Gyaandweep | Shiva Purana Vayaviya Samhita

Shloka 1

उपमन्युरुवाच॥

विग्रहं देवदेवस्य विश्वमेतच्चराचरम् ॥ तदेवं न विजानंति पशवः पाशगौरवात् ॥ ७.२,५.१॥

vigrahaṃ devadevasya viśvametaccarācaram .. tadevaṃ na vijānaṃti paśavaḥ pāśagauravāt .. 7.2,5.1..

Shloka 2

तमेकमेव बहुधा वदंति यदुनंदन ॥ अजानन्तः परं भावमविकल्पं महर्षयः ॥ ७.२,५.२॥

tamekameva bahudhā vadaṃti yadunaṃdana .. ajānantaḥ paraṃ bhāvamavikalpaṃ maharṣayaḥ .. 7.2,5.2..

Shloka 3

अपरं ब्रह्मरूपं च परं ब्रह्मात्मकं तथा ॥ केचिदाहुर्महादेवमनादिनिधनं परम् ॥ ७.२,५.३॥

aparaṃ brahmarūpaṃ ca paraṃ brahmātmakaṃ tathā .. kecidāhurmahādevamanādinidhanaṃ param .. 7.2,5.3..

Shloka 4

भूतेंद्रियांतःकरणप्रधानविषयात्मकम् ॥ अपरं ब्रह्म निर्दिष्टं परं ब्रह्म चिदात्मकम् ॥ ७.२,५.४॥

bhūteṃdriyāṃtaḥkaraṇapradhānaviṣayātmakam .. aparaṃ brahma nirdiṣṭaṃ paraṃ brahma cidātmakam .. 7.2,5.4..

Shloka 5

बृहत्त्वाद्बृहणत्वाद्वा ब्रह्म चेत्यभिधीयते ॥ उभे ते ब्रह्मणो रूपे ब्रह्मणो ऽधिपतेः प्रभोः ॥ विद्या ऽविद्यास्वरूपीति कैश्चिदीशो निगद्यते ॥ ७.२,५.५॥

bṛhattvādbṛhaṇatvādvā brahma cetyabhidhīyate .. ubhe te brahmaṇo rūpe brahmaṇo 'dhipateḥ prabhoḥ .. vidyā 'vidyāsvarūpīti kaiścidīśo nigadyate .. 7.2,5.5..

Shloka 6

विद्यां तु चेतनां प्राहुस्तथाविद्यामचेतनाम् ॥ विद्या ऽविद्यात्मकं चैव विश्वं विश्वगुरोर्विभोः ॥ ७.२,५.६॥

vidyāṃ tu cetanāṃ prāhustathāvidyāmacetanām .. vidyā 'vidyātmakaṃ caiva viśvaṃ viśvagurorvibhoḥ .. 7.2,5.6..

Shloka 7

रूपमेव न संदेहो विश्वं तस्य वशे यतः ॥ भ्रांतिर्विद्या परा चेति शार्वं रूपं परं विदुः ॥ ७.२,५.७॥

rūpameva na saṃdeho viśvaṃ tasya vaśe yataḥ .. bhrāṃtirvidyā parā ceti śārvaṃ rūpaṃ paraṃ viduḥ .. 7.2,5.7..

Shloka 8

अयथाबुद्धिरर्थेषु बहुधा भ्रांतिरुच्यते ॥ यथार्थाकारसंवित्तिर्विद्येति परिकीर्त्यते ॥ ७.२,५.८॥

ayathābuddhirartheṣu bahudhā bhrāṃtirucyate .. yathārthākārasaṃvittirvidyeti parikīrtyate .. 7.2,5.8..

Shloka 9

विकल्परहितं तत्त्वं परमित्यभिधीयते ॥ वैपरीत्यादसच्छब्दः कथ्यते वेदवादिभिः ॥ ७.२,५.९॥

vikalparahitaṃ tattvaṃ paramityabhidhīyate .. vaiparītyādasacchabdaḥ kathyate vedavādibhiḥ .. 7.2,5.9..

