || 2.1.6.10||
अभिधत्ते स चकितं यदस्तीति श्रुतिः पुनः ।। सत्यं ज्ञानमनंतं च परानंदम्परम्महः ।। १ १।।
abhidhatte sa cakitaṃ yadastīti śrutiḥ punaḥ || satyaṃ jñānamanaṃtaṃ ca parānaṃdamparammahaḥ || 1 1||
अप्रमेयमनाधारमविकारमनाकृति ।। निर्गुणं योगिगम्यञ्च सर्वव्याप्येककारकम् ।। १२।।
aprameyamanādhāramavikāramanākṛti || nirguṇaṃ yogigamyañca sarvavyāpyekakārakam || 12||
निर्विकल्पं निरारंभं निर्मायं निरुपद्रवम् ।। अद्वितीयमनाद्यन्तमविकाशं चिदात्मकम् ।। १३।।
nirvikalpaṃ nirāraṃbhaṃ nirmāyaṃ nirupadravam || advitīyamanādyantamavikāśaṃ cidātmakam || 13||
यस्येत्थं संविकल्पंते संज्ञासंज्ञोक्तितः स्म वै ।। कियता चैव कालेन द्वितीयेच्छाऽभवत्किल ।। १४ ।।
yasyetthaṃ saṃvikalpaṃte saṃjñāsaṃjñoktitaḥ sma vai || kiyatā caiva kālena dvitīyecchā'bhavatkila || 14 ||
अमूर्तेन स्वमूर्तिश्च तेनाकल्पि स्वलीलया ।। सर्वैश्वर्यगुणोपेता सर्वज्ञानमयी शुभा ।। १५ ।।
amūrtena svamūrtiśca tenākalpi svalīlayā || sarvaiśvaryaguṇopetā sarvajñānamayī śubhā || 15 ||
सर्वगा सर्वरूपा च सर्वदृक्सर्वकारिणी ।। सर्वेकवंद्या सर्वाद्या सर्वदा सर्वसंस्कृतिः ।। १६ ।।
sarvagā sarvarūpā ca sarvadṛksarvakāriṇī || sarvekavaṃdyā sarvādyā sarvadā sarvasaṃskṛtiḥ || 16 ||
परिकल्येति तां मूर्तिमैश्वरीं शुद्धरूपिणीम् ।। अद्वितीयमनाद्यंतं सर्वाभासं चिदात्मकम् ।। अंतर्दधे पराख्यं यद्ब्रह्म सर्वगमव्ययम् ।। १७ ।।
parikalyeti tāṃ mūrtimaiśvarīṃ śuddharūpiṇīm || advitīyamanādyaṃtaṃ sarvābhāsaṃ cidātmakam || aṃtardadhe parākhyaṃ yadbrahma sarvagamavyayam || 17 ||
अमूर्ते यत्पराख्यं वै तस्य मूर्तिस्सदाशिवः ।। अर्वाचीनाः पराचीना ईश्वरं तं जगुर्बुधाः ।। ।। १८ ।।
amūrte yatparākhyaṃ vai tasya mūrtissadāśivaḥ || arvācīnāḥ parācīnā īśvaraṃ taṃ jagurbudhāḥ || || 18 ||
शक्तिस्तदैकलेनापि स्वैरं विहरता तनुः ।। स्वविग्रहात्स्वयं सृष्टा स्वशरीरानपायिनी ।। १९ ।।
śaktistadaikalenāpi svairaṃ viharatā tanuḥ || svavigrahātsvayaṃ sṛṣṭā svaśarīrānapāyinī || 19 ||
प्रधानं प्रकृति तां च मायां गुणवतीं पराम् ।। बुद्धितत्त्वस्य जननीमाहुर्विकृतिवर्जिताम् ।। 2.1.6.२० ।।
pradhānaṃ prakṛti tāṃ ca māyāṃ guṇavatīṃ parām || buddhitattvasya jananīmāhurvikṛtivarjitām || 2.1.6.20 ||
सा शक्तिरम्बिका प्रोक्ता प्रकृतिस्सकलेश्वरी।। त्रिदेवजननी नित्या मूलकारणमित्युत ।। २१ ।।
sā śaktirambikā proktā prakṛtissakaleśvarī|| tridevajananī nityā mūlakāraṇamityuta || 21 ||
अस्या अष्टौ भुजाश्चासन्विचित्रवदना शुभा ।। राकाचन्द्रसहस्रस्य वदने भाश्च नित्यशः ।। २२।।
asyā aṣṭau bhujāścāsanvicitravadanā śubhā || rākācandrasahasrasya vadane bhāśca nityaśaḥ || 22||
नानाभरणसंयुक्ता नानागतिसमन्विता ।। नानायुधधरा देवी फुल्लपंकजलोचना ।। २३ ।।
nānābharaṇasaṃyuktā nānāgatisamanvitā || nānāyudhadharā devī phullapaṃkajalocanā || 23 ||
अचिंत्यतेजसा युक्ता सर्वयोनिस्समुद्यता ।। एकाकिनी यदा माया संयोगाच्चाप्यनेकिका ।। २४ ।।
