Gyaandweep | Shiva Purana Vayaviya Samhita

उपमन्युरुवाच॥

विग्रहं देवदेवस्य विश्वमेतच्चराचरम् ॥ तदेवं न विजानंति पशवः पाशगौरवात् ॥ ७.२,५.१॥

vigrahaṃ devadevasya viśvametaccarācaram || tadevaṃ na vijānaṃti paśavaḥ pāśagauravāt || 7.2,5.1||

तमेकमेव बहुधा वदंति यदुनंदन ॥ अजानन्तः परं भावमविकल्पं महर्षयः ॥ ७.२,५.२॥

tamekameva bahudhā vadaṃti yadunaṃdana || ajānantaḥ paraṃ bhāvamavikalpaṃ maharṣayaḥ || 7.2,5.2||

अपरं ब्रह्मरूपं च परं ब्रह्मात्मकं तथा ॥ केचिदाहुर्महादेवमनादिनिधनं परम् ॥ ७.२,५.३॥

aparaṃ brahmarūpaṃ ca paraṃ brahmātmakaṃ tathā || kecidāhurmahādevamanādinidhanaṃ param || 7.2,5.3||

भूतेंद्रियांतःकरणप्रधानविषयात्मकम् ॥ अपरं ब्रह्म निर्दिष्टं परं ब्रह्म चिदात्मकम् ॥ ७.२,५.४॥

bhūteṃdriyāṃtaḥkaraṇapradhānaviṣayātmakam || aparaṃ brahma nirdiṣṭaṃ paraṃ brahma cidātmakam || 7.2,5.4||

बृहत्त्वाद्बृहणत्वाद्वा ब्रह्म चेत्यभिधीयते ॥ उभे ते ब्रह्मणो रूपे ब्रह्मणो ऽधिपतेः प्रभोः ॥ विद्या ऽविद्यास्वरूपीति कैश्चिदीशो निगद्यते ॥ ७.२,५.५॥

bṛhattvādbṛhaṇatvādvā brahma cetyabhidhīyate || ubhe te brahmaṇo rūpe brahmaṇo 'dhipateḥ prabhoḥ || vidyā 'vidyāsvarūpīti kaiścidīśo nigadyate || 7.2,5.5||

विद्यां तु चेतनां प्राहुस्तथाविद्यामचेतनाम् ॥ विद्या ऽविद्यात्मकं चैव विश्वं विश्वगुरोर्विभोः ॥ ७.२,५.६॥

vidyāṃ tu cetanāṃ prāhustathāvidyāmacetanām || vidyā 'vidyātmakaṃ caiva viśvaṃ viśvagurorvibhoḥ || 7.2,5.6||

रूपमेव न संदेहो विश्वं तस्य वशे यतः ॥ भ्रांतिर्विद्या परा चेति शार्वं रूपं परं विदुः ॥ ७.२,५.७॥

rūpameva na saṃdeho viśvaṃ tasya vaśe yataḥ || bhrāṃtirvidyā parā ceti śārvaṃ rūpaṃ paraṃ viduḥ || 7.2,5.7||

अयथाबुद्धिरर्थेषु बहुधा भ्रांतिरुच्यते ॥ यथार्थाकारसंवित्तिर्विद्येति परिकीर्त्यते ॥ ७.२,५.८॥

ayathābuddhirartheṣu bahudhā bhrāṃtirucyate || yathārthākārasaṃvittirvidyeti parikīrtyate || 7.2,5.8||

विकल्परहितं तत्त्वं परमित्यभिधीयते ॥ वैपरीत्यादसच्छब्दः कथ्यते वेदवादिभिः ॥ ७.२,५.९॥

vikalparahitaṃ tattvaṃ paramityabhidhīyate || vaiparītyādasacchabdaḥ kathyate vedavādibhiḥ || 7.2,5.9||

तयोः पतित्वात्तु शिवः सदसत्पतिरुच्यते ॥ क्षराक्षरात्मकं प्राहुः क्षराक्षरपरं परे ॥ ७.२,५.१०॥

tayoḥ patitvāttu śivaḥ sadasatpatirucyate || kṣarākṣarātmakaṃ prāhuḥ kṣarākṣaraparaṃ pare || 7.2,5.10||

क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थो ऽक्षर उच्यते ॥ उभे ते परमेशस्य रूपे तस्य वशे यतः ॥ ७.२,५.११॥

kṣarassarvāṇi bhūtāni kūṭastho 'kṣara ucyate || ubhe te parameśasya rūpe tasya vaśe yataḥ || 7.2,5.11||

तयोः परः शिवः शांतः क्षराक्षरापरस्स्मृतः ॥ समष्टिव्यष्ठिरूपं च समष्टिव्यष्टिकारणम् ॥ ७.२,५.१२॥

tayoḥ paraḥ śivaḥ śāṃtaḥ kṣarākṣarāparassmṛtaḥ || samaṣṭivyaṣṭhirūpaṃ ca samaṣṭivyaṣṭikāraṇam || 7.2,5.12||