Shloka 10

तयोः पतित्वात्तु शिवः सदसत्पतिरुच्यते ॥ क्षराक्षरात्मकं प्राहुः क्षराक्षरपरं परे ॥ ७.२,५.१०॥

tayoḥ patitvāttu śivaḥ sadasatpatirucyate .. kṣarākṣarātmakaṃ prāhuḥ kṣarākṣaraparaṃ pare .. 7.2,5.10..

Shloka 11

क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थो ऽक्षर उच्यते ॥ उभे ते परमेशस्य रूपे तस्य वशे यतः ॥ ७.२,५.११॥

kṣarassarvāṇi bhūtāni kūṭastho 'kṣara ucyate .. ubhe te parameśasya rūpe tasya vaśe yataḥ .. 7.2,5.11..

Shloka 12

तयोः परः शिवः शांतः क्षराक्षरापरस्स्मृतः ॥ समष्टिव्यष्ठिरूपं च समष्टिव्यष्टिकारणम् ॥ ७.२,५.१२॥

tayoḥ paraḥ śivaḥ śāṃtaḥ kṣarākṣarāparassmṛtaḥ .. samaṣṭivyaṣṭhirūpaṃ ca samaṣṭivyaṣṭikāraṇam .. 7.2,5.12..

Shloka 13

वदंति मुनयः केचिच्छिवं परमकारणम् ॥ समष्टिमाहुरव्यक्तं व्यष्टिं व्यक्तं तथैव च ॥ ७.२,५.१३॥

vadaṃti munayaḥ kecicchivaṃ paramakāraṇam .. samaṣṭimāhuravyaktaṃ vyaṣṭiṃ vyaktaṃ tathaiva ca .. 7.2,5.13..

Shloka 14

ते रूपे परमेशस्य तदिच्छायाः प्रवर्तनात् ॥ तयोः कारणभावेन शिवं परमकारणम् ॥ ७.२,५.१४॥

te rūpe parameśasya tadicchāyāḥ pravartanāt .. tayoḥ kāraṇabhāvena śivaṃ paramakāraṇam .. 7.2,5.14..

Shloka 15

कारणार्थविदः प्राहुः समष्टिव्यष्टिकारणम् ॥ जातिव्यक्तिस्वरूपीति कथ्यते कैश्चिदीश्वरः ॥ ७.२,५.१५॥

kāraṇārthavidaḥ prāhuḥ samaṣṭivyaṣṭikāraṇam .. jātivyaktisvarūpīti kathyate kaiścidīśvaraḥ .. 7.2,5.15..

Shloka 16

या पिंडेप्यनुवर्तेत सा जातिरिति कथ्यते ॥ व्यक्तिर्व्यावृत्तिरूपं तं पिण्डजातेः समाश्रयम् ॥ ७.२,५.१६॥

yā piṃḍepyanuvarteta sā jātiriti kathyate .. vyaktirvyāvṛttirūpaṃ taṃ piṇḍajāteḥ samāśrayam .. 7.2,5.16..

Shloka 17

जातयो व्यक्तयश्चैव तदाज्ञापरिपालिताः ॥ यतस्ततो महादेवो जातिव्यक्तिवपुः स्मृतः ॥ ७.२,५.१७॥

jātayo vyaktayaścaiva tadājñāparipālitāḥ .. yatastato mahādevo jātivyaktivapuḥ smṛtaḥ .. 7.2,5.17..

Shloka 18

प्रधानपुरुषव्यक्तकालात्मा कथ्यते शिवः ॥ प्रधानं प्रकृतिं प्राहुःक्षेत्रज्ञं पुरुषं तथा ॥ ७.२,५.१८॥

pradhānapuruṣavyaktakālātmā kathyate śivaḥ .. pradhānaṃ prakṛtiṃ prāhuḥkṣetrajñaṃ puruṣaṃ tathā .. 7.2,5.18..

Shloka 19

त्रयोविंशतितत्त्वानि व्यक्तमाहुर्मनीषिणः ॥ कालः कार्यप्रपञ्चस्य परिणामैककारणम् ॥ ७.२,५.१९॥

trayoviṃśatitattvāni vyaktamāhurmanīṣiṇaḥ .. kālaḥ kāryaprapañcasya pariṇāmaikakāraṇam .. 7.2,5.19..