aciṃtyatejasā yuktā sarvayonissamudyatā || ekākinī yadā māyā saṃyogāccāpyanekikā || 24 ||
परः पुमानीश्वरस्स शिवश्शंभुरनीश्वरः ।। शीर्षे मन्दाकिनीधारी भालचन्द्रस्त्रिलोचनः ।। २५।।
paraḥ pumānīśvarassa śivaśśaṃbhuranīśvaraḥ || śīrṣe mandākinīdhārī bhālacandrastrilocanaḥ || 25||
पंचवक्त्रः प्रसन्नात्मा दशबाहुस्त्रिशूलधृक् ।। कर्पूरगौरसुसितो भस्मोद्धूलितविग्रहः ।। २६।।
paṃcavaktraḥ prasannātmā daśabāhustriśūladhṛk || karpūragaurasusito bhasmoddhūlitavigrahaḥ || 26||
युगपच्च तया शक्त्या साकं कालस्वरूपिणा ।। शिवलोकाभिधं क्षेत्रं निर्मितं तेन ब्रह्मणा।। २७ ।।
yugapacca tayā śaktyā sākaṃ kālasvarūpiṇā || śivalokābhidhaṃ kṣetraṃ nirmitaṃ tena brahmaṇā|| 27 ||
तदेव काशिकेत्येतत्प्रोच्यते क्षेत्रमुत्तमम् ।। परं निर्वाणसंख्यानं सर्वोपरि विराजितम् ।। २८ ।।
tadeva kāśiketyetatprocyate kṣetramuttamam || paraṃ nirvāṇasaṃkhyānaṃ sarvopari virājitam || 28 ||
ताभ्यां च रममाणाभ्यां च तस्मिन्क्षेत्रे मनोरमे ।। परमानंदरूपाभ्यां परमानन्दरूपिणी ।। २९।।
tābhyāṃ ca ramamāṇābhyāṃ ca tasminkṣetre manorame || paramānaṃdarūpābhyāṃ paramānandarūpiṇī || 29||
मुने प्रलयकालेपि न तत्क्षेत्रं कदाचन ।। विमुक्तं हि शिवाभ्यां यदविमुक्तं ततो विदुः।। 2.1.6.३०।।
mune pralayakālepi na tatkṣetraṃ kadācana || vimuktaṃ hi śivābhyāṃ yadavimuktaṃ tato viduḥ|| 2.1.6.30||
अस्यानन्दवनं नाम पुराकारि पिनाकिना ।। क्षेत्रस्यानंदहेतुत्वादविमुक्तमनंतरम्।। ३१।।
asyānandavanaṃ nāma purākāri pinākinā || kṣetrasyānaṃdahetutvādavimuktamanaṃtaram|| 31||
अथानन्दवने तस्मिञ्च्छिवयो रममाणयोः।। इच्छेत्यभूत्सुरर्षे हि सृज्यः कोप्यपरः किल ।। ३२ ।।
athānandavane tasmiñcchivayo ramamāṇayoḥ|| icchetyabhūtsurarṣe hi sṛjyaḥ kopyaparaḥ kila || 32 ||
यस्मिन्यस्य महाभारमावां स्वस्वैरचारिणौ ।। निर्वाणधारणं कुर्वः केवलं काशिशायिनौ ।। ३३।।
yasminyasya mahābhāramāvāṃ svasvairacāriṇau || nirvāṇadhāraṇaṃ kurvaḥ kevalaṃ kāśiśāyinau || 33||
स एव सर्वं कुरुतां स एव परिपातु च ।। स एव संवृणोत्वं ते मदनुग्रहतस्सदा ।। ३४।।
sa eva sarvaṃ kurutāṃ sa eva paripātu ca || sa eva saṃvṛṇotvaṃ te madanugrahatassadā || 34||
चेतस्समुद्रमाकुंच्य चिंताकल्लोललोलितम् ।। सत्त्वरत्नं तमोग्राहं रजोविद्रुमवल्लितम् ।। ३५।।
cetassamudramākuṃcya ciṃtākallolalolitam || sattvaratnaṃ tamogrāhaṃ rajovidrumavallitam || 35||
यस्य प्रसादात्तिष्ठावस्सुखमानंदकानने।। परिक्षिप्तमनोवृत्तौ बहिश्चिंतातुरे सुखम् ।। ३६।।
yasya prasādāttiṣṭhāvassukhamānaṃdakānane|| parikṣiptamanovṛttau bahiściṃtāture sukham || 36||
संप्रधार्य्येति स विभुस्तया शक्त्या परेश्वरः ।। सव्ये व्यापारयांचक्रे दशमेंऽगेसुधासवम् ।। ३७ ।।
saṃpradhāryyeti sa vibhustayā śaktyā pareśvaraḥ || savye vyāpārayāṃcakre daśameṃ'gesudhāsavam || 37 ||
ततः पुमानाविरासीदेकस्त्रैलोक्यसुंदरः ।। शांतस्सत्त्वगुणोद्रिक्तो गांभीर्य्यामितसागरः ।। ३८।।
