।। सनत्कुमार उवाच ।।
पानीयदानं परमं दानानामुत्तमं सदा ।। सर्वेषां जीवपुंजानां तर्पणं जीवनं स्मृतम् ।। १ ।।
pānīyadānaṃ paramaṃ dānānāmuttamaṃ sadā || sarveṣāṃ jīvapuṃjānāṃ tarpaṇaṃ jīvanaṃ smṛtam || 1 ||
प्रपादानमतः कुर्यात्सुस्नेहादनिवारितम् ।। जलाश्रयविनिर्माणं महानन्दकरं भवेत् ।। २।।
prapādānamataḥ kuryātsusnehādanivāritam || jalāśrayavinirmāṇaṃ mahānandakaraṃ bhavet || 2||
इह लोके परे वापि सत्यं सत्यं न संशयः।।तस्माद्वापीश्च कूपांश्च तडागान्कारयेन्नरः ।। ३।।
iha loke pare vāpi satyaṃ satyaṃ na saṃśayaḥ||tasmādvāpīśca kūpāṃśca taḍāgānkārayennaraḥ || 3||
अर्द्धं पापस्य हरति पुरुषस्य विकर्मणः ।। कूपः प्रवृत्तपानीयः सुप्रवृत्तस्य नित्यशः ।। ४ ।।
arddhaṃ pāpasya harati puruṣasya vikarmaṇaḥ || kūpaḥ pravṛttapānīyaḥ supravṛttasya nityaśaḥ || 4 ||
सर्वं तारयते वंशं यस्य खाते जलाशये ।। गावः पिबंति विप्राश्च साधवश्च नरास्सदा ।। ५ ।।
sarvaṃ tārayate vaṃśaṃ yasya khāte jalāśaye || gāvaḥ pibaṃti viprāśca sādhavaśca narāssadā || 5 ||
निदाघकाले पानीयं यस्य तिष्ठत्यवारितम् ।। सुदुर्गं विषमं कृच्छ्रं न कदाचिदवाप्यते ।। ६ ।।
nidāghakāle pānīyaṃ yasya tiṣṭhatyavāritam || sudurgaṃ viṣamaṃ kṛcchraṃ na kadācidavāpyate || 6 ||
तडागानां च वक्ष्यामि कृतानां ये गुणाः स्मृता ।। त्रिषु लोकेषु सर्वत्र पूजितो यस्तडागवान् ।। ७ ।।
taḍāgānāṃ ca vakṣyāmi kṛtānāṃ ye guṇāḥ smṛtā || triṣu lokeṣu sarvatra pūjito yastaḍāgavān || 7 ||
अथवा मित्रसदने मैत्रं मित्रार्तिवर्जितम् ।। कीर्तिसंजननं श्रेष्ठं तडागानां निवेशनम् ।। ८।।
athavā mitrasadane maitraṃ mitrārtivarjitam || kīrtisaṃjananaṃ śreṣṭhaṃ taḍāgānāṃ niveśanam || 8||
धर्मस्यार्थस्य कामस्य फलमाहुर्मनीषिणः ।। तडागं सुकृते येन तस्य पुण्यमनन्तकम् ।। ९ ।।
dharmasyārthasya kāmasya phalamāhurmanīṣiṇaḥ || taḍāgaṃ sukṛte yena tasya puṇyamanantakam || 9 ||
चतुर्विधानां भूतानां तडागः परमाश्रयः ।। तडागादीनि सर्वाणि दिशन्ति श्रियमुत्तमाम् ।। 5.12.१० ।।
caturvidhānāṃ bhūtānāṃ taḍāgaḥ paramāśrayaḥ || taḍāgādīni sarvāṇi diśanti śriyamuttamām || 5.12.10 ||
देवा मनुष्या गन्धर्वाः पितरो नागराक्षसाः ।। स्थावराणि च भूतानि संश्रयंति जलाशयम् ।। ११ ।।
devā manuṣyā gandharvāḥ pitaro nāgarākṣasāḥ || sthāvarāṇi ca bhūtāni saṃśrayaṃti jalāśayam || 11 ||
प्रावृडृतौ तडागे तु सलिलं यस्य तिष्ठति ।। अग्निहोत्रफलं तस्य भवतीत्याह चात्मभूः ।। १२ ।।
