Gyaandweep | Shiva Purana Vayaviya Samhita

स्थने संशयितं विप्रा भवद्भिर्हेतुचोदितैः ॥ जिज्ञासा हि न नास्तिक्यं साधयेत्साधुबुद्धिषु ॥ ७.१,३१.१॥

sthane saṃśayitaṃ viprā bhavadbhirhetucoditaiḥ || jijñāsā hi na nāstikyaṃ sādhayetsādhubuddhiṣu || 7.1,31.1||

प्रमणमत्र वक्ष्यामि सताम्मोहनिवर्तकम् ॥ असतां त्वन्यथाभावः प्रसादेन विना प्रभोः ॥ ७.१,३१.२॥

pramaṇamatra vakṣyāmi satāmmohanivartakam || asatāṃ tvanyathābhāvaḥ prasādena vinā prabhoḥ || 7.1,31.2||

शिवस्य परिपूर्णस्य परानुग्रहमन्तरा ॥ न किंचिदपि कर्तव्यमिति साधु विनिश्चितम् ॥ ७.१,३१.३॥

śivasya paripūrṇasya parānugrahamantarā || na kiṃcidapi kartavyamiti sādhu viniścitam || 7.1,31.3||

स्वभाव एव पर्याप्तः परानुग्रहकर्मणि ॥ अन्यथा निस्स्वभवेन न किमप्यनुगृह्यते ॥ ७.१,३१.४॥

svabhāva eva paryāptaḥ parānugrahakarmaṇi || anyathā nissvabhavena na kimapyanugṛhyate || 7.1,31.4||

परं सर्वमनुग्राह्यं पशुपाशात्मकं जगत् ॥ परस्यानुग्रहार्थं तु पत्युराज्ञासमन्वयः ॥ ७.१,३१.५॥

paraṃ sarvamanugrāhyaṃ paśupāśātmakaṃ jagat || parasyānugrahārthaṃ tu patyurājñāsamanvayaḥ || 7.1,31.5||

पतिराज्ञापकः सर्वमनुगृह्णाति सर्वदा ॥ तदर्थमर्थस्वीकारे परतंत्रः कथं शिवः ॥ ७.१,३१.६॥

patirājñāpakaḥ sarvamanugṛhṇāti sarvadā || tadarthamarthasvīkāre parataṃtraḥ kathaṃ śivaḥ || 7.1,31.6||

अनुग्राह्यनपेक्षो ऽस्ति न हि कश्चिदनुग्रहः ॥ अतः स्वातन्त्र्यशब्दार्थाननपेक्षत्वलक्षणः ॥ ७.१,३१.७॥

anugrāhyanapekṣo 'sti na hi kaścidanugrahaḥ || ataḥ svātantryaśabdārthānanapekṣatvalakṣaṇaḥ || 7.1,31.7||

एतत्पुनरनुग्राह्यं परतंत्रं तदिष्यते ॥ अनुग्रहादृते तस्य भुक्तिमुक्त्योरनन्वयात् ॥ ७.१,३१.८॥

etatpunaranugrāhyaṃ parataṃtraṃ tadiṣyate || anugrahādṛte tasya bhuktimuktyorananvayāt || 7.1,31.8||

मूर्तात्मनो ऽप्यनुग्राह्या शिवाज्ञाननिवर्तनात् ॥ अज्ञानाधिष्ठितं शम्भोर्न किंचिदिह विद्यते ॥ ७.१,३१.९॥

mūrtātmano 'pyanugrāhyā śivājñānanivartanāt || ajñānādhiṣṭhitaṃ śambhorna kiṃcidiha vidyate || 7.1,31.9||

येनोपलभ्यते ऽस्माभिस्सकलेनापि निष्कलः ॥ स मूर्त्यात्मा शिवः शैवमूर्तिरित्युपचर्यते ॥ ७.१,३१.१०॥

yenopalabhyate 'smābhissakalenāpi niṣkalaḥ || sa mūrtyātmā śivaḥ śaivamūrtirityupacaryate || 7.1,31.10||

न ह्यसौ निष्कलः साक्षाच्छिवः परमकारणम् ॥ साकारेणानुभावेन केनाप्यनुपलक्षितः ॥ ७.१,३१.११॥

na hyasau niṣkalaḥ sākṣācchivaḥ paramakāraṇam || sākāreṇānubhāvena kenāpyanupalakṣitaḥ || 7.1,31.11||

प्रमाणगम्यतामात्रं तत्स्वभावोपपादकम् ॥ न तावतात्रोपेक्षाधीरुपलक्षणमंतरा ॥ ७.१,३१.१२॥

pramāṇagamyatāmātraṃ tatsvabhāvopapādakam || na tāvatātropekṣādhīrupalakṣaṇamaṃtarā || 7.1,31.12||

आत्मोपमोल्वणं साक्षान्मूर्तिरेव हि काचन ॥ शिवस्य मूर्तिर्मूर्त्यात्मा परस्तस्योपलक्षणम् ॥ ७.१,३१.१३॥

ātmopamolvaṇaṃ sākṣānmūrtireva hi kācana || śivasya mūrtirmūrtyātmā parastasyopalakṣaṇam || 7.1,31.13||

