Gyaandweep | Shiva Purana Vayaviya Samhita

वायुरुवाच॥

निवेदयामि जगतो वागर्थात्म्यं कृतं यथा ॥ षडध्ववेदनं सम्यक्समासान्न तु विस्तरात् ॥ 1॥

nivedayāmi jagato vāgarthātmyaṃ kṛtaṃ yathā || ṣaḍadhvavedanaṃ samyaksamāsānna tu vistarāt || 1||

नास्ति कश्चिदशब्दार्थो नापि शब्दो निरर्थकः ॥ ततो हि समये शब्दस्सर्वस्सर्वार्थबोधकः ॥ 2॥

nāsti kaścidaśabdārtho nāpi śabdo nirarthakaḥ || tato hi samaye śabdassarvassarvārthabodhakaḥ || 2||

प्रकृतेः परिणामो ऽयं द्विधा शब्दार्थभावना ॥ तामाहुः प्राकृतीं मूर्तिं शिवयोः परमात्मनोः ॥ 3॥

prakṛteḥ pariṇāmo 'yaṃ dvidhā śabdārthabhāvanā || tāmāhuḥ prākṛtīṃ mūrtiṃ śivayoḥ paramātmanoḥ || 3||

शब्दात्मिका विभूतिर्या सा त्रिधा कथ्यते बुधैः ॥ स्थूला सूक्ष्मा परा चेति स्थूला या श्रुतिगोचरा ॥ 4॥

śabdātmikā vibhūtiryā sā tridhā kathyate budhaiḥ || sthūlā sūkṣmā parā ceti sthūlā yā śrutigocarā || 4||

सूक्ष्मा चिन्तामयी प्रोक्ता चिंतया रहिता परा ॥ या शक्तिः सा परा शक्तिश्शिवतत्त्वसमाश्रया ॥ 5॥

sūkṣmā cintāmayī proktā ciṃtayā rahitā parā || yā śaktiḥ sā parā śaktiśśivatattvasamāśrayā || 5||

ज्ञानशक्तिसमायोगादिच्छोपोद्बलिका तथा ॥ सर्वशक्तिसमष्ट्यात्मा शक्तितत्त्वसमाख्यया ॥ 6॥

jñānaśaktisamāyogādicchopodbalikā tathā || sarvaśaktisamaṣṭyātmā śaktitattvasamākhyayā || 6||

समस्तकार्यजातस्य मूलप्रकृतितां गता ॥ सैव कुण्डलिनी माया शुद्धाध्वपरमा सती ॥ 7॥

samastakāryajātasya mūlaprakṛtitāṃ gatā || saiva kuṇḍalinī māyā śuddhādhvaparamā satī || 7||

सा विभागस्वरूपैव षडध्वात्मा विजृंभते ॥ तत्र शब्दास्त्रयो ऽध्वानस्त्रयश्चार्थाः समीरिताः ॥ 8॥

sā vibhāgasvarūpaiva ṣaḍadhvātmā vijṛṃbhate || tatra śabdāstrayo 'dhvānastrayaścārthāḥ samīritāḥ || 8||

सर्वेषामपि वै पुंसां नैजशुद्ध्यनुरूपतः ॥ लयभोगाधिकारास्स्युस्सर्वतत्त्वविभागतः ॥ 9॥

sarveṣāmapi vai puṃsāṃ naijaśuddhyanurūpataḥ || layabhogādhikārāssyussarvatattvavibhāgataḥ || 9||

कलाभिस्तानि तत्त्वानि व्याप्तान्येव यथातथम् ॥ परस्याः प्रकृतेरादौ पञ्चधा परिणामतः ॥ 10॥

kalābhistāni tattvāni vyāptānyeva yathātatham || parasyāḥ prakṛterādau pañcadhā pariṇāmataḥ || 10||

कलाश्च ता निवृत्त्याद्याः पर्याप्ता इति निश्चयः ॥ मंत्राध्वा च पदाध्वा च वर्णाध्वा चेति शब्दतः ॥ 11॥

kalāśca tā nivṛttyādyāḥ paryāptā iti niścayaḥ || maṃtrādhvā ca padādhvā ca varṇādhvā ceti śabdataḥ || 11||

भुवनाध्वा च तत्त्वाध्वा कलाध्वा चार्थतः क्रमात् ॥ अत्रान्योन्यं च सर्वेषां व्याप्यव्यापकतोच्यते ॥ 12॥

bhuvanādhvā ca tattvādhvā kalādhvā cārthataḥ kramāt || atrānyonyaṃ ca sarveṣāṃ vyāpyavyāpakatocyate || 12||