वदंति मुनयः केचिच्छिवं परमकारणम् ॥ समष्टिमाहुरव्यक्तं व्यष्टिं व्यक्तं तथैव च ॥ ७.२,५.१३॥

vadaṃti munayaḥ kecicchivaṃ paramakāraṇam || samaṣṭimāhuravyaktaṃ vyaṣṭiṃ vyaktaṃ tathaiva ca || 7.2,5.13||

ते रूपे परमेशस्य तदिच्छायाः प्रवर्तनात् ॥ तयोः कारणभावेन शिवं परमकारणम् ॥ ७.२,५.१४॥

te rūpe parameśasya tadicchāyāḥ pravartanāt || tayoḥ kāraṇabhāvena śivaṃ paramakāraṇam || 7.2,5.14||

कारणार्थविदः प्राहुः समष्टिव्यष्टिकारणम् ॥ जातिव्यक्तिस्वरूपीति कथ्यते कैश्चिदीश्वरः ॥ ७.२,५.१५॥

kāraṇārthavidaḥ prāhuḥ samaṣṭivyaṣṭikāraṇam || jātivyaktisvarūpīti kathyate kaiścidīśvaraḥ || 7.2,5.15||

या पिंडेप्यनुवर्तेत सा जातिरिति कथ्यते ॥ व्यक्तिर्व्यावृत्तिरूपं तं पिण्डजातेः समाश्रयम् ॥ ७.२,५.१६॥

yā piṃḍepyanuvarteta sā jātiriti kathyate || vyaktirvyāvṛttirūpaṃ taṃ piṇḍajāteḥ samāśrayam || 7.2,5.16||

जातयो व्यक्तयश्चैव तदाज्ञापरिपालिताः ॥ यतस्ततो महादेवो जातिव्यक्तिवपुः स्मृतः ॥ ७.२,५.१७॥

jātayo vyaktayaścaiva tadājñāparipālitāḥ || yatastato mahādevo jātivyaktivapuḥ smṛtaḥ || 7.2,5.17||

प्रधानपुरुषव्यक्तकालात्मा कथ्यते शिवः ॥ प्रधानं प्रकृतिं प्राहुःक्षेत्रज्ञं पुरुषं तथा ॥ ७.२,५.१८॥

pradhānapuruṣavyaktakālātmā kathyate śivaḥ || pradhānaṃ prakṛtiṃ prāhuḥkṣetrajñaṃ puruṣaṃ tathā || 7.2,5.18||

त्रयोविंशतितत्त्वानि व्यक्तमाहुर्मनीषिणः ॥ कालः कार्यप्रपञ्चस्य परिणामैककारणम् ॥ ७.२,५.१९॥

trayoviṃśatitattvāni vyaktamāhurmanīṣiṇaḥ || kālaḥ kāryaprapañcasya pariṇāmaikakāraṇam || 7.2,5.19||

एषामीशो ऽधिपो धाता प्रवर्तकनिवर्तकः ॥ आविर्भावतिरोभावहेतुरेकः स्वराडजः ॥ ७.२,५.२०॥

eṣāmīśo 'dhipo dhātā pravartakanivartakaḥ || āvirbhāvatirobhāvaheturekaḥ svarāḍajaḥ || 7.2,5.20||

तस्मात्प्रधानपुरुषव्यक्तकालस्वरूपवान् ॥ हेतुर्नेताधिपस्तेषां धाता चोक्ता महेश्वरः ॥ ७.२,५.२१॥

tasmātpradhānapuruṣavyaktakālasvarūpavān || heturnetādhipasteṣāṃ dhātā coktā maheśvaraḥ || 7.2,5.21||

विराड्ढिरण्यगर्भात्मा कैश्चिदीशो निगद्यते ॥ हिरण्यगर्भो लोकानां हेतुर्विश्वात्मको विराट् ॥ ७.२,५.२२॥

virāḍḍhiraṇyagarbhātmā kaiścidīśo nigadyate || hiraṇyagarbho lokānāṃ heturviśvātmako virāṭ || 7.2,5.22||

अंतर्यामी परश्चेति कथ्यते कविभिश्शिवः ॥ प्राज्ञस्तैजसविश्वात्मेत्यपरे संप्रचक्षते ॥ ७.२,५.२३॥

aṃtaryāmī paraśceti kathyate kavibhiśśivaḥ || prājñastaijasaviśvātmetyapare saṃpracakṣate || 7.2,5.23||

तुरीयमपरे प्राहुः सौम्यमेव परे विदुः ॥ माता मानं च मेयं च मतिं चाहुरथापरे ॥ ७.२,५.२४॥

turīyamapare prāhuḥ saumyameva pare viduḥ || mātā mānaṃ ca meyaṃ ca matiṃ cāhurathāpare || 7.2,5.24||

कर्ता क्रिया च कार्यं च करणं कारणं परे ॥ जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यात्मेत्यपरे संप्रचक्षते ॥ ७.२,५.२५॥

kartā kriyā ca kāryaṃ ca karaṇaṃ kāraṇaṃ pare || jāgratsvapnasuṣuptyātmetyapare saṃpracakṣate || 7.2,5.25||