यथा काष्ठेष्वनारूढो न वह्निरुपलभ्यते ॥ एवं शिवो ऽपि मूर्त्यात्मन्यनारूढ इति स्थितिः ॥ ७.१,३१.१४॥

yathā kāṣṭheṣvanārūḍho na vahnirupalabhyate || evaṃ śivo 'pi mūrtyātmanyanārūḍha iti sthitiḥ || 7.1,31.14||

यथाग्निमानयेत्युक्ते ज्वलत्काष्ठादृते स्वयम् ॥ नाग्निरानीयते तद्वत्पूज्यो मूर्त्यात्मना शिवः ॥ ७.१,३१.१५॥

yathāgnimānayetyukte jvalatkāṣṭhādṛte svayam || nāgnirānīyate tadvatpūjyo mūrtyātmanā śivaḥ || 7.1,31.15||

अत एव हि पूजादौ मूर्त्यात्मपरिकल्पनम् ॥ मूर्त्यात्मनि कृतं साक्षाच्छिव एव कृतं यतः ॥ ७.१,३१.१६॥

ata eva hi pūjādau mūrtyātmaparikalpanam || mūrtyātmani kṛtaṃ sākṣācchiva eva kṛtaṃ yataḥ || 7.1,31.16||

लिंगादावपि तत्कृत्यमर्चायां च विशेषतः ॥ तत्तन्मूर्त्यात्मभावेन शिवो ऽस्माभिरुपास्यते ॥ ७.१,३१.१७॥

liṃgādāvapi tatkṛtyamarcāyāṃ ca viśeṣataḥ || tattanmūrtyātmabhāvena śivo 'smābhirupāsyate || 7.1,31.17||

यथानुगृह्यते सो ऽपि मूर्त्यात्मा पारमेष्ठिना ॥ तथा मूर्त्यात्मनिष्ठेन शिवेन पशवो वयम् ॥ ७.१,३१.१८॥

yathānugṛhyate so 'pi mūrtyātmā pārameṣṭhinā || tathā mūrtyātmaniṣṭhena śivena paśavo vayam || 7.1,31.18||

लोकानुग्रहणायैव शिवेन परमेष्ठिना ॥ सदाशिवादयस्सर्वे मूर्त्यात्मनो ऽप्यधिष्ठिताः ॥ ७.१,३१.१९॥

lokānugrahaṇāyaiva śivena parameṣṭhinā || sadāśivādayassarve mūrtyātmano 'pyadhiṣṭhitāḥ || 7.1,31.19||

आत्मनामेव भोगाय मोक्षाय च विशेषतः ॥ तत्त्वातत्त्वस्वरूपेषु मूर्त्यात्मसु शिवान्वयः ॥ ७.१,३१.२०॥

ātmanāmeva bhogāya mokṣāya ca viśeṣataḥ || tattvātattvasvarūpeṣu mūrtyātmasu śivānvayaḥ || 7.1,31.20||

भोगः कर्मविपाकात्मा सुखदुःखात्मको मतः ॥ न च कर्म शिवो ऽस्तीति तस्य भोगः किमात्मकः ॥ ७.१,३१.२१॥

bhogaḥ karmavipākātmā sukhaduḥkhātmako mataḥ || na ca karma śivo 'stīti tasya bhogaḥ kimātmakaḥ || 7.1,31.21||

सर्वं शिवो ऽनुगृह्णाति न निगृह्णाति किंचन ॥ निगृह्णतां तु ये दोषाश्शिवे तेषामसंभवात् ॥ ७.१,३१.२२॥

sarvaṃ śivo 'nugṛhṇāti na nigṛhṇāti kiṃcana || nigṛhṇatāṃ tu ye doṣāśśive teṣāmasaṃbhavāt || 7.1,31.22||

ये पुनर्निग्रहाः केचिद्ब्रह्मादिषु निदर्शिताः ॥ ते ऽपि लोकहितायैव कृताः श्रीकण्ठमूर्तिना ॥ ७.१,३१.२३॥

ye punarnigrahāḥ kecidbrahmādiṣu nidarśitāḥ || te 'pi lokahitāyaiva kṛtāḥ śrīkaṇṭhamūrtinā || 7.1,31.23||

ब्रह्माण्डस्याधिपत्यं हि श्रीकण्ठस्य न संशयः ॥ श्रीकण्ठाख्यां शिवो मूर्तिं क्रीडतीमधितिष्ठति ॥ ७.१,३१.२४॥

brahmāṇḍasyādhipatyaṃ hi śrīkaṇṭhasya na saṃśayaḥ || śrīkaṇṭhākhyāṃ śivo mūrtiṃ krīḍatīmadhitiṣṭhati || 7.1,31.24||

सदोषा एव देवाद्या निगृहीता यथोदितम् ॥ ततस्तेपि विपाप्मानः प्रजाश्चापि गतज्वराः ॥ ७.१,३१.२५॥

sadoṣā eva devādyā nigṛhītā yathoditam || tatastepi vipāpmānaḥ prajāścāpi gatajvarāḥ || 7.1,31.25||