मंत्राः सर्वैः पदैर्व्याप्ता वाक्यभावात्पदानि च ॥ वर्णैर्वर्णसमूहं हि पदमाहुर्विपश्चितः ॥ 13॥

maṃtrāḥ sarvaiḥ padairvyāptā vākyabhāvātpadāni ca || varṇairvarṇasamūhaṃ hi padamāhurvipaścitaḥ || 13||

वर्णास्तु भुवनैर्व्याप्तास्तेषां तेषूपलंभनात् ॥ भुवनान्यपि तत्त्वौघैरुत्पत्त्यांतर्बहिष्क्रमात् ॥ 14॥

varṇāstu bhuvanairvyāptāsteṣāṃ teṣūpalaṃbhanāt || bhuvanānyapi tattvaughairutpattyāṃtarbahiṣkramāt || 14||

व्याप्तानि कारणैस्तत्त्वैरारब्धत्वादनेकशः ॥ अंतरादुत्थितानीह भुवनानि तु कानिचित् ॥ 15॥

vyāptāni kāraṇaistattvairārabdhatvādanekaśaḥ || aṃtarādutthitānīha bhuvanāni tu kānicit || 15||

पौराणिकानि चान्यानि विज्ञेयानि शिवागमे ॥ सांख्ययोगप्रसिद्धानि तत्त्वान्यपि च कानिचित् ॥ 16॥

paurāṇikāni cānyāni vijñeyāni śivāgame || sāṃkhyayogaprasiddhāni tattvānyapi ca kānicit || 16||

शिवशास्त्रप्रसिद्धानि ततोन्यान्यपि कृत्स्नशः ॥ कलाभिस्तानि तत्त्वानि व्याप्तान्येव यथातथम् ॥ 17॥

śivaśāstraprasiddhāni tatonyānyapi kṛtsnaśaḥ || kalābhistāni tattvāni vyāptānyeva yathātatham || 17||

परस्याः प्रकृतेरादौ पञ्चधा परिणामतः ॥ कलाश्च ता निवृत्त्याद्या व्याप्ताः पञ्च यथोत्तरम् ॥ 18॥

parasyāḥ prakṛterādau pañcadhā pariṇāmataḥ || kalāśca tā nivṛttyādyā vyāptāḥ pañca yathottaram || 18||

व्यापिकातः परा शक्तिरविभक्ता षडध्वनाम् ॥ परप्रकृतिभावस्य तत्सत्त्वाच्छिवतत्त्वतः ॥ 19॥

vyāpikātaḥ parā śaktiravibhaktā ṣaḍadhvanām || paraprakṛtibhāvasya tatsattvācchivatattvataḥ || 19||

शक्त्यादि च पृथिव्यन्तं शिवतत्त्वसमुद्भवम् ॥ व्याप्तमेकेन तेनैव मृदा कुंभादिकं यथा ॥ 20॥

śaktyādi ca pṛthivyantaṃ śivatattvasamudbhavam || vyāptamekena tenaiva mṛdā kuṃbhādikaṃ yathā || 20||

शैवं तत्परमं धाम यत्प्राप्यं षड्भिरध्वभिः ॥ व्यापिका ऽव्यापिका शक्तिः पञ्चतत्त्वविशोधनात् ॥ 21॥

śaivaṃ tatparamaṃ dhāma yatprāpyaṃ ṣaḍbhiradhvabhiḥ || vyāpikā 'vyāpikā śaktiḥ pañcatattvaviśodhanāt || 21||

निवृत्त्या रुद्रपर्यन्तं स्थितिरण्डस्य शोध्यते ॥ प्रतिष्ठया तदूर्ध्वं तु यावदव्यक्तगोचरम् ॥ 22॥

nivṛttyā rudraparyantaṃ sthitiraṇḍasya śodhyate || pratiṣṭhayā tadūrdhvaṃ tu yāvadavyaktagocaram || 22||

तदूर्ध्वं विद्यया मध्ये यावद्विश्वेश्वरावधि ॥ शान्त्या तदूर्ध्वं मध्वान्ते विशुद्धिः शान्त्यतीतया ॥ 23॥

tadūrdhvaṃ vidyayā madhye yāvadviśveśvarāvadhi || śāntyā tadūrdhvaṃ madhvānte viśuddhiḥ śāntyatītayā || 23||

यामाहुः परमं व्योम परप्रकृतियोगतः ॥ एतानि पञ्चतत्त्वानि यैर्व्याप्तमखिलं जगत् ॥ 24॥

yāmāhuḥ paramaṃ vyoma paraprakṛtiyogataḥ || etāni pañcatattvāni yairvyāptamakhilaṃ jagat || 24||