तुरीयमपरे प्राहुस्तुर्यातीतमितीतरे ॥ तमाहुर्विगुणं केचिद्गुणवन्तं परे विदुः ॥ ७.२,५.२६॥

turīyamapare prāhusturyātītamitītare || tamāhurviguṇaṃ kecidguṇavantaṃ pare viduḥ || 7.2,5.26||

केचित्संसारिणं प्राहुस्तमसंसारिणं परे ॥ स्वतंत्रमपरे प्राहुरस्वतंत्रं परे विदुः ॥ ७.२,५.२७॥

kecitsaṃsāriṇaṃ prāhustamasaṃsāriṇaṃ pare || svataṃtramapare prāhurasvataṃtraṃ pare viduḥ || 7.2,5.27||

घोरमित्यपरे प्राहुः सौम्यमेव परे विदुः ॥ रागवंतं परे प्राहुर्वीतरागं तथा परे ॥ ७.२,५.२८॥

ghoramityapare prāhuḥ saumyameva pare viduḥ || rāgavaṃtaṃ pare prāhurvītarāgaṃ tathā pare || 7.2,5.28||

निष्क्रियं च परे प्राहुः सक्रियं चेतरे जनाः ॥ निरिंद्रियं परे प्राहुः सेंद्रियं च तथापरे ॥ ७.२,५.२९॥

niṣkriyaṃ ca pare prāhuḥ sakriyaṃ cetare janāḥ || niriṃdriyaṃ pare prāhuḥ seṃdriyaṃ ca tathāpare || 7.2,5.29||

ध्रुवमित्यपरे प्राहुस्तमध्रुवामितीरते ॥ अरूपं केचिदाहुर्वै रूपवंतं परे विदुः ॥ ७.२,५.३०॥

dhruvamityapare prāhustamadhruvāmitīrate || arūpaṃ kecidāhurvai rūpavaṃtaṃ pare viduḥ || 7.2,5.30||

अदृश्यमपरे प्राहुर्दृश्यमित्यपरे विदुः ॥ वाच्यमित्यपरे प्राहुरवाच्यमिति चापरे ॥ ७.२,५.३१॥

adṛśyamapare prāhurdṛśyamityapare viduḥ || vācyamityapare prāhuravācyamiti cāpare || 7.2,5.31||

शब्दात्मकं परे प्राहुश्शब्दातीतमथापरे ॥ केचिच्चिन्तामयं प्राहुश्चिन्तया रहितं परे ॥ ७.२,५.३१॥

śabdātmakaṃ pare prāhuśśabdātītamathāpare || keciccintāmayaṃ prāhuścintayā rahitaṃ pare || 7.2,5.31||

ज्ञानात्मकं परे प्राहुर्विज्ञानमिति चापरे ॥ केचिच्ज्ञेयमिति प्राहुरज्ञेयमिति केचन ॥ ७.२,५.३२॥

jñānātmakaṃ pare prāhurvijñānamiti cāpare || kecicjñeyamiti prāhurajñeyamiti kecana || 7.2,5.32||

परमेके तमेवाहुरपरं च तथा परे ॥ एवं विकल्प्यमानं तु याथात्म्यं परमेष्ठिनः ॥ ७.२,५.३३॥

parameke tamevāhuraparaṃ ca tathā pare || evaṃ vikalpyamānaṃ tu yāthātmyaṃ parameṣṭhinaḥ || 7.2,5.33||

नाध्यवस्यंति मुनयो नानाप्रत्ययकारणात् ॥ ये पुनस्सर्वभावेन प्रपन्नाः परमेश्वरम् ॥ ७.२,५.३४॥

nādhyavasyaṃti munayo nānāpratyayakāraṇāt || ye punassarvabhāvena prapannāḥ parameśvaram || 7.2,5.34||

ते हि जानंत्ययत्नेन शिवं परमकारणम् ॥ यावत्पशुर्नैव पश्यत्यनीशं पुराणं भुवनस्येशितारम् ॥ ७.२,५.३५॥

te hi jānaṃtyayatnena śivaṃ paramakāraṇam || yāvatpaśurnaiva paśyatyanīśaṃ purāṇaṃ bhuvanasyeśitāram || 7.2,5.35||

तावद्दुःखे वर्तते बद्धपाशः संसारे ऽस्मिञ्चक्रनेमिक्रमेण ॥ यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम् ॥ ७.२,५.३६॥

tāvadduḥkhe vartate baddhapāśaḥ saṃsāre 'smiñcakranemikrameṇa || yadā paśyaḥ paśyate rukmavarṇaṃ kartāramīśaṃ puruṣaṃ brahmayonim || 7.2,5.36||

तदाविद्वान्पुण्यपापे विधूय निरंजनः परममुपैति साम्यम् ॥ ७.२,५.३७॥

tadāvidvānpuṇyapāpe vidhūya niraṃjanaḥ paramamupaiti sāmyam || 7.2,5.37||

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे पशुपतित्वज्ञानयोगो नाम पञ्चमो ऽध्यायः॥

iti śrīśivamahāpurāṇe saptamyāṃ vāyavīyasaṃhitāyāmuttarakhaṇḍe paśupatitvajñānayogo nāma pañcamo 'dhyāyaḥ||