निग्रहो ऽपि स्वरूपेण विदुषां न जुगुप्सितः ॥ अत एव हि दण्ड्येषु दण्डो राज्ञां प्रशस्यते ॥ ७.१,३१.२६॥

nigraho 'pi svarūpeṇa viduṣāṃ na jugupsitaḥ || ata eva hi daṇḍyeṣu daṇḍo rājñāṃ praśasyate || 7.1,31.26||

यत्सिद्धिरीश्वरत्वेन कार्यवर्गस्य कृत्स्नशः ॥ न स चेदीशतां कुर्याज्जगतः कथमीश्वरः ॥ ७.१,३१.२७॥

yatsiddhirīśvaratvena kāryavargasya kṛtsnaśaḥ || na sa cedīśatāṃ kuryājjagataḥ kathamīśvaraḥ || 7.1,31.27||

ईशेच्छा च विधातृत्वं विधेराज्ञापनं परम् ॥ आज्ञावश्यमिदं कुर्यान्न कुर्यादिति शासनम् ॥ ७.१,३१.२८॥

īśecchā ca vidhātṛtvaṃ vidherājñāpanaṃ param || ājñāvaśyamidaṃ kuryānna kuryāditi śāsanam || 7.1,31.28||

तच्छासनानुवर्तित्वं साधुभावस्य लक्षणम् ॥ विपरीतसमाधोः स्यान्न सर्वं तत्तु दृश्यते ॥ ७.१,३१.२९॥

tacchāsanānuvartitvaṃ sādhubhāvasya lakṣaṇam || viparītasamādhoḥ syānna sarvaṃ tattu dṛśyate || 7.1,31.29||

साधु संरक्षणीयं चेद्विनिवर्त्यमसाधु यत् ॥ निवर्तते च सामादेरंते दण्डो हि साधनम् ॥ ७.१,३१.३०॥

sādhu saṃrakṣaṇīyaṃ cedvinivartyamasādhu yat || nivartate ca sāmāderaṃte daṇḍo hi sādhanam || 7.1,31.30||

हितार्थलक्षणं चेदं दण्डान्तमनुशासनम् ॥ अतो यद्विपरीतं तदहितं संप्रचक्षते ॥ ७.१,३१.३१॥

hitārthalakṣaṇaṃ cedaṃ daṇḍāntamanuśāsanam || ato yadviparītaṃ tadahitaṃ saṃpracakṣate || 7.1,31.31||

हिते सदा निषण्णानामीश्वरस्य निदर्शनम् ॥ स कथं दुष्यते सद्भिरसतामेव निग्रहात् ॥ ७.१,३१.३२॥

hite sadā niṣaṇṇānāmīśvarasya nidarśanam || sa kathaṃ duṣyate sadbhirasatāmeva nigrahāt || 7.1,31.32||

अयुक्तकारिणो लोके गर्हणीयाविवेकिता ॥ यदुद्वेजयते लोकन्तदयुक्तं प्रचक्षते ॥ ७.१,३१.३३॥

ayuktakāriṇo loke garhaṇīyāvivekitā || yadudvejayate lokantadayuktaṃ pracakṣate || 7.1,31.33||

सर्वो ऽपि निग्रहो लोके न च विद्वेषपूर्वकः ॥ न हि द्वेष्टि पिता पुत्रं यो निगृह्याति शिक्षयेत् ॥ ७.१,३१.३४॥

sarvo 'pi nigraho loke na ca vidveṣapūrvakaḥ || na hi dveṣṭi pitā putraṃ yo nigṛhyāti śikṣayet || 7.1,31.34||

माध्यस्थेनापि निग्राह्यान्यो निगृह्णाति मार्गतः ॥ तस्याप्यवश्यं यत्किंचिन्नैर्घृण्यमनुवर्तते ॥ ७.१,३१.३५॥

mādhyasthenāpi nigrāhyānyo nigṛhṇāti mārgataḥ || tasyāpyavaśyaṃ yatkiṃcinnairghṛṇyamanuvartate || 7.1,31.35||

अन्यथा न हिनस्त्येव सदोषानप्यसौ परान् ॥ हिनस्ति चायमप्यज्ञान्परं माध्यस्थ्यमाचरन् ॥ ७.१,३१.३६॥

anyathā na hinastyeva sadoṣānapyasau parān || hinasti cāyamapyajñānparaṃ mādhyasthyamācaran || 7.1,31.36||

तस्माद्दुःखात्मिकां हिंसां कुर्वाणो यः सनिर्घृणः ॥ इति निर्बंधयंत्येके नियमो नेति चापरे ॥ ७.१,३१.३७॥

tasmādduḥkhātmikāṃ hiṃsāṃ kurvāṇo yaḥ sanirghṛṇaḥ || iti nirbaṃdhayaṃtyeke niyamo neti cāpare || 7.1,31.37||

निदानज्ञस्य भिषजो रुग्णो हिंसां प्रयुंजतः ॥ न किंचिदपि नैर्घृण्यं घृणैवात्र प्रयोजिका ॥ ७.१,३१.३८॥

nidānajñasya bhiṣajo rugṇo hiṃsāṃ prayuṃjataḥ || na kiṃcidapi nairghṛṇyaṃ ghṛṇaivātra prayojikā || 7.1,31.38||