tataḥ pumānāvirāsīdekastrailokyasuṃdaraḥ || śāṃtassattvaguṇodrikto gāṃbhīryyāmitasāgaraḥ || 38||
तथा च क्षमया युक्तो मुनेऽलब्धोपमो ऽभवत् ।। इन्द्रनीलद्युतिः श्रीमान्पुण्डरीकोत्तमेक्षणः ।। ३९ ।।
tathā ca kṣamayā yukto mune'labdhopamo 'bhavat || indranīladyutiḥ śrīmānpuṇḍarīkottamekṣaṇaḥ || 39 ||
सुवर्णकृतिभृच्छ्रेष्ठ दुकूलयुगलावृतः ।। लसत्प्रचंडदोर्दण्डयुगलोह्यपराजितः ।। 2.1.6.४०।।
suvarṇakṛtibhṛcchreṣṭha dukūlayugalāvṛtaḥ || lasatpracaṃḍadordaṇḍayugalohyaparājitaḥ || 2.1.6.40||
ततस्स पुरुषश्शंभुं प्रणम्य परमेश्वरम् ।। नामानि कुरु मे स्वामिन्वद कर्मं जगाविति ।। ४१।।
tatassa puruṣaśśaṃbhuṃ praṇamya parameśvaram || nāmāni kuru me svāminvada karmaṃ jagāviti || 41||
तच्छ्रुत्वा वचनम्प्राह शंकरः प्रहसन्प्रभुः ।। पुरुषं तं महेशानो वाचा मेघगभीरया।। ४२।।
tacchrutvā vacanamprāha śaṃkaraḥ prahasanprabhuḥ || puruṣaṃ taṃ maheśāno vācā meghagabhīrayā|| 42||
शिव उवाच।।
विष्ण्वितिव्यापकत्वात्ते नाम ख्यातं भविष्यति।। बहून्यन्यानि नामानि भक्तसौख्यकराणि ह ।। ४३।।
viṣṇvitivyāpakatvātte nāma khyātaṃ bhaviṣyati|| bahūnyanyāni nāmāni bhaktasaukhyakarāṇi ha || 43||
तपः कुरु दृढो भूत्वा परमं कार्यसाधनम् ।। इत्युक्त्वा श्वासमार्गेण ददौ च निगमं ततः ।। ४४।।
tapaḥ kuru dṛḍho bhūtvā paramaṃ kāryasādhanam || ityuktvā śvāsamārgeṇa dadau ca nigamaṃ tataḥ || 44||
ततोऽच्युतश्शिवं नत्वा चकार विपुलं तपः ।। अंतर्द्धानं गतश्शक्त्या सलोकः परमेश्वरः ।। ४९।।
tato'cyutaśśivaṃ natvā cakāra vipulaṃ tapaḥ || aṃtarddhānaṃ gataśśaktyā salokaḥ parameśvaraḥ || 49||
दिव्यं द्वादश साहस्रं वर्षं तप्त्वापि चाच्युतः ।। न प्राप स्वाभिलषितं सर्वदं शंभुदर्शनम् ।। ४६ ।।
divyaṃ dvādaśa sāhasraṃ varṣaṃ taptvāpi cācyutaḥ || na prāpa svābhilaṣitaṃ sarvadaṃ śaṃbhudarśanam || 46 ||
तत्तत्संशयमापन्नश्चिंतितं हृदि सादरम् ।। मयाद्य किं प्रकर्तव्यमिति विष्णुश्शिवं स्मरन् ।। ४७ ।।
tattatsaṃśayamāpannaściṃtitaṃ hṛdi sādaram || mayādya kiṃ prakartavyamiti viṣṇuśśivaṃ smaran || 47 ||
एतस्मिन्नंतरे वाणी समुत्पन्ना शिवाच्छुभा ।। तपः पुनः प्रकर्त्तव्यं संशयस्यापनुत्तये ।। ४८ ।।
etasminnaṃtare vāṇī samutpannā śivācchubhā || tapaḥ punaḥ prakarttavyaṃ saṃśayasyāpanuttaye || 48 ||
ततस्तेन च तच्छ्रुत्वा तपस्तप्तं सुदारुणम् ।। बहुकालं तदा ब्रह्मध्यानमार्गपरेण हि ।। ४९ ।।
tatastena ca tacchrutvā tapastaptaṃ sudāruṇam || bahukālaṃ tadā brahmadhyānamārgapareṇa hi || 49 ||
ततस्स पुरुषो विष्णुः प्रबुद्धो ध्यानमार्गतः ।। सुप्रीतो विस्मयं प्राप्तः किं यत्तव महा इति ।। 2.1.6.५० ।।
tatassa puruṣo viṣṇuḥ prabuddho dhyānamārgataḥ || suprīto vismayaṃ prāptaḥ kiṃ yattava mahā iti || 2.1.6.50 ||
परिश्रमवतस्तस्य विष्णोः स्वाङ्गेभ्य एव च ।। जलधारा हि संयाता विविधाश्शिवमायया ।। ५१।।
pariśramavatastasya viṣṇoḥ svāṅgebhya eva ca || jaladhārā hi saṃyātā vividhāśśivamāyayā || 51||
अभिव्याप्तं च सकलं शून्यं यत्तन्महामुने ।। ब्रह्मरूपं जलमभूत्स्पर्शनात्पापनाशनम् ।। ५२ ।।