तत्रैव सर्वमेवेदं द्रष्टव्यं खलु साधकैः ॥ अध्वव्याप्तिमविज्ञाय शुद्धिं यः कर्तुमिच्छति ॥ 25॥

tatraiva sarvamevedaṃ draṣṭavyaṃ khalu sādhakaiḥ || adhvavyāptimavijñāya śuddhiṃ yaḥ kartumicchati || 25||

स विप्रलम्भकः शुद्धेर्नालम्प्रापयितुं फलम् ॥ वृथा परिश्रमस्तस्य निरयायैव केवलम् ॥ 26॥

sa vipralambhakaḥ śuddhernālamprāpayituṃ phalam || vṛthā pariśramastasya nirayāyaiva kevalam || 26||

शक्तिपातसमायोगादृते तत्त्वानि तत्त्वतः ॥ तद्व्याप्तिस्तद्विवृद्धिश्च ज्ञातुमेवं न शक्यते ॥ 27॥

śaktipātasamāyogādṛte tattvāni tattvataḥ || tadvyāptistadvivṛddhiśca jñātumevaṃ na śakyate || 27||

शक्तिराज्ञा परा शैवी चिद्रूपा मरमेश्वरी ॥ शिवो ऽधितिष्ठत्यखिलं यया कारणभूतया ॥ 28॥

śaktirājñā parā śaivī cidrūpā marameśvarī || śivo 'dhitiṣṭhatyakhilaṃ yayā kāraṇabhūtayā || 28||

नात्मनो नैव मायैषा न विकारो विचारतः ॥ न बंधो नापि मुक्तिश्च बंधमुक्तिविधायिनी ॥ 29॥

nātmano naiva māyaiṣā na vikāro vicārataḥ || na baṃdho nāpi muktiśca baṃdhamuktividhāyinī || 29||

सर्वैश्वर्यपराकाष्टा शिवस्य व्यभिचारिणी ॥ समानधर्मिणी तस्य तैस्तैर्भावैर्विशेषतः ॥ 30॥

sarvaiśvaryaparākāṣṭā śivasya vyabhicāriṇī || samānadharmiṇī tasya taistairbhāvairviśeṣataḥ || 30||

स तयैव गृही सापि तेनैव गृहिणी सदा ॥ तयोरपत्यं यत्कार्यं परप्रकृतिजं जगत् ॥ 31॥

sa tayaiva gṛhī sāpi tenaiva gṛhiṇī sadā || tayorapatyaṃ yatkāryaṃ paraprakṛtijaṃ jagat || 31||

स कर्ता कारणं सेति तयोर्भेदो व्यवस्थितः ॥ एक एव शिवः साक्षाद्द्विधा ऽसौ समवस्थितः ॥ 32॥

sa kartā kāraṇaṃ seti tayorbhedo vyavasthitaḥ || eka eva śivaḥ sākṣāddvidhā 'sau samavasthitaḥ || 32||

स्त्रीपुंसभावेन तयोर्भेद इत्यपि केचन ॥ अपरे तु परा शक्तिः शिवस्य समवायिनी ॥ 33॥

strīpuṃsabhāvena tayorbheda ityapi kecana || apare tu parā śaktiḥ śivasya samavāyinī || 33||

प्रभेव भानोश्चिद्रूपा भिन्नैवेति व्यवस्थितः ॥ तस्माच्छिवः परो हेतुस्तस्याज्ञा परमेश्वरी ॥ 34॥

prabheva bhānościdrūpā bhinnaiveti vyavasthitaḥ || tasmācchivaḥ paro hetustasyājñā parameśvarī || 34||

तयैव प्रेरिता शैवी मूलप्रकृतिरव्यया ॥ महामाया च माया च प्रकृतिस्त्रिगुणेति च ॥ 35॥

tayaiva preritā śaivī mūlaprakṛtiravyayā || mahāmāyā ca māyā ca prakṛtistriguṇeti ca || 35||

त्रिविधा कार्यवेधेन सा प्रसूते षडध्वनः ॥ स वागर्थमयश्चाध्वा षड्विधो निखिलं जगत् ॥ 36॥

trividhā kāryavedhena sā prasūte ṣaḍadhvanaḥ || sa vāgarthamayaścādhvā ṣaḍvidho nikhilaṃ jagat || 36||

अस्यैव विस्तरं प्राहुः शास्त्रजातमशेषतः ॥ 37॥

asyaiva vistaraṃ prāhuḥ śāstrajātamaśeṣataḥ || 37||

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे वागर्थकतत्त्ववर्णनं नामैकोनत्रिंशो ऽध्यायः॥

iti śrīśivamahāpurāṇe saptamyāṃ vāyavīyasaṃhitāyāṃ pūrvakhaṇḍe vāgarthakatattvavarṇanaṃ nāmaikonatriṃśo 'dhyāyaḥ||