घृणापि न गुणायैव हिंस्रेषु प्रतियोगिषु ॥ तादृशेषु घृणी भ्रान्त्या घृणान्तरितनिर्घृणः ॥ ७.१,३१.३९॥

ghṛṇāpi na guṇāyaiva hiṃsreṣu pratiyogiṣu || tādṛśeṣu ghṛṇī bhrāntyā ghṛṇāntaritanirghṛṇaḥ || 7.1,31.39||

उपेक्षापीह दोषाह रक्ष्येषु प्रतियोगिषु ॥ शक्तौ सत्यामुपेक्षातो रक्ष्यस्सद्यो विपद्यते ॥ ७.१,३१.४०॥

upekṣāpīha doṣāha rakṣyeṣu pratiyogiṣu || śaktau satyāmupekṣāto rakṣyassadyo vipadyate || 7.1,31.40||

सर्पस्या"स्यगतम्पश्यन्यस्तु रक्ष्यमुपेक्षते ॥ दोषाभासान्समुत्प्रेक्ष्य फलतः सो ऽपि निर्घृणः ॥ ७.१,३१.४१॥

sarpasyā"syagatampaśyanyastu rakṣyamupekṣate || doṣābhāsānsamutprekṣya phalataḥ so 'pi nirghṛṇaḥ || 7.1,31.41||

तस्माद्घृणा गुणायैव सर्वथेति न संमतम् ॥ संमतं प्राप्तकामित्वं सर्वं त्वन्यदसम्मतम् ॥ ७.१,३१.४२॥

tasmādghṛṇā guṇāyaiva sarvatheti na saṃmatam || saṃmataṃ prāptakāmitvaṃ sarvaṃ tvanyadasammatam || 7.1,31.42||

मूर्त्यात्मस्वपि रागाद्या दोषाः सन्त्येव वस्तुतः ॥ तथापि तेषामेवैते न शिवस्य तु सर्वथा ॥ ७.१,३१.४३॥

mūrtyātmasvapi rāgādyā doṣāḥ santyeva vastutaḥ || tathāpi teṣāmevaite na śivasya tu sarvathā || 7.1,31.43||

अग्नावपि समाविष्टं ताम्रं खलु सकालिकम् ॥ इति नाग्निरसौ दुष्येत्ताम्रसंसर्गकारणात् ॥ ७.१,३१.४३॥

agnāvapi samāviṣṭaṃ tāmraṃ khalu sakālikam || iti nāgnirasau duṣyettāmrasaṃsargakāraṇāt || 7.1,31.43||

नाग्नेरशुचिसंसर्गादशुचित्वमपेक्षते ॥ अशुचेस्त्वग्निसंयोगाच्छुचित्वमपि जायते ॥ ७.१,३१.४४॥

nāgneraśucisaṃsargādaśucitvamapekṣate || aśucestvagnisaṃyogācchucitvamapi jāyate || 7.1,31.44||

एवं शोध्यात्मसंसर्गान्न ह्यशुद्धः शिवो भवेत् ॥ शिवसंसर्गतस्त्वेष शोध्यात्मैव हि शुध्यति ॥ ७.१,३१.४५॥

evaṃ śodhyātmasaṃsargānna hyaśuddhaḥ śivo bhavet || śivasaṃsargatastveṣa śodhyātmaiva hi śudhyati || 7.1,31.45||

अयस्यग्नौ समाविष्टे दाहो ऽग्नेरेव नायसः ॥ मूर्तात्मन्येवमैश्वर्यमीश्वरस्यैव नात्मनाम् ॥ ७.१,३१.४६॥

ayasyagnau samāviṣṭe dāho 'gnereva nāyasaḥ || mūrtātmanyevamaiśvaryamīśvarasyaiva nātmanām || 7.1,31.46||

न हि काष्ठं ज्वलत्यूर्ध्वमग्निरेव ज्वलत्यसौ ॥ काष्ठस्यांगारता नाग्नेरेवमत्रापि योज्यताम् ॥ ७.१,३१.४७॥

na hi kāṣṭhaṃ jvalatyūrdhvamagnireva jvalatyasau || kāṣṭhasyāṃgāratā nāgnerevamatrāpi yojyatām || 7.1,31.47||

अत एव जगत्यस्मिन्काष्ठपाषाणमृत्स्वपि ॥ शिवावेशवशादेव शिवत्वमुपचर्यते ॥ ७.१,३१.४८॥

ata eva jagatyasminkāṣṭhapāṣāṇamṛtsvapi || śivāveśavaśādeva śivatvamupacaryate || 7.1,31.48||

मैत्र्यादयो गुणा गौणास्तस्मात्ते भिन्नवृत्तयः ॥ तैर्गुणैरुपरक्तानां दोषाय च गुणाय च ॥ ७.१,३१.४९॥

maitryādayo guṇā gauṇāstasmātte bhinnavṛttayaḥ || tairguṇairuparaktānāṃ doṣāya ca guṇāya ca || 7.1,31.49||

यत्तु गौणमगौणं च तत्सर्वमनुगृह्णतः ॥ न गुणाय न दोषाय शिवस्य गुणवृत्तयः ॥ ७.१,३१.५०॥

yattu gauṇamagauṇaṃ ca tatsarvamanugṛhṇataḥ || na guṇāya na doṣāya śivasya guṇavṛttayaḥ || 7.1,31.50||