abhivyāptaṃ ca sakalaṃ śūnyaṃ yattanmahāmune || brahmarūpaṃ jalamabhūtsparśanātpāpanāśanam || 52 ||
तदा श्रांतश्च पुरुषो विष्णुस्तस्मिञ्जले स्वयम् ।। सुष्वाप परम प्रीतो बहुकालं विमोहितः ।। ५३ ।।
tadā śrāṃtaśca puruṣo viṣṇustasmiñjale svayam || suṣvāpa parama prīto bahukālaṃ vimohitaḥ || 53 ||
नारायणेति नामापि तस्यसीच्छ्रुतिसंमतम् ।। नान्यत्किंचित्तदा ह्यासीत्प्राकृतं पुरुषं विना।। ५४।।
nārāyaṇeti nāmāpi tasyasīcchrutisaṃmatam || nānyatkiṃcittadā hyāsītprākṛtaṃ puruṣaṃ vinā|| 54||
एतस्मिन्नन्तरे काले तत्त्वान्यासन्महात्मनः ।। तत्प्रकारं शृणु प्राज्ञ गदतो मे महामते ।। ५५ ।।
etasminnantare kāle tattvānyāsanmahātmanaḥ || tatprakāraṃ śṛṇu prājña gadato me mahāmate || 55 ||
प्रकृतेश्च महानासीन्महतश्च गुणास्त्रयः ।। अहंकारस्ततो जातस्त्रिविधो गुणभेदतः ।। ५६ ।।
prakṛteśca mahānāsīnmahataśca guṇāstrayaḥ || ahaṃkārastato jātastrividho guṇabhedataḥ || 56 ||
तन्मात्राश्च ततो जातः पञ्चभूतानि वै तता ।। तदैव तानीन्द्रियाणि ज्ञानकर्ममयानि च ।। २७।।
tanmātrāśca tato jātaḥ pañcabhūtāni vai tatā || tadaiva tānīndriyāṇi jñānakarmamayāni ca || 27||
तत्त्वानामिति संख्यानमुक्तं ते ऋषिसत्तम ।। जडात्मकञ्च तत्सर्वं प्रकृतेः पुरुषं विना ।। ५८।।
tattvānāmiti saṃkhyānamuktaṃ te ṛṣisattama || jaḍātmakañca tatsarvaṃ prakṛteḥ puruṣaṃ vinā || 58||
तत्तदैकीकृतं तत्त्वं चतुर्विंशतिसंख्यकम्।। शिवेच्छया गृहीत्वा स सुष्वाप ब्रह्मरूपके ।। ५९।।
tattadaikīkṛtaṃ tattvaṃ caturviṃśatisaṃkhyakam|| śivecchayā gṛhītvā sa suṣvāpa brahmarūpake || 59||
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां सृष्टिव्याख्यने प्रथमखंडे विष्णूत्पत्तिवर्णनो नाम षष्ठोऽध्यायः ।। ६।।
iti śrīśivamahāpurāṇe dvitīyāyāṃ rudrasaṃhitāyāṃ sṛṣṭivyākhyane prathamakhaṃḍe viṣṇūtpattivarṇano nāma ṣaṣṭho'dhyāyaḥ || 6||
।।ब्रह्मोवाच।।
भो ब्रह्मन्साधु पृष्टोऽहं त्वया विबुधसत्तम ।। लोकोपकारिणा नित्यं लोकानां हितकाम्यया ।। १ ।।
bho brahmansādhu pṛṣṭo'haṃ tvayā vibudhasattama || lokopakāriṇā nityaṃ lokānāṃ hitakāmyayā || 1 ||
यच्छ्रुत्वा सर्वलोकानां सर्वपापक्षयो भवेत् ।। तदहं ते प्रवक्ष्यामि शिवतत्त्वमनामयम् ।। २।।
yacchrutvā sarvalokānāṃ sarvapāpakṣayo bhavet || tadahaṃ te pravakṣyāmi śivatattvamanāmayam || 2||
शिवतत्त्वं मया नैव विष्णुनापि यथार्थतः ।। ज्ञातश्च परमं रूपमद्भुतं च परेण न ।। ३।।
śivatattvaṃ mayā naiva viṣṇunāpi yathārthataḥ || jñātaśca paramaṃ rūpamadbhutaṃ ca pareṇa na || 3||
महाप्रलयकाले च नष्टे स्थावरजंगमे ।। आसीत्तमोमयं सर्वमनर्कग्रहतारकम् ।। ४।।
mahāpralayakāle ca naṣṭe sthāvarajaṃgame || āsīttamomayaṃ sarvamanarkagrahatārakam || 4||
अचन्द्रमनहोरात्रमनग्न्यनिलभूजलम् ।। अप्रधानं वियच्छून्यमन्यतेजोविवर्जितम् ।। २।।
acandramanahorātramanagnyanilabhūjalam || apradhānaṃ viyacchūnyamanyatejovivarjitam || 2||