prāvṛḍṛtau taḍāge tu salilaṃ yasya tiṣṭhati || agnihotraphalaṃ tasya bhavatītyāha cātmabhūḥ || 12 ||
शरत्काले तु सलिलं तडागे यस्य तिष्ठति ।। गोसहस्रफलं तस्य भवेन्नैवात्र संशयः ।। १३ ।।
śaratkāle tu salilaṃ taḍāge yasya tiṣṭhati || gosahasraphalaṃ tasya bhavennaivātra saṃśayaḥ || 13 ||
हेमन्ते शिशिरे चैव सलिलं यस्य तिष्ठति ।। स वै बहुसुवर्णस्य यज्ञस्य लभते फलम् ।। १४ ।।
hemante śiśire caiva salilaṃ yasya tiṣṭhati || sa vai bahusuvarṇasya yajñasya labhate phalam || 14 ||
वसंते च तथा ग्रीष्मे सलिलं यस्य तिष्ठति ।। अतिरात्राश्वमेधानां फलमाहुर्मनीषिणः ।। १५ ।।
vasaṃte ca tathā grīṣme salilaṃ yasya tiṣṭhati || atirātrāśvamedhānāṃ phalamāhurmanīṣiṇaḥ || 15 ||
मुने व्यासाथ वृक्षाणां रोपणे च गुणाञ्छृणु ।। प्रोक्तं जलाशयफलं जीवप्रीणनमुत्तमम् ।। ।१६।।
mune vyāsātha vṛkṣāṇāṃ ropaṇe ca guṇāñchṛṇu || proktaṃ jalāśayaphalaṃ jīvaprīṇanamuttamam || |16||
अतीतानागतान्सर्वान्पितृवंशांस्तु तारयेत् ।। कांतारे वृक्षरोपी यस्तस्माद्वृक्षांस्तु रोपयेत् ।। १७।।
atītānāgatānsarvānpitṛvaṃśāṃstu tārayet || kāṃtāre vṛkṣaropī yastasmādvṛkṣāṃstu ropayet || 17||
तत्र पुत्रा भवंत्येते पादपा नात्र संशयः ।। परं लोकं गतस्सोऽपि लोकानाप्नोति चाक्षयान् ।। १८ ।।
tatra putrā bhavaṃtyete pādapā nātra saṃśayaḥ || paraṃ lokaṃ gatasso'pi lokānāpnoti cākṣayān || 18 ||
पुष्पैस्सुरगणान्सर्वान्फलैश्चापि तथा पितॄन् ।। छायया चातिथीन्सर्वान्पूजयंति महीरुहाः ।। १९ ।।
puṣpaissuragaṇānsarvānphalaiścāpi tathā pitṝn || chāyayā cātithīnsarvānpūjayaṃti mahīruhāḥ || 19 ||
किन्नरोरगरक्षांसि देवगंधर्वमानवाः ।। तथैवर्षिगणाश्चैव संश्रयंति महीरुहान् ।। 5.12.२०।।
kinnaroragarakṣāṃsi devagaṃdharvamānavāḥ || tathaivarṣigaṇāścaiva saṃśrayaṃti mahīruhān || 5.12.20||
पुष्पिताः फलवंतश्च तर्पयंतीह मानवान् ।। इह लोके परे चैव पुत्रास्ते धर्मतः स्मृताः ।। २१ ।।
puṣpitāḥ phalavaṃtaśca tarpayaṃtīha mānavān || iha loke pare caiva putrāste dharmataḥ smṛtāḥ || 21 ||
तडागकृद्वृक्षरोपी चेष्टयज्ञश्च यो द्विजः ।। एते स्वर्गान्न हीयंते ये चान्ये सत्यवादिनः ।। २२।।
taḍāgakṛdvṛkṣaropī ceṣṭayajñaśca yo dvijaḥ || ete svargānna hīyaṃte ye cānye satyavādinaḥ || 22||
सत्यमेव परं ब्रह्म सत्यमेव परं तपः ।। सत्यमेव परो यज्ञस्सत्यमेव परं श्रुतम् ।। २३।।
satyameva paraṃ brahma satyameva paraṃ tapaḥ || satyameva paro yajñassatyameva paraṃ śrutam || 23||