Shloka 20

एषामीशो ऽधिपो धाता प्रवर्तकनिवर्तकः ॥ आविर्भावतिरोभावहेतुरेकः स्वराडजः ॥ ७.२,५.२०॥

eṣāmīśo 'dhipo dhātā pravartakanivartakaḥ .. āvirbhāvatirobhāvaheturekaḥ svarāḍajaḥ .. 7.2,5.20..

Shloka 21

तस्मात्प्रधानपुरुषव्यक्तकालस्वरूपवान् ॥ हेतुर्नेताधिपस्तेषां धाता चोक्ता महेश्वरः ॥ ७.२,५.२१॥

tasmātpradhānapuruṣavyaktakālasvarūpavān .. heturnetādhipasteṣāṃ dhātā coktā maheśvaraḥ .. 7.2,5.21..

Shloka 22

विराड्ढिरण्यगर्भात्मा कैश्चिदीशो निगद्यते ॥ हिरण्यगर्भो लोकानां हेतुर्विश्वात्मको विराट् ॥ ७.२,५.२२॥

virāḍḍhiraṇyagarbhātmā kaiścidīśo nigadyate .. hiraṇyagarbho lokānāṃ heturviśvātmako virāṭ .. 7.2,5.22..

Shloka 23

अंतर्यामी परश्चेति कथ्यते कविभिश्शिवः ॥ प्राज्ञस्तैजसविश्वात्मेत्यपरे संप्रचक्षते ॥ ७.२,५.२३॥

aṃtaryāmī paraśceti kathyate kavibhiśśivaḥ .. prājñastaijasaviśvātmetyapare saṃpracakṣate .. 7.2,5.23..

Shloka 24

तुरीयमपरे प्राहुः सौम्यमेव परे विदुः ॥ माता मानं च मेयं च मतिं चाहुरथापरे ॥ ७.२,५.२४॥

turīyamapare prāhuḥ saumyameva pare viduḥ .. mātā mānaṃ ca meyaṃ ca matiṃ cāhurathāpare .. 7.2,5.24..

Shloka 25

कर्ता क्रिया च कार्यं च करणं कारणं परे ॥ जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यात्मेत्यपरे संप्रचक्षते ॥ ७.२,५.२५॥

kartā kriyā ca kāryaṃ ca karaṇaṃ kāraṇaṃ pare .. jāgratsvapnasuṣuptyātmetyapare saṃpracakṣate .. 7.2,5.25..

Shloka 26

तुरीयमपरे प्राहुस्तुर्यातीतमितीतरे ॥ तमाहुर्विगुणं केचिद्गुणवन्तं परे विदुः ॥ ७.२,५.२६॥

turīyamapare prāhusturyātītamitītare .. tamāhurviguṇaṃ kecidguṇavantaṃ pare viduḥ .. 7.2,5.26..

Shloka 27

केचित्संसारिणं प्राहुस्तमसंसारिणं परे ॥ स्वतंत्रमपरे प्राहुरस्वतंत्रं परे विदुः ॥ ७.२,५.२७॥

kecitsaṃsāriṇaṃ prāhustamasaṃsāriṇaṃ pare .. svataṃtramapare prāhurasvataṃtraṃ pare viduḥ .. 7.2,5.27..

Shloka 28

घोरमित्यपरे प्राहुः सौम्यमेव परे विदुः ॥ रागवंतं परे प्राहुर्वीतरागं तथा परे ॥ ७.२,५.२८॥

ghoramityapare prāhuḥ saumyameva pare viduḥ .. rāgavaṃtaṃ pare prāhurvītarāgaṃ tathā pare .. 7.2,5.28..

Shloka 29

निष्क्रियं च परे प्राहुः सक्रियं चेतरे जनाः ॥ निरिंद्रियं परे प्राहुः सेंद्रियं च तथापरे ॥ ७.२,५.२९॥

niṣkriyaṃ ca pare prāhuḥ sakriyaṃ cetare janāḥ .. niriṃdriyaṃ pare prāhuḥ seṃdriyaṃ ca tathāpare .. 7.2,5.29..