अदृष्टत्वादिरहितं शब्दस्पर्शसमुज्झितम् ।। अव्यक्तगंधरूपं च रसत्यक्तमदिङ्मुखम् ।। ६ ।।
adṛṣṭatvādirahitaṃ śabdasparśasamujjhitam || avyaktagaṃdharūpaṃ ca rasatyaktamadiṅmukham || 6 ||
इत्थं सत्यंधतमसे सूचीभेद्यं निरंतरे ।। तत्सद्ब्रह्मेति यच्छ्रुत्वा सदेकं प्रतिपद्यते ।। ७ ।।
itthaṃ satyaṃdhatamase sūcībhedyaṃ niraṃtare || tatsadbrahmeti yacchrutvā sadekaṃ pratipadyate || 7 ||
इतीदृशं यदा नासीद्यत्तत्सदसदात्मकम् ।। योगिनोंतर्हिताकाशे यत्पश्यंति निरंतरम् ।। ८।।
itīdṛśaṃ yadā nāsīdyattatsadasadātmakam || yoginoṃtarhitākāśe yatpaśyaṃti niraṃtaram || 8||
अमनोगोचरम्वाचां विषयन्न कदाचन ।। अनामरूपवर्णं च न च स्थूलं न यत्कृशम्।। ९।।
amanogocaramvācāṃ viṣayanna kadācana || anāmarūpavarṇaṃ ca na ca sthūlaṃ na yatkṛśam|| 9||
अह्रस्वदीर्घमलघुगुरुत्वपरिवर्जितम् ।। न यत्रोपचयः कश्चित्तथा नापचयोऽपि च ।। 2.1.6.१०।।
ahrasvadīrghamalaghugurutvaparivarjitam || na yatropacayaḥ kaścittathā nāpacayo'pi ca || 2.1.6.10||
अभिधत्ते स चकितं यदस्तीति श्रुतिः पुनः ।। सत्यं ज्ञानमनंतं च परानंदम्परम्महः ।। १ १।।
abhidhatte sa cakitaṃ yadastīti śrutiḥ punaḥ || satyaṃ jñānamanaṃtaṃ ca parānaṃdamparammahaḥ || 1 1||
अप्रमेयमनाधारमविकारमनाकृति ।। निर्गुणं योगिगम्यञ्च सर्वव्याप्येककारकम् ।। १२।।
aprameyamanādhāramavikāramanākṛti || nirguṇaṃ yogigamyañca sarvavyāpyekakārakam || 12||
निर्विकल्पं निरारंभं निर्मायं निरुपद्रवम् ।। अद्वितीयमनाद्यन्तमविकाशं चिदात्मकम् ।। १३।।
nirvikalpaṃ nirāraṃbhaṃ nirmāyaṃ nirupadravam || advitīyamanādyantamavikāśaṃ cidātmakam || 13||
यस्येत्थं संविकल्पंते संज्ञासंज्ञोक्तितः स्म वै ।। कियता चैव कालेन द्वितीयेच्छाऽभवत्किल ।। १४ ।।
yasyetthaṃ saṃvikalpaṃte saṃjñāsaṃjñoktitaḥ sma vai || kiyatā caiva kālena dvitīyecchā'bhavatkila || 14 ||
अमूर्तेन स्वमूर्तिश्च तेनाकल्पि स्वलीलया ।। सर्वैश्वर्यगुणोपेता सर्वज्ञानमयी शुभा ।। १५ ।।
amūrtena svamūrtiśca tenākalpi svalīlayā || sarvaiśvaryaguṇopetā sarvajñānamayī śubhā || 15 ||
सर्वगा सर्वरूपा च सर्वदृक्सर्वकारिणी ।। सर्वेकवंद्या सर्वाद्या सर्वदा सर्वसंस्कृतिः ।। १६ ।।
sarvagā sarvarūpā ca sarvadṛksarvakāriṇī || sarvekavaṃdyā sarvādyā sarvadā sarvasaṃskṛtiḥ || 16 ||
परिकल्येति तां मूर्तिमैश्वरीं शुद्धरूपिणीम् ।। अद्वितीयमनाद्यंतं सर्वाभासं चिदात्मकम् ।। अंतर्दधे पराख्यं यद्ब्रह्म सर्वगमव्ययम् ।। १७ ।।
parikalyeti tāṃ mūrtimaiśvarīṃ śuddharūpiṇīm || advitīyamanādyaṃtaṃ sarvābhāsaṃ cidātmakam || aṃtardadhe parākhyaṃ yadbrahma sarvagamavyayam || 17 ||
अमूर्ते यत्पराख्यं वै तस्य मूर्तिस्सदाशिवः ।। अर्वाचीनाः पराचीना ईश्वरं तं जगुर्बुधाः ।। ।। १८ ।।
amūrte yatparākhyaṃ vai tasya mūrtissadāśivaḥ || arvācīnāḥ parācīnā īśvaraṃ taṃ jagurbudhāḥ || || 18 ||
शक्तिस्तदैकलेनापि स्वैरं विहरता तनुः ।। स्वविग्रहात्स्वयं सृष्टा स्वशरीरानपायिनी ।। १९ ।।