सत्यं सुप्तेषु जागर्ति सत्यं च परमं पदम् ।। सत्येनैव धृता पृथ्वी सत्ये सर्वं प्रतिष्ठितम् ।। २४।।
satyaṃ supteṣu jāgarti satyaṃ ca paramaṃ padam || satyenaiva dhṛtā pṛthvī satye sarvaṃ pratiṣṭhitam || 24||
ततो यज्ञश्च पुण्यं च देवर्षिपितृपूजने ।। आपो विद्या च ते सर्वे सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम् ।। २५।।
tato yajñaśca puṇyaṃ ca devarṣipitṛpūjane || āpo vidyā ca te sarve sarvaṃ satye pratiṣṭhitam || 25||
सत्यं यज्ञस्तपो दानं मंत्रा देवी सरस्वती।।ब्रह्मचर्य्यं तथा सत्यमोंकारस्सत्यमेव च ।। २६।।
satyaṃ yajñastapo dānaṃ maṃtrā devī sarasvatī||brahmacaryyaṃ tathā satyamoṃkārassatyameva ca || 26||
सत्येन वायुरभ्येति सत्येन तपते रविः ।। सत्येनाग्निर्निर्दहति स्वर्गस्सत्येन तिष्ठति ।। २७।।
satyena vāyurabhyeti satyena tapate raviḥ || satyenāgnirnirdahati svargassatyena tiṣṭhati || 27||
पालनं सर्ववेदानां सर्वतीर्थावगाहनम् ।। सत्येन वहते लोके सर्वमाप्नोत्यसंशयम्।।२८।।
pālanaṃ sarvavedānāṃ sarvatīrthāvagāhanam || satyena vahate loke sarvamāpnotyasaṃśayam||28||
अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम् ।। लक्षाणि क्रतवश्चैव सत्यमेव विशिष्यते ।। २९ ।।
aśvamedhasahasraṃ ca satyaṃ ca tulayā dhṛtam || lakṣāṇi kratavaścaiva satyameva viśiṣyate || 29 ||
सत्येन देवाः पितरो मानवोरगराक्षसाः ।। प्रीयंते सत्यतस्सर्वे लोकाश्च सचराचराः ।। ।। 5.12.३० ।।
satyena devāḥ pitaro mānavoragarākṣasāḥ || prīyaṃte satyatassarve lokāśca sacarācarāḥ || || 5.12.30 ||
सत्यमाहुः परं धर्मं सत्यमाहुः परं पदम् ।। सत्यमाहुः परं ब्रह्म तस्मात्सत्यं सदा वदेत् ।। ३१ ।।
satyamāhuḥ paraṃ dharmaṃ satyamāhuḥ paraṃ padam || satyamāhuḥ paraṃ brahma tasmātsatyaṃ sadā vadet || 31 ||
मुनयस्सत्यनिरतास्तपस्तप्त्वा सुदुश्चरम् ।। सत्यधर्मरतास्सिद्धास्ततस्स्वर्गं च ते गताः ।। ३२।।
munayassatyaniratāstapastaptvā suduścaram || satyadharmaratāssiddhāstatassvargaṃ ca te gatāḥ || 32||
अप्सरोगणसंविष्टैर्विमानैःपरिमातृभिः ।। वक्तव्यं च सदा सत्यं न सत्याद्विद्यते परम् ।। ३३।।
apsarogaṇasaṃviṣṭairvimānaiḥparimātṛbhiḥ || vaktavyaṃ ca sadā satyaṃ na satyādvidyate param || 33||
अगाधे विपुले सिद्धे सत्यतीर्थे शुचिह्रदे ।। स्नातव्यं मनसा युक्तं स्थानं तत्परमं स्मृतम् ।। ३४।।