न चानुग्रहशब्दार्थं गौणमाहुर्विपश्चितः ॥ संसारमोचनं किं तु शैवमाज्ञामयं हितम् ॥ ७.१,३१.५१॥

na cānugrahaśabdārthaṃ gauṇamāhurvipaścitaḥ || saṃsāramocanaṃ kiṃ tu śaivamājñāmayaṃ hitam || 7.1,31.51||

हितं तदाज्ञाकरणं यद्धितं तदनुग्रहः ॥ सर्वं हिते नियुञ्जावः सर्वानुग्रहकारकः ॥ ७.१,३१.५२॥

hitaṃ tadājñākaraṇaṃ yaddhitaṃ tadanugrahaḥ || sarvaṃ hite niyuñjāvaḥ sarvānugrahakārakaḥ || 7.1,31.52||

यस्तूपकारशब्दार्थस्तमप्याहुरनुग्रहम् ॥ तस्यापि हितरूपत्वाच्छिवः सर्वोपकारकः ॥ ७.१,३१.५३॥

yastūpakāraśabdārthastamapyāhuranugraham || tasyāpi hitarūpatvācchivaḥ sarvopakārakaḥ || 7.1,31.53||

हिते सदा नियुक्तं तु सर्वं चिदचिदात्मकम् ॥ स्वभावप्रतिबन्धं तत्समं न लभते हितम् ॥ ७.१,३१.५४॥

hite sadā niyuktaṃ tu sarvaṃ cidacidātmakam || svabhāvapratibandhaṃ tatsamaṃ na labhate hitam || 7.1,31.54||

यथा विकासयत्येव रविः पद्मानि भानुभिः ॥ समं न विकसन्त्येव स्वस्वभावानुरोधतः ॥ ७.१,३१.५५॥

yathā vikāsayatyeva raviḥ padmāni bhānubhiḥ || samaṃ na vikasantyeva svasvabhāvānurodhataḥ || 7.1,31.55||

स्वभावो ऽपि हि भावानां भाविनो ऽर्थस्य कारणम् ॥ न हि स्वभावो नश्यन्तमर्थं कर्तृषु साधयेत् ॥ ७.१,३१.५६॥

svabhāvo 'pi hi bhāvānāṃ bhāvino 'rthasya kāraṇam || na hi svabhāvo naśyantamarthaṃ kartṛṣu sādhayet || 7.1,31.56||

सुवर्णमेव नांगारं द्रावयत्यग्निसंगमः ॥ एवं पक्वमलानेव मोचयेन्न शिवपरान् ॥ ७.१,३१.५७॥

suvarṇameva nāṃgāraṃ drāvayatyagnisaṃgamaḥ || evaṃ pakvamalāneva mocayenna śivaparān || 7.1,31.57||

यद्यथा भवितुं योग्यं तत्तथा न भवेत्स्वयम् ॥ विना भावनया कर्ता स्वतन्त्रस्सन्ततो भवेत् ॥ ७.१,३१.५८॥

yadyathā bhavituṃ yogyaṃ tattathā na bhavetsvayam || vinā bhāvanayā kartā svatantrassantato bhavet || 7.1,31.58||

स्वभावविमलो यद्वत्सर्वानुग्राहकश्शिवः ॥ स्वभावमलिनास्तद्वदात्मनो जीवसंज्ञिताः ॥ ७.१,३१.५९॥

svabhāvavimalo yadvatsarvānugrāhakaśśivaḥ || svabhāvamalināstadvadātmano jīvasaṃjñitāḥ || 7.1,31.59||

अन्यथा संसरन्त्येते नियमान्न शिवः कथम् ॥ कर्ममायानुबन्धोस्य संसारः कथ्यते बुधैः ॥ ७.१,३१.६०॥

anyathā saṃsarantyete niyamānna śivaḥ katham || karmamāyānubandhosya saṃsāraḥ kathyate budhaiḥ || 7.1,31.60||

अनुबन्धो ऽयमस्यैव न शिवस्येति हेतुमान् ॥ स हेतुरात्मनामेव निजो नागन्तुको मलः ॥ ७.१,३१.६१॥

anubandho 'yamasyaiva na śivasyeti hetumān || sa heturātmanāmeva nijo nāgantuko malaḥ || 7.1,31.61||

आगन्तुकत्वे कस्यापि भाव्यं केनापि हेतुना ॥ यो ऽयं हेतुरसावेकस्त्वविचित्रस्वभावतः ॥ ७.१,३१.६२॥

āgantukatve kasyāpi bhāvyaṃ kenāpi hetunā || yo 'yaṃ heturasāvekastvavicitrasvabhāvataḥ || 7.1,31.62||

आत्मतायाः समत्वे ऽपि बद्धा मुक्ताः परे यतः ॥ बद्धेष्वेव पुनः केचिल्लयभोगाधिकारतः ॥ ७.१,३१.६३॥

ātmatāyāḥ samatve 'pi baddhā muktāḥ pare yataḥ || baddheṣveva punaḥ kecillayabhogādhikārataḥ || 7.1,31.63||