śaktistadaikalenāpi svairaṃ viharatā tanuḥ || svavigrahātsvayaṃ sṛṣṭā svaśarīrānapāyinī || 19 ||
प्रधानं प्रकृति तां च मायां गुणवतीं पराम् ।। बुद्धितत्त्वस्य जननीमाहुर्विकृतिवर्जिताम् ।। 2.1.6.२० ।।
pradhānaṃ prakṛti tāṃ ca māyāṃ guṇavatīṃ parām || buddhitattvasya jananīmāhurvikṛtivarjitām || 2.1.6.20 ||
सा शक्तिरम्बिका प्रोक्ता प्रकृतिस्सकलेश्वरी।। त्रिदेवजननी नित्या मूलकारणमित्युत ।। २१ ।।
sā śaktirambikā proktā prakṛtissakaleśvarī|| tridevajananī nityā mūlakāraṇamityuta || 21 ||
अस्या अष्टौ भुजाश्चासन्विचित्रवदना शुभा ।। राकाचन्द्रसहस्रस्य वदने भाश्च नित्यशः ।। २२।।
asyā aṣṭau bhujāścāsanvicitravadanā śubhā || rākācandrasahasrasya vadane bhāśca nityaśaḥ || 22||
नानाभरणसंयुक्ता नानागतिसमन्विता ।। नानायुधधरा देवी फुल्लपंकजलोचना ।। २३ ।।
nānābharaṇasaṃyuktā nānāgatisamanvitā || nānāyudhadharā devī phullapaṃkajalocanā || 23 ||
अचिंत्यतेजसा युक्ता सर्वयोनिस्समुद्यता ।। एकाकिनी यदा माया संयोगाच्चाप्यनेकिका ।। २४ ।।
aciṃtyatejasā yuktā sarvayonissamudyatā || ekākinī yadā māyā saṃyogāccāpyanekikā || 24 ||
परः पुमानीश्वरस्स शिवश्शंभुरनीश्वरः ।। शीर्षे मन्दाकिनीधारी भालचन्द्रस्त्रिलोचनः ।। २५।।
paraḥ pumānīśvarassa śivaśśaṃbhuranīśvaraḥ || śīrṣe mandākinīdhārī bhālacandrastrilocanaḥ || 25||
पंचवक्त्रः प्रसन्नात्मा दशबाहुस्त्रिशूलधृक् ।। कर्पूरगौरसुसितो भस्मोद्धूलितविग्रहः ।। २६।।
paṃcavaktraḥ prasannātmā daśabāhustriśūladhṛk || karpūragaurasusito bhasmoddhūlitavigrahaḥ || 26||
युगपच्च तया शक्त्या साकं कालस्वरूपिणा ।। शिवलोकाभिधं क्षेत्रं निर्मितं तेन ब्रह्मणा।। २७ ।।
yugapacca tayā śaktyā sākaṃ kālasvarūpiṇā || śivalokābhidhaṃ kṣetraṃ nirmitaṃ tena brahmaṇā|| 27 ||
तदेव काशिकेत्येतत्प्रोच्यते क्षेत्रमुत्तमम् ।। परं निर्वाणसंख्यानं सर्वोपरि विराजितम् ।। २८ ।।
tadeva kāśiketyetatprocyate kṣetramuttamam || paraṃ nirvāṇasaṃkhyānaṃ sarvopari virājitam || 28 ||
ताभ्यां च रममाणाभ्यां च तस्मिन्क्षेत्रे मनोरमे ।। परमानंदरूपाभ्यां परमानन्दरूपिणी ।। २९।।
tābhyāṃ ca ramamāṇābhyāṃ ca tasminkṣetre manorame || paramānaṃdarūpābhyāṃ paramānandarūpiṇī || 29||
मुने प्रलयकालेपि न तत्क्षेत्रं कदाचन ।। विमुक्तं हि शिवाभ्यां यदविमुक्तं ततो विदुः।। 2.1.6.३०।।
mune pralayakālepi na tatkṣetraṃ kadācana || vimuktaṃ hi śivābhyāṃ yadavimuktaṃ tato viduḥ|| 2.1.6.30||
अस्यानन्दवनं नाम पुराकारि पिनाकिना ।। क्षेत्रस्यानंदहेतुत्वादविमुक्तमनंतरम्।। ३१।।
asyānandavanaṃ nāma purākāri pinākinā || kṣetrasyānaṃdahetutvādavimuktamanaṃtaram|| 31||
अथानन्दवने तस्मिञ्च्छिवयो रममाणयोः।। इच्छेत्यभूत्सुरर्षे हि सृज्यः कोप्यपरः किल ।। ३२ ।।
athānandavane tasmiñcchivayo ramamāṇayoḥ|| icchetyabhūtsurarṣe hi sṛjyaḥ kopyaparaḥ kila || 32 ||
यस्मिन्यस्य महाभारमावां स्वस्वैरचारिणौ ।। निर्वाणधारणं कुर्वः केवलं काशिशायिनौ ।। ३३।।
yasminyasya mahābhāramāvāṃ svasvairacāriṇau || nirvāṇadhāraṇaṃ kurvaḥ kevalaṃ kāśiśāyinau || 33||