agādhe vipule siddhe satyatīrthe śucihrade || snātavyaṃ manasā yuktaṃ sthānaṃ tatparamaṃ smṛtam || 34||
आत्मार्थे वा परार्थे वा पुत्रार्थे वापि मानवाः ।। अनृतं ये न भाषंते ते नरास्स्वर्गगामिनः ।। ३५।।
ātmārthe vā parārthe vā putrārthe vāpi mānavāḥ || anṛtaṃ ye na bhāṣaṃte te narāssvargagāminaḥ || 35||
वेदा यज्ञास्तथा मंत्रास्संति विप्रेषु नित्यशः ।। नोभांत्यपि ह्यसत्येषु तस्मात्सत्यं समाचरेत् ।। ३६ ।।
vedā yajñāstathā maṃtrāssaṃti vipreṣu nityaśaḥ || nobhāṃtyapi hyasatyeṣu tasmātsatyaṃ samācaret || 36 ||
।। व्यास उवाच ।।
तपसो मे फलं ब्रूहि पुनरेव विशेषतः ।। सर्वेषां चैव वर्णानां ब्राह्मणानां तपोधन ।। ३७ ।।
tapaso me phalaṃ brūhi punareva viśeṣataḥ || sarveṣāṃ caiva varṇānāṃ brāhmaṇānāṃ tapodhana || 37 ||
सनत्कुमार उवाच ।।
प्रवक्ष्यामि तपोऽध्यायं सर्व कामार्थसाधकम् ।। सुदुश्चरं द्विजातीनां तन्मे निगदतः शृणु ।। ३८ ।।
pravakṣyāmi tapo'dhyāyaṃ sarva kāmārthasādhakam || suduścaraṃ dvijātīnāṃ tanme nigadataḥ śṛṇu || 38 ||
तपो हि परमं प्रोक्तं तपसा विद्यते फलम् ।। तपोरता हि ये नित्यं मोदंते सह दैवतैः ।। ३९ ।।
tapo hi paramaṃ proktaṃ tapasā vidyate phalam || taporatā hi ye nityaṃ modaṃte saha daivataiḥ || 39 ||
तपसा प्राप्यते स्वर्गस्तपसा प्राप्यते यशः ।। तपसा प्राप्यते कामस्तपस्सर्वार्थसाधनम् ।। 5.12.४० ।।
tapasā prāpyate svargastapasā prāpyate yaśaḥ || tapasā prāpyate kāmastapassarvārthasādhanam || 5.12.40 ||
तपसा मोक्षमाप्नोति तपसा विंदते महत् ।। ज्ञानविज्ञानसंपत्तिः सौभाग्यं रूपमेव च ।। ४१ ।।
tapasā mokṣamāpnoti tapasā viṃdate mahat || jñānavijñānasaṃpattiḥ saubhāgyaṃ rūpameva ca || 41 ||
नानाविधानि वस्तूनि तपसा लभते नरः ।। तपसा लभते सर्वं मनसा यद्यदिच्छति ।। ४२ ।।
nānāvidhāni vastūni tapasā labhate naraḥ || tapasā labhate sarvaṃ manasā yadyadicchati || 42 ||
नातप्ततपसो यांति ब्रह्मलोकं कदाचन ।। नातप्ततपसां प्राप्यश्शंकरः परमेश्वरः ।। ४३।।
nātaptatapaso yāṃti brahmalokaṃ kadācana || nātaptatapasāṃ prāpyaśśaṃkaraḥ parameśvaraḥ || 43||
यत्कार्यं किंचिदास्थाय पुरुषस्तपते तपः ।। तत्सर्वं समवाप्नोति परत्रेह च मानवः ।। ४४।।
yatkāryaṃ kiṃcidāsthāya puruṣastapate tapaḥ || tatsarvaṃ samavāpnoti paratreha ca mānavaḥ || 44||
सुरापः पारदारी च ब्रह्महा गुरुतल्पगः ।। तपसा तरते सर्वं सर्वतश्च विमुंचति।।४५।।
surāpaḥ pāradārī ca brahmahā gurutalpagaḥ || tapasā tarate sarvaṃ sarvataśca vimuṃcati||45||