ज्ञानैश्वर्यादिवैषम्यं भजन्ते सोत्तराधराः ॥ केचिन्मूर्त्यात्मतां यान्ति केचिदासन्नगोचराः ॥ ७.१,३१.६४॥

jñānaiśvaryādivaiṣamyaṃ bhajante sottarādharāḥ || kecinmūrtyātmatāṃ yānti kecidāsannagocarāḥ || 7.1,31.64||

मूर्त्यात्मसु शिवाः केचिदध्वनां मूर्धसु स्थिताः ॥ मध्ये महेश्वरा रुद्रास्त्वर्वाचीनपदे स्थिताः ॥ ७.१,३१.६५॥

mūrtyātmasu śivāḥ kecidadhvanāṃ mūrdhasu sthitāḥ || madhye maheśvarā rudrāstvarvācīnapade sthitāḥ || 7.1,31.65||

आसन्ने ऽपि च मायायाः परस्मात्कारणात्त्रयम् ॥ तत्राप्यात्मा स्थितो ऽधस्तादन्तरात्मा च मध्यतः ॥ ७.१,३१.६६॥

āsanne 'pi ca māyāyāḥ parasmātkāraṇāttrayam || tatrāpyātmā sthito 'dhastādantarātmā ca madhyataḥ || 7.1,31.66||

परस्तात्परमात्मेति ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ॥ वर्तन्ते वसवः केचित्परमात्मपदाश्रयाः ॥ ७.१,३१.६७॥

parastātparamātmeti brahmaviṣṇumaheśvarāḥ || vartante vasavaḥ kecitparamātmapadāśrayāḥ || 7.1,31.67||

अन्तरात्मपदे केचित्केचिदात्मपदे तथा ॥ शान्त्यतीतपदे शैवाः शान्ते माहेश्वरे ततः ॥ ७.१,३१.६८॥

antarātmapade kecitkecidātmapade tathā || śāntyatītapade śaivāḥ śānte māheśvare tataḥ || 7.1,31.68||

विद्यायान्तु यथा रौद्राः प्रतिष्ठायां तु वैष्णवाः ॥ निवृत्तौ च तथात्मानो ब्रह्मा ब्रह्मांगयोनयः ॥ ७.१,३१.६९॥

vidyāyāntu yathā raudrāḥ pratiṣṭhāyāṃ tu vaiṣṇavāḥ || nivṛttau ca tathātmāno brahmā brahmāṃgayonayaḥ || 7.1,31.69||

देवयोन्यष्टकं मुख्यं मानुष्यमथ मध्यमम् ॥ पक्ष्यादयो ऽधमाः पञ्चयोनयस्ताश्चतुर्दश ॥ ७.१,३१.७०॥

devayonyaṣṭakaṃ mukhyaṃ mānuṣyamatha madhyamam || pakṣyādayo 'dhamāḥ pañcayonayastāścaturdaśa || 7.1,31.70||

उत्तराधरभावो ऽपि ज्ञेयस्संसारिणो मलः ॥ यथामभावो मुक्तस्य पूर्वं पश्चात्तु पक्वता ॥ ७.१,३१.७१॥

uttarādharabhāvo 'pi jñeyassaṃsāriṇo malaḥ || yathāmabhāvo muktasya pūrvaṃ paścāttu pakvatā || 7.1,31.71||

मलो ऽप्यामश्च पक्वश्च भवेत्संसारकारणम् ॥ आमे त्वधरता पुंसां पक्वे तूत्तरता क्रमात् ॥ ७.१,३१.७२॥

malo 'pyāmaśca pakvaśca bhavetsaṃsārakāraṇam || āme tvadharatā puṃsāṃ pakve tūttaratā kramāt || 7.1,31.72||

पश्वात्मानस्त्रिधाभिन्ना एकद्वित्रिमलाः क्रमात् ॥ अत्रोत्तरा एकमला द्विमला मध्यमा मताः ॥ त्रिमलास्त्वधमा ज्ञेया यथोत्तरमधिष्ठिताः ॥ ७.१,३१.७३॥

paśvātmānastridhābhinnā ekadvitrimalāḥ kramāt || atrottarā ekamalā dvimalā madhyamā matāḥ || trimalāstvadhamā jñeyā yathottaramadhiṣṭhitāḥ || 7.1,31.73||

त्रिमलानधितिष्ठंति द्विमलैकमलाः क्रमात् ॥ इत्थमौपाधिको भेदो विश्वस्य परिकल्पितः ॥ ७.१,३१.७४॥

trimalānadhitiṣṭhaṃti dvimalaikamalāḥ kramāt || itthamaupādhiko bhedo viśvasya parikalpitaḥ || 7.1,31.74||

एकद्वित्रिमलान्सर्वाञ्छिव एको ऽधितिष्ठति ॥ अशिवात्मकमप्येतच्छिवेनाधिष्ठितं यथा ॥ ७.१,३१.७५॥

ekadvitrimalānsarvāñchiva eko 'dhitiṣṭhati || aśivātmakamapyetacchivenādhiṣṭhitaṃ yathā || 7.1,31.75||