स एव सर्वं कुरुतां स एव परिपातु च ।। स एव संवृणोत्वं ते मदनुग्रहतस्सदा ।। ३४।।
sa eva sarvaṃ kurutāṃ sa eva paripātu ca || sa eva saṃvṛṇotvaṃ te madanugrahatassadā || 34||
चेतस्समुद्रमाकुंच्य चिंताकल्लोललोलितम् ।। सत्त्वरत्नं तमोग्राहं रजोविद्रुमवल्लितम् ।। ३५।।
cetassamudramākuṃcya ciṃtākallolalolitam || sattvaratnaṃ tamogrāhaṃ rajovidrumavallitam || 35||
यस्य प्रसादात्तिष्ठावस्सुखमानंदकानने।। परिक्षिप्तमनोवृत्तौ बहिश्चिंतातुरे सुखम् ।। ३६।।
yasya prasādāttiṣṭhāvassukhamānaṃdakānane|| parikṣiptamanovṛttau bahiściṃtāture sukham || 36||
संप्रधार्य्येति स विभुस्तया शक्त्या परेश्वरः ।। सव्ये व्यापारयांचक्रे दशमेंऽगेसुधासवम् ।। ३७ ।।
saṃpradhāryyeti sa vibhustayā śaktyā pareśvaraḥ || savye vyāpārayāṃcakre daśameṃ'gesudhāsavam || 37 ||
ततः पुमानाविरासीदेकस्त्रैलोक्यसुंदरः ।। शांतस्सत्त्वगुणोद्रिक्तो गांभीर्य्यामितसागरः ।। ३८।।
tataḥ pumānāvirāsīdekastrailokyasuṃdaraḥ || śāṃtassattvaguṇodrikto gāṃbhīryyāmitasāgaraḥ || 38||
तथा च क्षमया युक्तो मुनेऽलब्धोपमो ऽभवत् ।। इन्द्रनीलद्युतिः श्रीमान्पुण्डरीकोत्तमेक्षणः ।। ३९ ।।
tathā ca kṣamayā yukto mune'labdhopamo 'bhavat || indranīladyutiḥ śrīmānpuṇḍarīkottamekṣaṇaḥ || 39 ||
सुवर्णकृतिभृच्छ्रेष्ठ दुकूलयुगलावृतः ।। लसत्प्रचंडदोर्दण्डयुगलोह्यपराजितः ।। 2.1.6.४०।।
suvarṇakṛtibhṛcchreṣṭha dukūlayugalāvṛtaḥ || lasatpracaṃḍadordaṇḍayugalohyaparājitaḥ || 2.1.6.40||
ततस्स पुरुषश्शंभुं प्रणम्य परमेश्वरम् ।। नामानि कुरु मे स्वामिन्वद कर्मं जगाविति ।। ४१।।
tatassa puruṣaśśaṃbhuṃ praṇamya parameśvaram || nāmāni kuru me svāminvada karmaṃ jagāviti || 41||
तच्छ्रुत्वा वचनम्प्राह शंकरः प्रहसन्प्रभुः ।। पुरुषं तं महेशानो वाचा मेघगभीरया।। ४२।।
tacchrutvā vacanamprāha śaṃkaraḥ prahasanprabhuḥ || puruṣaṃ taṃ maheśāno vācā meghagabhīrayā|| 42||
शिव उवाच।।
विष्ण्वितिव्यापकत्वात्ते नाम ख्यातं भविष्यति।। बहून्यन्यानि नामानि भक्तसौख्यकराणि ह ।। ४३।।
viṣṇvitivyāpakatvātte nāma khyātaṃ bhaviṣyati|| bahūnyanyāni nāmāni bhaktasaukhyakarāṇi ha || 43||
तपः कुरु दृढो भूत्वा परमं कार्यसाधनम् ।। इत्युक्त्वा श्वासमार्गेण ददौ च निगमं ततः ।। ४४।।
tapaḥ kuru dṛḍho bhūtvā paramaṃ kāryasādhanam || ityuktvā śvāsamārgeṇa dadau ca nigamaṃ tataḥ || 44||
ततोऽच्युतश्शिवं नत्वा चकार विपुलं तपः ।। अंतर्द्धानं गतश्शक्त्या सलोकः परमेश्वरः ।। ४९।।
tato'cyutaśśivaṃ natvā cakāra vipulaṃ tapaḥ || aṃtarddhānaṃ gataśśaktyā salokaḥ parameśvaraḥ || 49||
दिव्यं द्वादश साहस्रं वर्षं तप्त्वापि चाच्युतः ।। न प्राप स्वाभिलषितं सर्वदं शंभुदर्शनम् ।। ४६ ।।
divyaṃ dvādaśa sāhasraṃ varṣaṃ taptvāpi cācyutaḥ || na prāpa svābhilaṣitaṃ sarvadaṃ śaṃbhudarśanam || 46 ||
तत्तत्संशयमापन्नश्चिंतितं हृदि सादरम् ।। मयाद्य किं प्रकर्तव्यमिति विष्णुश्शिवं स्मरन् ।। ४७ ।।