अपि सर्वेश्वरः स्थाणुर्विष्णु श्चैव सनातनः ।। ब्रह्मा हुताशनः शक्रो ये चान्ये तपसान्विताः ।। ४६।।
api sarveśvaraḥ sthāṇurviṣṇu ścaiva sanātanaḥ || brahmā hutāśanaḥ śakro ye cānye tapasānvitāḥ || 46||
अष्टाशीतिसहस्राणि मुनीनामूर्द्ध्वरेतसाम् ।। तपसा दिवि मोदंते समेता दैवतैस्सह ।। ४७।।
aṣṭāśītisahasrāṇi munīnāmūrddhvaretasām || tapasā divi modaṃte sametā daivataissaha || 47||
तपसा लभ्यते राज्यं स च शक्रस्सुरेश्वरः ।। तपसाऽपालयत्सर्वमहन्यहनि वृत्रहा ।। ४८।।
tapasā labhyate rājyaṃ sa ca śakrassureśvaraḥ || tapasā'pālayatsarvamahanyahani vṛtrahā || 48||
सूर्य्याचन्द्रमसौ देवौ सर्वलोकहिते रतौ ।। तपसैव प्रकाशंते नक्षत्राणि ग्रहास्तथा ।। ४९।।
sūryyācandramasau devau sarvalokahite ratau || tapasaiva prakāśaṃte nakṣatrāṇi grahāstathā || 49||
न चास्ति तत्सुखं लोके यद्विना तपसा किल।।तपसैव सुखं सर्वमिति वेदविदो विदुः ।। 5.12.५० ।।
na cāsti tatsukhaṃ loke yadvinā tapasā kila||tapasaiva sukhaṃ sarvamiti vedavido viduḥ || 5.12.50 ||
ज्ञानं विज्ञानमारोग्यं रूपवत्त्वं तथैव च ।। सौभाग्यं चैव तपसा प्राप्यते सर्वदा सुखम् ।। ५१ ।।
jñānaṃ vijñānamārogyaṃ rūpavattvaṃ tathaiva ca || saubhāgyaṃ caiva tapasā prāpyate sarvadā sukham || 51 ||
तपसा सृज्यते विश्वं ब्रह्मा विश्वं विनाश्रमम् ।। पाति विष्णुर्हरोऽप्यत्ति धत्ते शेषोऽखिलां महीम् ।। ५२ ।।
tapasā sṛjyate viśvaṃ brahmā viśvaṃ vināśramam || pāti viṣṇurharo'pyatti dhatte śeṣo'khilāṃ mahīm || 52 ||
विश्वामित्रो गाधिसुतस्तपसैव महामुने ।। क्षत्रियोऽथाभवद्विप्रः प्रसिद्धं त्रिभवेत्विदम् ।। ५३ ।।
viśvāmitro gādhisutastapasaiva mahāmune || kṣatriyo'thābhavadvipraḥ prasiddhaṃ tribhavetvidam || 53 ||
इत्युक्तं ते महाप्राज्ञ तपोमाहात्म्यमुत्तमम् ।। शृण्वध्ययनमाहात्म्यं तपसोऽधिकमुत्तमम् ।। ५४ ।।
ityuktaṃ te mahāprājña tapomāhātmyamuttamam || śṛṇvadhyayanamāhātmyaṃ tapaso'dhikamuttamam || 54 ||
इति श्रीशिवमहापुराणे पंचम्यामुमासंहितायां तपोमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वादशोऽध्यायः ।। १२ ।।
iti śrīśivamahāpurāṇe paṃcamyāmumāsaṃhitāyāṃ tapomāhātmyavarṇanaṃ nāma dvādaśo'dhyāyaḥ || 12 ||
ॐ श्री परमात्मने नमः
AnonymousUser
150
5 Days
Learn
Teach
Discuss
Panchanga
Dashboard
Verses & Playlist
Flashcards
Saved Chants
Saved Discussions
Logout
Copy Shloka
Shloka Link