Shloka 30

ध्रुवमित्यपरे प्राहुस्तमध्रुवामितीरते ॥ अरूपं केचिदाहुर्वै रूपवंतं परे विदुः ॥ ७.२,५.३०॥

dhruvamityapare prāhustamadhruvāmitīrate .. arūpaṃ kecidāhurvai rūpavaṃtaṃ pare viduḥ .. 7.2,5.30..

Shloka 31

अदृश्यमपरे प्राहुर्दृश्यमित्यपरे विदुः ॥ वाच्यमित्यपरे प्राहुरवाच्यमिति चापरे ॥ ७.२,५.३१॥

adṛśyamapare prāhurdṛśyamityapare viduḥ .. vācyamityapare prāhuravācyamiti cāpare .. 7.2,5.31..

Shloka 32

शब्दात्मकं परे प्राहुश्शब्दातीतमथापरे ॥ केचिच्चिन्तामयं प्राहुश्चिन्तया रहितं परे ॥ ७.२,५.३१॥

śabdātmakaṃ pare prāhuśśabdātītamathāpare .. keciccintāmayaṃ prāhuścintayā rahitaṃ pare .. 7.2,5.31..

Shloka 33

ज्ञानात्मकं परे प्राहुर्विज्ञानमिति चापरे ॥ केचिच्ज्ञेयमिति प्राहुरज्ञेयमिति केचन ॥ ७.२,५.३२॥

jñānātmakaṃ pare prāhurvijñānamiti cāpare .. kecicjñeyamiti prāhurajñeyamiti kecana .. 7.2,5.32..

Shloka 34

परमेके तमेवाहुरपरं च तथा परे ॥ एवं विकल्प्यमानं तु याथात्म्यं परमेष्ठिनः ॥ ७.२,५.३३॥

parameke tamevāhuraparaṃ ca tathā pare .. evaṃ vikalpyamānaṃ tu yāthātmyaṃ parameṣṭhinaḥ .. 7.2,5.33..

Shloka 35

नाध्यवस्यंति मुनयो नानाप्रत्ययकारणात् ॥ ये पुनस्सर्वभावेन प्रपन्नाः परमेश्वरम् ॥ ७.२,५.३४॥

nādhyavasyaṃti munayo nānāpratyayakāraṇāt .. ye punassarvabhāvena prapannāḥ parameśvaram .. 7.2,5.34..

Shloka 36

ते हि जानंत्ययत्नेन शिवं परमकारणम् ॥ यावत्पशुर्नैव पश्यत्यनीशं पुराणं भुवनस्येशितारम् ॥ ७.२,५.३५॥

te hi jānaṃtyayatnena śivaṃ paramakāraṇam .. yāvatpaśurnaiva paśyatyanīśaṃ purāṇaṃ bhuvanasyeśitāram .. 7.2,5.35..

Shloka 37

तावद्दुःखे वर्तते बद्धपाशः संसारे ऽस्मिञ्चक्रनेमिक्रमेण ॥ यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् ॥ ७.२,५.३६॥

tāvadduḥkhe vartate baddhapāśaḥ saṃsāre 'smiñcakranemikrameṇa .. yadā paśyaḥ paśyate rukmavarṇaṃ kartāramīśaṃ puruṣaṃ brahmayonim .. 7.2,5.36..

Shloka 38

तदाविद्वान्पुण्यपापे विधूय निरंजनः परममुपैति साम्यम् ॥ ७.२,५.३७॥

tadāvidvānpuṇyapāpe vidhūya niraṃjanaḥ paramamupaiti sāmyam .. 7.2,5.37..

Shloka 39

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे पशुपतित्वज्ञानयोगो नाम पञ्चमो ऽध्यायः॥

iti śrīśivamahāpurāṇe saptamyāṃ vāyavīyasaṃhitāyāmuttarakhaṇḍe paśupatitvajñānayogo nāma pañcamo 'dhyāyaḥ..