tattatsaṃśayamāpannaściṃtitaṃ hṛdi sādaram || mayādya kiṃ prakartavyamiti viṣṇuśśivaṃ smaran || 47 ||
एतस्मिन्नंतरे वाणी समुत्पन्ना शिवाच्छुभा ।। तपः पुनः प्रकर्त्तव्यं संशयस्यापनुत्तये ।। ४८ ।।
etasminnaṃtare vāṇī samutpannā śivācchubhā || tapaḥ punaḥ prakarttavyaṃ saṃśayasyāpanuttaye || 48 ||
ततस्तेन च तच्छ्रुत्वा तपस्तप्तं सुदारुणम् ।। बहुकालं तदा ब्रह्मध्यानमार्गपरेण हि ।। ४९ ।।
tatastena ca tacchrutvā tapastaptaṃ sudāruṇam || bahukālaṃ tadā brahmadhyānamārgapareṇa hi || 49 ||
ततस्स पुरुषो विष्णुः प्रबुद्धो ध्यानमार्गतः ।। सुप्रीतो विस्मयं प्राप्तः किं यत्तव महा इति ।। 2.1.6.५० ।।
tatassa puruṣo viṣṇuḥ prabuddho dhyānamārgataḥ || suprīto vismayaṃ prāptaḥ kiṃ yattava mahā iti || 2.1.6.50 ||
परिश्रमवतस्तस्य विष्णोः स्वाङ्गेभ्य एव च ।। जलधारा हि संयाता विविधाश्शिवमायया ।। ५१।।
pariśramavatastasya viṣṇoḥ svāṅgebhya eva ca || jaladhārā hi saṃyātā vividhāśśivamāyayā || 51||
अभिव्याप्तं च सकलं शून्यं यत्तन्महामुने ।। ब्रह्मरूपं जलमभूत्स्पर्शनात्पापनाशनम् ।। ५२ ।।
abhivyāptaṃ ca sakalaṃ śūnyaṃ yattanmahāmune || brahmarūpaṃ jalamabhūtsparśanātpāpanāśanam || 52 ||
तदा श्रांतश्च पुरुषो विष्णुस्तस्मिञ्जले स्वयम् ।। सुष्वाप परम प्रीतो बहुकालं विमोहितः ।। ५३ ।।
tadā śrāṃtaśca puruṣo viṣṇustasmiñjale svayam || suṣvāpa parama prīto bahukālaṃ vimohitaḥ || 53 ||
नारायणेति नामापि तस्यसीच्छ्रुतिसंमतम् ।। नान्यत्किंचित्तदा ह्यासीत्प्राकृतं पुरुषं विना।। ५४।।
nārāyaṇeti nāmāpi tasyasīcchrutisaṃmatam || nānyatkiṃcittadā hyāsītprākṛtaṃ puruṣaṃ vinā|| 54||
एतस्मिन्नन्तरे काले तत्त्वान्यासन्महात्मनः ।। तत्प्रकारं शृणु प्राज्ञ गदतो मे महामते ।। ५५ ।।
etasminnantare kāle tattvānyāsanmahātmanaḥ || tatprakāraṃ śṛṇu prājña gadato me mahāmate || 55 ||
प्रकृतेश्च महानासीन्महतश्च गुणास्त्रयः ।। अहंकारस्ततो जातस्त्रिविधो गुणभेदतः ।। ५६ ।।
prakṛteśca mahānāsīnmahataśca guṇāstrayaḥ || ahaṃkārastato jātastrividho guṇabhedataḥ || 56 ||
तन्मात्राश्च ततो जातः पञ्चभूतानि वै तता ।। तदैव तानीन्द्रियाणि ज्ञानकर्ममयानि च ।। २७।।
tanmātrāśca tato jātaḥ pañcabhūtāni vai tatā || tadaiva tānīndriyāṇi jñānakarmamayāni ca || 27||
तत्त्वानामिति संख्यानमुक्तं ते ऋषिसत्तम ।। जडात्मकञ्च तत्सर्वं प्रकृतेः पुरुषं विना ।। ५८।।
tattvānāmiti saṃkhyānamuktaṃ te ṛṣisattama || jaḍātmakañca tatsarvaṃ prakṛteḥ puruṣaṃ vinā || 58||
तत्तदैकीकृतं तत्त्वं चतुर्विंशतिसंख्यकम्।। शिवेच्छया गृहीत्वा स सुष्वाप ब्रह्मरूपके ।। ५९।।
tattadaikīkṛtaṃ tattvaṃ caturviṃśatisaṃkhyakam|| śivecchayā gṛhītvā sa suṣvāpa brahmarūpake || 59||
इति श्रीशिवमहापुराणे द्वितीयायां रुद्रसंहितायां सृष्टिव्याख्यने प्रथमखंडे विष्णूत्पत्तिवर्णनो नाम षष्ठोऽध्यायः ।। ६।।
iti śrīśivamahāpurāṇe dvitīyāyāṃ rudrasaṃhitāyāṃ sṛṣṭivyākhyane prathamakhaṃḍe viṣṇūtpattivarṇano nāma ṣaṣṭho'dhyāyaḥ || 6||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