अरुद्रात्मकमित्येवं रुद्रैर्जगदधिष्ठितम् ॥ अण्डान्ता हि महाभूमिश्शतरुद्राद्यधिष्ठिता ॥ ७.१,३१.७६॥

arudrātmakamityevaṃ rudrairjagadadhiṣṭhitam || aṇḍāntā hi mahābhūmiśśatarudrādyadhiṣṭhitā || 7.1,31.76||

मायान्तमन्तरिक्षं तु ह्यमरेशादिभिः क्रमात् ॥ अंगुष्ठमात्रपर्यन्तैस्समंतात्संततं ततम् ॥ ७.१,३१.७७॥

māyāntamantarikṣaṃ tu hyamareśādibhiḥ kramāt || aṃguṣṭhamātraparyantaissamaṃtātsaṃtataṃ tatam || 7.1,31.77||

महामायावसाना द्यौर्वाय्वाद्यैर्भुवनाधिपैः ॥ अनाश्रितान्तैरध्वान्तर्वर्तिभिस्समधिष्ठिताः ॥ ७.१,३१.७८॥

mahāmāyāvasānā dyaurvāyvādyairbhuvanādhipaiḥ || anāśritāntairadhvāntarvartibhissamadhiṣṭhitāḥ || 7.1,31.78||

ते हि साक्षाद्दिविषदस्त्वन्तरिक्षसदस्तथा ॥ पृथिवीपद इत्येवं देवा देवव्रतैः स्तुता ॥ ७.१,३१.७९॥

te hi sākṣāddiviṣadastvantarikṣasadastathā || pṛthivīpada ityevaṃ devā devavrataiḥ stutā || 7.1,31.79||

एवन्त्रिभिर्मलैरामैः पक्वैरेव पृथक्पृथक् ॥ निदानभूतैस्संसाररोगः पुंसां प्रवर्तते ॥ ७.१,३१.८०॥

evantribhirmalairāmaiḥ pakvaireva pṛthakpṛthak || nidānabhūtaissaṃsārarogaḥ puṃsāṃ pravartate || 7.1,31.80||

अस्य रोगस्य भैषज्यं ज्ञानमेव न चापरम् ॥ भिषगाज्ञापकः शम्भुश्शिवः परमकारणम् ॥ ७.१,३१.८१॥

asya rogasya bhaiṣajyaṃ jñānameva na cāparam || bhiṣagājñāpakaḥ śambhuśśivaḥ paramakāraṇam || 7.1,31.81||

अदुःखेना ऽपि शक्तो ऽसौ पशून्मोचयितुं शिवः ॥ कथं दुःखं करोतीति नात्र कार्या विचारणा ॥ ७.१,३१.८२॥

aduḥkhenā 'pi śakto 'sau paśūnmocayituṃ śivaḥ || kathaṃ duḥkhaṃ karotīti nātra kāryā vicāraṇā || 7.1,31.82||

दुःखमेव हि सर्वो ऽपि संसार इति निश्चितम् ॥ कथं दुःखमदुःखं स्यात्स्वभावो ह्यविपर्ययः ॥ ७.१,३१.८३॥

duḥkhameva hi sarvo 'pi saṃsāra iti niścitam || kathaṃ duḥkhamaduḥkhaṃ syātsvabhāvo hyaviparyayaḥ || 7.1,31.83||

न हि रोगी ह्यरोगी स्याद्भिषग्भैषज्यकारणात् ॥ रोगार्तं तु भिषग्रोगाद्भैषजैस्सुखमुद्धरेत् ॥ ७.१,३१.८४॥

na hi rogī hyarogī syādbhiṣagbhaiṣajyakāraṇāt || rogārtaṃ tu bhiṣagrogādbhaiṣajaissukhamuddharet || 7.1,31.84||

एवं स्वभावमलिनान्स्वभावाद्दुःखिनः पशून् ॥ स्वाज्ञौषधविधानेन दुःखान्मोचयते शिवः ॥ ७.१,३१.८५॥

evaṃ svabhāvamalinānsvabhāvādduḥkhinaḥ paśūn || svājñauṣadhavidhānena duḥkhānmocayate śivaḥ || 7.1,31.85||

न भिषक्कारणं रोगे शिवः संसारकारणम् ॥ इत्येतदपि वैषम्यं न दोषायास्य कल्पते ॥ ७.१,३१.८६॥

na bhiṣakkāraṇaṃ roge śivaḥ saṃsārakāraṇam || ityetadapi vaiṣamyaṃ na doṣāyāsya kalpate || 7.1,31.86||

दुःखे स्वभावसंसिद्धे कथन्तत्कारणं शिवः ॥ स्वाभाविको मलः पुंसां स हि संसारयत्यमून् ॥ ७.१,३१.८७॥

duḥkhe svabhāvasaṃsiddhe kathantatkāraṇaṃ śivaḥ || svābhāviko malaḥ puṃsāṃ sa hi saṃsārayatyamūn || 7.1,31.87||

संसारकारणं यत्तु मलं मायाद्यचेतनम् ॥ तत्स्वयं न प्रवर्तेत शिवसान्निध्यमन्तरा ॥ ७.१,३१.८८॥

saṃsārakāraṇaṃ yattu malaṃ māyādyacetanam || tatsvayaṃ na pravarteta śivasānnidhyamantarā || 7.1,31.88||

यथा मणिरयस्कांतस्सान्निध्यादुपकारकः ॥ अयसश्चलतस्तद्वच्छिवो ऽप्यस्येति सूरयः ॥ ७.१,३१.८९॥

yathā maṇirayaskāṃtassānnidhyādupakārakaḥ || ayasaścalatastadvacchivo 'pyasyeti sūrayaḥ || 7.1,31.89||

न निवर्तयितुं शक्यं सान्निध्यं सदकारणम् ॥ अधिष्ठाता ततो नित्यमज्ञातो जगतश्शिवः ॥ ७.१,३१.९०॥

na nivartayituṃ śakyaṃ sānnidhyaṃ sadakāraṇam || adhiṣṭhātā tato nityamajñāto jagataśśivaḥ || 7.1,31.90||

न शिवेन विना किंचित्प्रवृत्तमिह विद्यते ॥ तत्प्रेरितमिदं सर्वं तथापि न स मुह्यति ॥ ७.१,३१.९१॥

na śivena vinā kiṃcitpravṛttamiha vidyate || tatpreritamidaṃ sarvaṃ tathāpi na sa muhyati || 7.1,31.91||

शक्तिराज्ञात्मिका तस्य नियन्त्री विश्वतोमुखी ॥ तया ततमिदं शश्वत्तथापि स न दुष्यति ॥ ७.१,३१.९२॥

śaktirājñātmikā tasya niyantrī viśvatomukhī || tayā tatamidaṃ śaśvattathāpi sa na duṣyati || 7.1,31.92||

अनिदं प्रथमं सर्वमीशितव्यं स ईश्वरः ॥ ईशनाच्च तदीयाज्ञा तथापि स न दुष्यति ॥ ७.१,३१.९३॥

anidaṃ prathamaṃ sarvamīśitavyaṃ sa īśvaraḥ || īśanācca tadīyājñā tathāpi sa na duṣyati || 7.1,31.93||

यो ऽन्यथा मन्यते मोहात्स विनष्यति दुर्मतिः ॥ तच्छक्तिवैभवादेव तथापि स न दुष्यति ॥ ७.१,३१.९४॥

yo 'nyathā manyate mohātsa vinaṣyati durmatiḥ || tacchaktivaibhavādeva tathāpi sa na duṣyati || 7.1,31.94||

एतस्मिन्नंतरे व्योम्नः श्रुताः वागरीरिणी ॥ सत्यमोममृतं सौम्यमित्याविरभवत्स्फुटम् ॥ ७.१,३१.९५॥

etasminnaṃtare vyomnaḥ śrutāḥ vāgarīriṇī || satyamomamṛtaṃ saumyamityāvirabhavatsphuṭam || 7.1,31.95||

ततो हृष्टतराः सर्वे विनष्टाशेषसंशयाः ॥ मुनयो विस्मयाविष्टाः प्रेणेमुः पवनं प्रभुम् ॥ ७.१,३१.९६॥

tato hṛṣṭatarāḥ sarve vinaṣṭāśeṣasaṃśayāḥ || munayo vismayāviṣṭāḥ preṇemuḥ pavanaṃ prabhum || 7.1,31.96||

तथा विगतसन्देहान्कृत्वापि पवनो मुनीन् ॥ नैते प्रतिष्ठितज्ञाना इति मत्वैवमब्रवीत् ॥ ७.१,३१.९७॥

tathā vigatasandehānkṛtvāpi pavano munīn || naite pratiṣṭhitajñānā iti matvaivamabravīt || 7.1,31.97||

वायुरुवाच्व॥

परोक्षमपरोक्षं च द्विविधं ज्ञानमिष्यते ॥ परोक्षमस्थिरं प्राहुरपरोक्षं तु सुस्थिरम् ॥ ७.१,३१.९८॥

parokṣamaparokṣaṃ ca dvividhaṃ jñānamiṣyate || parokṣamasthiraṃ prāhuraparokṣaṃ tu susthiram || 7.1,31.98||

हेतूपदेशगम्यं यत्तत्परोक्षं प्रचक्षते ॥ अपरोक्षं पुनः श्रेष्ठादनुष्ठानाद्भविष्यति ॥ ७.१,३१.९९॥

hetūpadeśagamyaṃ yattatparokṣaṃ pracakṣate || aparokṣaṃ punaḥ śreṣṭhādanuṣṭhānādbhaviṣyati || 7.1,31.99||

नापरोक्षादृते मोक्ष इति कृत्वा विनिश्चयम् ॥ श्रेष्ठानुष्ठानसिद्ध्यर्थं प्रयतध्वमतन्द्रिताः ॥ ७.१,३१.१००॥

nāparokṣādṛte mokṣa iti kṛtvā viniścayam || śreṣṭhānuṣṭhānasiddhyarthaṃ prayatadhvamatandritāḥ || 7.1,31.100||

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे ज्ञानोपदेशो नामैकत्रिंशो ऽध्यायः॥

iti śrīśivamahāpurāṇe saptamyāṃ vāyavīyasaṃhitāyāṃ pūrvakhaṇḍe jñānopadeśo nāmaikatriṃśo 'dhyāyaḥ||